Khombo Leri I Ra Misava Hinkwayo

KU DLAYETERIWA ka vana lava tshamaka eswitarateni eBrazil i xikombiso xin’wana lexi kombaka leswaku vana lava nga lavekiki a va sirhelelekanga. Swiviko leswi humaka etikweni rero swi vule leswaku vana lava ringanaka madzana yo hlayanyana lava nga riki na makaya lava tshamaka eswitarateni va dlayiwa lembe rin’wana ni rin’wana.

Vana va hlaseriwe hi tihanyi eDunblane, le Scotland ni le Wolverhampton, eNghilandhi ni le tindhawini tin’wana to tala. Hi xikombiso, ehleketa hi ku xaniseka ka Maria la nga ni malembe ya 12 hi vukhale, n’wana la nga riki na vatswari wa le Angola la pfinyiweke ivi a va ni khwiri. Endzhakunyana ka nkarhi u sindzisiwe ku famba 320 wa tikhilomitara hi milenge, endzhaku ka sweswo a veleka n’wana nkarhi wu nga si fika, ivi n’wana yoloye a hanya mavhiki mambirhi ntsena. Maria u funye buwa endzhaku ka vhiki, a vabya naswona a nga ri na swakudya leswi ringaneke.

Hi 1992 Xiviko xa United Nations Children’s Fund (UNICEF) xi vule leswaku “‘ku lwa ni vana’ ku sunguriwe eka lembe-xidzana ra vu-20.” Hi ku landza xiviko xa UNICEF xa 1996, van’wana va vona onge ‘switukulwana swa vumundzuku leswi nga valala, hileswaku, vana lava nga valala, na swona swi fanele swi herisiwa.’ Muhlamuseri wa timhaka ta politiki u swi vekise xileswi: “Leswaku u dlaya makondlo lamakulu, u fanele u dlaya ni swikondlwana.”

Vana va timiliyoni timbirhi va dlayiwe hi tihanyi emalembeni ya khume ya sweswinyana. Van’wana va timiliyoni ta mune va hetelele va lamarile, va ri mabofu kumbe va vavisekile ebyongweni hikwalaho ka tibomo leti fuhlekiweke, va pone ri ahlamile swin’we ni van’wana va timiliyoni to tala lava lahlekeriweke hi makaya ya vona hikwalaho ka tinyimpi. A swi hlamarisi leswi xiviko xin’wana a xi ri ni nhloko-mhaka leyi nge: “Xivono Lexi Chavisaka Xa Tihanyi Lexi Vana Va Vaka Na Xona Hikwalaho Ka Nyimpi.”

Nsele lowu wu endliweke vana hi wona wu onhaka vumunhu, i xitiyisekiso lexi tiyeke xa leswaku vana va le khombyeni, ku nga ri ematikweni ma nga ri mangani ntsena, kambe emisaveni hinkwayo. Naswona vana vo tala lava va khomiweke hi ndlela yo biha va tlhele va xengiwa.

Va Xengiwe Hi Vanhu Lava A Va Va Tshemba

Loko n’wana a nga ha ku tshembi hikwalaho ka ku va u n’wi xengile swi nga n’wi vavisa ngopfu. Swi tano ngopfu-ngopfu loko ku ri mutswari, munghana kumbe mutsundzuxi la endlaka leswaku n’wana a nga ha n’wi tshembi hikuva a n’wi xengile. Mpimo lowukulu lowu vana va khomiwaka hi ndlela yo biha ha wona wu nga voniwa eka tinqingho leti a ti na kunene eka nomboro ya riqingho ya le xihundleni endzhaku ka ku haxiwa ka nongonoko lowu a wu vuriwa “Ku Miyela Loku Chavisaka: Ku Paluxa Ni Ku Herisa Ku Xanisiwa Ka Vana,” lowu a wu fambisiwa hi Oprah Winfrey la dumeke le United States. “Tinqingho leti a ti chavisa swinene a ti biwa hi vana, va ri karhi va chava, va lava ku baleka hikwalaho ka ku xanisiwa enyameni kumbe ku pfinyiwa,” ku vule mukongomisi Arnold Shapiro, hilaha swi tshahiweke eka magazini lowu nge Children Today.

Nongonoko lowu wu suse vonelo ra leswaku vanhu lava xanisaka vana i vatsendzeleki lava nga swihontlovila leswi chavisaka. Ntiyiso wa kona hileswaku “ku xanisiwa ko tala lokukulu ku endliwa hi vatswari ni maxaka man’wana ya le kusuhi,” ku gimeta Shapiro. Vulavisisi byin’wana byi tiyisekisa mhaka leyi naswona byi kombisa leswaku vanghana va ndyangu lava tshembiwaka minkarhi yin’wana va lunghiselele n’wana ni ndyangu hi vukheta swinene leswaku va ta swi kota ku khoma n’wana loyi hi ndlela yo biha hi ku famba ka nkarhi. Vuxaka bya rimbewu exikarhi ka maxaka ya le kusuhi hi byona byi tsemaka nhlana emhakeni ya ku xenga n’wana.

Ku pfinyiwa hi vanhu lava pfinyaka vana hi yin’wana ya minxungeto leyi xungetaka vana emisaveni hinkwayo. Phepha-hungu leri nge Trends & Issues in Crime and Criminal Justice ri nyikela nhlamuselo leyi: “Rito leri nge paedophilia ri vula ku navela rimbewu eka vana. . . . Rito leri ri nge paedophilia ri katsa ku endla vubihi byo fana ni ku pfinya, swiendlo leswi nyumisaka ni milandzu leyi fambisanaka ni swifaniso swa vana lava nga ambalangiki nchumu.”

Swiviko leswi nga dyisiki byi rhelela swa mintlawa ya vanhu lava pfinyaka vana, lava khomaka vana hi ndlela yo biha hi tlhelo ra rimbewu hikwalaho ka makwanga, swi tele emisaveni hinkwayo. (Vona bokisi leri nga eka tluka 7.) Vanhu lava hlaseriwaka i vafana lavatsongo ni vanhwanyana lavatsongo. Va yengiwa hi vanhu vo homboloka, ivi va pfinyiwa, va xungetiwa kumbe va yengiwa swinene, va khutaziwa ku tshama ni “ntlawa” wolowo. Hakanyingi vanhu lava va kunguhataka ni ku endla swiendlo leswi swo biha i varhangeri lava dumeke va tiko naswona minkarhi yin’wana va endla tano va ri karhi va tiviwa kahle ni ku sirheleriwa hi maphorisa ni vaavanyisi va le hubyeni.

Ku pfinyiwa ka vana hi vafundhisi na swona swi vanga ku hlundzuka. Swiviko swa mahungu leswi humaka emisaveni hinkwayo swi paluxa mpimo lowukulu wa ku pfinyiwa ka vana hi vafundhisi, minkarhi yin’wana hi vito ra Xikwembu. Hi xikombiso, muprista wa Mu-anglican la voniweke nandzu u byele n’wana wa malembe ya khume loyi a n’wi pfinyeke leswaku “Xikwembu a xi vulavula hi ku tirhisa yena [mufundhisi], naswona hinkwaswo leswi a swi endleke kumbe hinkwaswo leswi [mufana loyi] a swi endleke a swi rhandziwa hi Xikwembu naswona swi lulamile.”

EAustralia ku pfuxetiwa ka buku leyi nge The Battle and the Backlash: The Child Sexual Abuse War, yi vulavule hi ku pfinyiwa ka vana hi vafundhisi ni vanhu van’wana lava nga eswikhundleni swa le henhla. Yi vule leswaku tinhlengeletano leti khumbekaka ti vonakala ti karhatekile hi ku sirhelela vito ra tona leswaku ri nga onhiwi ni ku tisirhelela ematshan’weni ya ku sirhelela vana lava hlaseriwaka.

Mimbuyelo Leyi Vavisaka

Hi ntolovelo n’wana u tshemba munhu hi mbilu yakwe hinkwayo. Kutani loko ntshembo wolowo wu onhiwa, swa n’wi vavisa swinene n’wana yoloye a a nga ehleketeleli nchumu. Buku leyi nge Child Abuse & Neglect yi ri: “Vanhu ni tindhawu leti khale a ti hlayisekile kumbe ku sirheleleka sweswi ti fambisana ni khombo ni nchavo. N’wana a nga ha swi tivi leswi nga ta n’wi humelelela hambi ku ri ku swi lawula.”

Hikwalaho ka ku pfinyiwa koloko, loku ko tala ka kona ku endlekeke malembe yo tala, vana van’wana va va ni swiphiqo swa ku endla vunghana ni vanhu kutani va va ni vuvabyi bya miehleketo hi ku famba ka nkarhi, va kondza va va vakulu. Ku onhiwa ka ntshembo lowu ku bihile swinene hikuva n’wana u dyeleriwile hileswi a nga n’wana. Kambe vana vo tala lava va pfinyiweke a va byeli munhu—ku nga yona mhaka leyi vanhu lava pfinyaka vana va yi tshembeke ngopfu.

Emalembeni ya sweswinyana, vumbhoni bya ku pfinyiwa ka vana emisaveni hinkwayo bya engeteleka, lerova namuntlha byi tele ngopfu lerova a byi nge biwi hi makatla kumbe ku honisiwa. Kambe vo tala va pfumela leswaku ku herisa ku pfinyiwa ka vana i ntirho wo nonon’hwa ngopfu. Kutani swivutiso leswi swa tlakuka: Xana u kona munhu loyi a nga sirhelelaka vana va hina hakunene? Xana hina lava hi nga vatswari, hi nga yi sirhelela njhani ndzhaka ya hina leyi hi yi nyikiweke hi Xikwembu kutani hi khathalela vana va hina lava hlaselekaka hi ku olova? Xana vatswari va nga wu kuma eka mani mpfuno?

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ntirhisano Wa Vutumbelelana Eka Internet

Etin’hwetini ti nga ri tingani leti hundzeke, eka matshalatshala man’wana lamakulu eka hinkwawo lama tshameke ma endliwa ya vutumbelelana yo lwisana ni swifaniso swa vana lava nga ambalangiki nchumu eka Intenet, maphorisa ematikweni ya 12 ma hlasele tiyindlu leti tlulaka 100 leti ma ehleketaka leswaku ku tshama vapfinyi va vana. Eka ntlawa wun’we ntsena wa vapfinyi va vana eUnited States, va kume swifaniso swa vana lava nga ambalangiki nchumu leswi tlulaka 100 000.

Fokisi ra le Britain leri kambeleke Internet ku ringana tin’hweti ta ntlhanu ri te: “Munhu un’wana ni un’wana la hanyeke kahle emiehleketweni a nga hlambisiwa timbilu hi swifaniso sweswo.” A ku ri vana va xinuna ni va xisati, van’wana va ha ri ni malembe mambirhi ntsena. Maphorisa ya le Belgium ma vule leswaku swifaniso swa le ka Internet a ku ri “ku kombisiwa ka vuhava bya vana hi ndlela leyi nyumisaka ngopfu. . . . Swi kondze swi fikelela laha vanhu va tlangaka hi vana va vona vini leswaku va yisa swifaniso leswi kokaka mahlo ngopfu.” Nuna un’wana u hlayise swifaniso swa yena n’wini a ri karhi a pfinya ntukulu wakwe ivi a swi nghenisa eka khompyutara yakwe.

Vanhu lava ku ehleketiwaka leswaku va endla swilo leswi i vadyondzisi, mutivi wa sayense, xichudeni xa nawu, xichudeni xa vudokodela, murhangeri wa vulavisisi, n’wa-tikonta ni profesa wa le yunivhesiti.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Xibuluki lexi fuhlekiweke xi lamate voko ra xinene ra mufana loyi

[Xihlovo Xa Kona]

UN/DPI Photo by Armineh Johannes

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 7]

Photo ILO/J. Maillard