Ku Tlangela Vavasati Ni Ntirho Wa Vona

EMALEMBENI ya magidi-nharhu lama hundzeke, wanuna la vuriwaka Lemuwele u tsale nhlamuselo leyi nyanyulaka malunghana ni wansati la nga ni vuswikoti. Leswi swi tsariwe eBibeleni eka Swivuriso ndzima 31. Wansati la n’wi bumabumeleke hikwalaho ka timfanelo ta yena a a gingiriteka hakunene. A a hlayisa ndyangu wakwe, a xaviselana ni van’wana emakete, a xava ndhawu a tlhela a yi bindzurisa, a endlela vandyangu wa yena swiambalo ni ku tirha emasin’wini.

Wansati loyi a a nga languteriwi ehansi. ‘Vana va yena va n’wi vula munhu la katekeke, naswona nuna wakwe wa n’wi dzunisa.’ Wansati wo tano i ndzalama. Bibele yi ri, “nkoka wa yena wu tlula maribye ya risima.”—Swivuriso 31:10-28, New International Version.

Ku sukela enkarhini wa Lemuwele, ntirho wa wansati wu ve lowu rharhanganeke swinene. Ntirho wa vona eka lembe-xidzana leri ra vu-20 hakanyingi wu lava leswaku va va vasati, vamanana, vaongori, vadyondzisi, vawundli ni varimi—hinkwaswo ka swona hi nkarhi wun’we. Vavasati va ntsandza-vahlayi va ringeta hi matimba ku kuma swakudya leswi ringaneke leswaku vana va vona va dya va xurha. Xana vavasati lava hinkwavo a va faneriwi hi ku tlangeriwa ni ku dzunisiwa?

Vavasati Lava Nga Vawundli

Namuntlha vavasati vo tala ku tlula khale va boheka ku tirha ehandle ka le kaya leswaku va pfuneta hi ku wundla mindyangu ya vona kumbe vona hi voxe va va vawundli va mindyangu. Buku leyi nge Women and the World Economic Crisis yi tshaha xiviko lexi nge: “Ntirho wa le kaya a hi wona ntsena lowu vavasati va wu endlaka. Ku ni vavasati va nga ri vangani kun’wana ni kun’wana emisaveni lava nga vulaka leswaku vo va ‘vamanana va mindyangu ntsena.’” Naswona a swi talanga leswaku ntirho wa vavasati wu ri lowunene. Hambileswi timagazini kumbe mintlangu ya le ka thelevhixini yi nga ha kombisaka vavasati va ri lava nga valanguteri etihofisini ta manyunyu, entiyisweni a hi mhaka ya xiviri. Vunyingi lebyikulu bya vavasati emisaveni va tirha tiawara to tala va tlhela va kuma hakelo leyi nga nyawuriki.

Vavasati va madzana ya timiliyoni va tirha emasin’wini, va byala swibyariwa, va hlayisa masimu ya ndyangu kumbe ku risa swifuwo. Ntirho lowu—lowu hakanyingi munhu a holeriwaka muholo wutsongo kumbe a nga holeriwi—wu phamela hafu ya vaaki va misava. “Laha Afrika, 70 wa tiphesente ta swakudya swi byariwa hi vavasati, le Asia nhlayo ya kona i tiphesente ta 50 ku ya ka 60 naswona eLatin Amerika i 30 wa tiphesente,” hi ku ya hi xiviko xa buku leyi nge Women and the Environment.

Loko vavasati va kuma ntirho lowu hakelaka, hakanyingi va kuma muholo lowu nga ehansi ka wa vatirhi vaxinuna, hikwalaho ka leswi va nga vavasati. Rivengo leri ri tisa ntshikilelo lowukulu eka manana loyi a nga muwundli a ri yexe endyangwini, ku nga nchumu lowu se wu tolovelekeke swinene. Xiviko xa Nhlangano wa Matiko xi kombisa leswaku kwalomu ka 30 na 50 wa tiphesente ta mindyangu hinkwayo ya laha Afrika, eCaribbean ni le Latin Amerika yi titshege hi wansati tanihi muwundli lonkulu. Naswona hambi ku ri ematikweni lama hluvukeke swinene, nhlayo leyikulu ya vavasati yi boheka ku va vawundli lavakulu.

Vusweti etindhawini to tala ta le makaya ta le matikweni lama hluvukaka byi nyanyisa xiyimo lexi. Wanuna la kumaka leswaku swa tika ku wundla ndyangu wakwe a nga ha kunguhata ku rhurhela edorobeni ra le kusuhi kumbe hambi ku ri ku ya etikweni rin’wana leswaku a ya kuma ntirho. U siya nsati wakwe leswaku a sala a hlayisa ndyangu. Loko o va na nkateko wo kuma ntirho, u rhumela mali ekaya. Kambe ku nga khathariseki ku tiyimisela ka yena, leswi a swi yi emahlweni. Ndyangu lowu a wu siyeke wu nga ha sala evuswetini lebyikulu, naswona vuhlayiseki bya wona sweswi byi le mavokweni ya manana.

Ndzhendzheleko lowu wa maxangu, lowu vuriwaka “vusweti bya vavasati,” wu rhwexa timiliyoni ta vavasati ndzhwalo lowukulu. “Mindyangu leyi rhangeriweke hi vavasati, yi kwalomu ka n’we-xa-nharhu eka ntsengo wa misava hinkwayo, hakanyingi yi va evuswetini lebyikulu ku tlula leyi rhangeriweke hi wanuna, naswona nhlayo ya mindyangu yo tano ya andza,” ku hlamusela buku leyi nge Women and Health. Kambe hambileswi swi tikaka, ku kuma swakudya a hi wona ntlhontlho lowu vavasati va langutaneke na wona ntsena.

Vamanana Tlhelo Vadyondzisi

Manana u fanele a tlhela a khathalela vana vakwe hi tlhelo ra mintlhaveko. U endla ntirho wa nkoka swinene eku pfuneni ka n’wana leswaku a dyondza rirhandzu ni xinghana—tidyondzo leti nga ta nkoka ku fana ni ku enerisa swilaveko swa n’wana swa nyama. Leswaku n’wana a kula a va munhu lonkulu la ringaniselaka, u lava rirhandzu, ndhawu leyi sirhelelekeke loko a ri karhi a kula. Nakambe, xiphemu xa manana i xa nkoka swinene.

Ebukwini leyi nge The Developing Child, Helen Bee u tsarile: “Mutswari la nga ni rirhandzu u khathalela n’wana wa yena, u kombisa rirhandzu, nkarhi na nkarhi u rhangisa swilaveko swa n’wana wakwe, u hisekela mintirho ya n’wana, naswona u angula hi ndlela ya nsovo ni ntwela-vusiwana eka mintlhaveko ya n’wana.” Vana lava kumeke rirhandzu ro tano eka mana wa vona la khathalelaka kunene va fanele va kombisa ku tlangela.—Swivuriso 23:22.

Hi ku mamisa, vamanana vo tala va kombisa rirhandzu eka n’wana wa vona ku sukela eku velekiweni ka yena. Ngopfu-ngopfu emindyangwini leyi nga evuswetini, mafi ya manana i nyiko ya nkoka leyi a nga yi nyikaka n’wana la ha ku velekiwaka. (Vona bokisi eka matluka 10-11.) Lexi tsakisaka, Bibele yi hi byela leswaku muapostola Pawulo u fananise rirhandzu rakwe hi Vakreste va le Tesalonika ni leriyani ra “manana la wundlaka” la “khathalelaka vana vakwe.”—1 Vatesalonika 2:7, 8.

Ematshan’weni yo wundla ni ku khathalela vana vakwe, hakanyingi manana hi yena mudyondzisi wa vona lonkulu. “Ṅwana nga, yingisa dyonḍo ya tata wa wena, u nga fulareli ku laya ka mana wa wena,” i xitsundzuxo xa Bibele, loko yi vulavula hi xiphemu lexikulu lexi vamanana va xi endlaka eku dyondziseni ka vana va vona. (Swivuriso 1:8) I manana kumbe kokwana wa xisati loyi ngopfu-ngopfu a dyondzisaka n’wana ku vulavula, ku famba ni ku endla mintirho yin’wana ya le mutini ni swilo swin’wana swa ntsandza-vahlayi hi ku lehisa mbilu.

Ntwela-vusiwana Wa Laveka Hakunene

Yin’wana ya tinyiko letikulu leti vavasati va nga ti nyikaka mindyangu ya vona i ntwela-vusiwana. Loko xirho xa ndyangu xi vabya, manana u endla ntirho wa vuongori, loko hi tlhelo a khathalela vutihlamuleri lebyin’wana hinkwabyo. Buku leyi nge Women and Health yi vula leswaku “vavasati i vakhathaleri lavakulu va rihanyo emisaveni.”

Ntwela-vusiwana wa manana wu nga ha n’wi susumetela ku dya swakudya leswitsongo ku endlela leswaku vana vakwe va nga etleli ni ndlala. Vakambisisi va kume leswaku vavasati van’wana va vona onge ku dya ka vona ku ringene hambiloko va dlaya hi ndlala. Va tolovele ku phamela vanuna ni vana va vona swakudya swo tala ntsendze loko vona va ha kota ku tirha, va tivona va dya kahle.

Minkarhi yin’wana ntwela-vusiwana wa wansati wu vonaka hi ndlela leyi a khumbekaka ha yona hi xiyimo xa ndhawu ya ka vona. Xiyimo xa ndhawu ya ka vona xa n’wi khumba, tanihi leswi na yena a xanisekaka loko dyandza, kwandzasi ni ku tsemeleriwa ka swihlahla swi onha tiko. Edorobeni rin’wana ra le India, vavasati va hlundzuke ngopfu loko va twa leswaku feme ya timhandzi yi lava ku tsema mirhi yo ringana 2500 ekhwatini ra le kusuhi. Vavasati a va lava mirhi yoleyo leswaku va kuma swakudya, tihunyi ni furu. Loko ku fika vanhu lava tsemaka mirhi, ana se vavasati a va fikile na vona, va khomane hi mavoko, va rhendzele mirhi leyi ku yi sirhelela. ‘Mi fanele ku rhanga hi ku tsema tinhloko ta hina mi nga si tsemelela mirhi leyi,’ ku vule vavasati lava va byela vatsemi va mirhi. Khwati leri ri ponile.

“N’wi Nyikeni Hakelo Ya Yena”

Hambiloko ntirho wakwe ku ri ku wundla, ku va manana, mudyondzisi kumbe xihlovo xa ntwela-vusiwana, wansati u faneriwa hi ku xiximiwa ni ku tlangeriwa entirhweni wakwe. Lemuwele, wanuna wo tlhariha, la vulavuleke ngopfu hi wansati la nga ni vuswikoti, u bumabumele ntirho wa wansati ni ndzayo ya yena. Entiyisweni, Bibele yi hlamusela leswaku rungula ra yena a ri huma eka ndzayo leyi mana wakwe a n’wi nyikeke yona. (Swivuriso 31:1) Lemuwele a a swi tiva leswaku wansati la nga ni vukheta tlhelo manana a nga fanelanga a honisiwa. U tsarile: “N’wi nyikeni hakelo ya yena. Mintirho ya yena a yi n’wi dzunise.”—Swivuriso 31:31, NIV.

Hambiswiritano, loko Lemuwele a tsale timhaka teto, a ku nga ri mianakanyo ya munhu ntsena. Swi hlayisiwile eBibeleni, leyi nga Rito ra Xikwembu. “Matsalwa hinkwawo ma huhuteriwe hi Xikwembu.” (2 Timotiya 3:16) Marito wolawo ma kombisa langutelo ra Xikwembu xa Matimba Hinkwawo hi vavasati, tanihi leswi ku nga Xikwembu lexi huhuteleke matsalwa wolawo eBibeleni leswaku hi ta dyondzisiwa hi wona.

Ku tlula kwalaho, Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke ri vula leswaku vavanuna va fanele va “xixima [vasati va vona.]” (1 Petro 3:7) Naswona eka Vaefesa 5:33, wanuna u byeriwa leswi: “Un’wana ni un’wana a a rhandze nsati wakwe hilaha a tirhandzaka hakona.” Entiyisweni, Vaefesa 5:25 yi ri: “Vavanuna, hambetani mi rhandza vasati va n’wina, hilaha Kreste na yena a rhandzeke vandlha hakona kutani a tinyiketa hikwalaho ka rona.” Ina, Kreste u kombise rirhandzu ro tano eka valandzeri vakwe lerova a a tiyimisele ku va fela. Mawaku xikombiso lexinene xo pfumala vutianakanyi lexi a xi vekeleke vavanuna! Naswona mimpimanyeto leyi Yesu a yi dyondziseke ni ku hanya ha yona yi kombisa mimpimanyeto ya Xikwembu, leyi tsariweke eBibeleni leswaku hi vuyeriwa hikwalaho ka yona.

Kambe, ku nga khathariseki ku tirha ka vona hi matimba etindhawini leti to tala swonghasi, a hi kanyingi vavasati vo tala va bumabumeriwa eka leswi va swi endlaka. Xana va nga byi antswisa njhani vutomi bya vona hambi ku ri sweswi? Nakambe, xana wu kona nkarhi lowu ku nga ta hundzuriwa malangutelo ehenhleni ka vona? Xana vumundzuku byi va khomele yini vavasati?

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Tindlela Tinharhu Leti Wansati A Nga Antswisaka Vutomi Byakwe Ha Tona

Dyondzo. Ku ni vavasati va kwalomu ka 600 wa timiliyoni emisaveni lava nga swi kotiki ku hlaya ni ku tsala—vo tala va vona a va nghenanga xikolo nikatsongo. Wena hi wexe swi nga ha endleka u nga nghenanga ngopfu xikolo, kambe sweswo a swi vuli swona leswaku a wu nge swi koti ku tidyondzisa. A swi olovi, kambe vavasati vo tala va humelerile. “Mintirho ya vukhongeri yi nga va ni xiphemu xa nkoka eku susumeteleni ka lavakulu leswaku va dyondza ku hlaya ni ku tsala,” ku hlamusela buku leyi nge Women and Literacy. Ku kota ku tihlayela Bibele i hakelo leyinene yo dyondza ku hlaya. Kambe ku ni mimbuyelo yin’wana yo tala.

Manana la kotaka ku hlaya ni ku tsala a nga kumi malunghelo yo tala hi tlhelo ra ikhonomi ntsena, kambe a nga tlhela a dyondza mahlayisele lamanene ya rihanyo. Xifundzha xa Kerala xa le India xi kombise vuyelo bya ku kota ku hlaya ni ku tsala hi ndlela leyi hlamarisaka. Hambileswi xifundzha lexi xi nga ehansi ka avhareji hi tlhelo ra timali, 87 wa tiphesente ta vavasati lava tshamaka eka xona va kota ku hlaya ni ku tsala. Lexi tsakisaka, exifundzheni lexi ku fa ka tincece ku le hansi hi makhamba ya ntlhanu ku ri ni le tikweni hinkwaro ra India; hi avhareji, vavasati va hanya malembe ya 15 lama engetelekeke; naswona vanhwanyana hinkwavo va nghena xikolo.

Hi ntolovelo, manana la dyondzeke u khutaza vana vakwe ku navela dyondzo—a hi matshalatshala lama nga pfuniki nchumu. Dyondzo eka vana va vanhwanyana i vuvekisi lebyinene. Ku hava xin’wana lexi nga ni matimba yo antswisa rihanyo ra ndyangu ni ku antswisa vutomi bya vavasati hi voxe, ku vula United Nations Children’s Fund (UNICEF) ebukwini leyi nge The State of the World’s Children 1991. Leswi a swi kanakanisi, ku kota ku hlaya ni ku tsala swi ta ku pfuna leswaku u va manana tlhelo muwundli wo antswa.a

Rihanyo. Tanihi manana, u fanele u tihlayisa, ngopfu-ngopfu loko u tikile kumbe u ri ntswedyana. Xana u nga swi antswisa swakudya swa wena? Kwalomu ka mbirhi-xa-nharhu xa vavasati lava nga tika eAfrika kun’we ni le dzongeni ni le vupela-dyambu bya Asia loko va kamberiwa va kumiwe va kayivela ngati. Handle ko heta ntamu wa wena, ku kayivela ka ngati ku engetela makhombo lama fambisanaka ni ku veleka naswona hakanyingi ku endla leswaku u tala ku khomiwa hi vuvabyi bya dari. Hambiloko nyama kumbe nhlampfi swi kala kumbe swi durha, mandza ni mihandzu leyi fuweke hi ayoni kumbe matsavu swi nga ha kumeka. U nga pfumeleli vukholwa-hava byi ku sivela ku dya swakudya leswi fuweke, naswona u nga pfumeleli mikhuva ya ndhawu ya ka n’wina yi ku sivela ku dya swakudya swa ndyangu wa wena.b

Ku mamisa swi vuyerisa wena ni n’wana wa wena. Mafi a ma durhi, ma ni rihanyo lerinene naswona ma ni mphamelo ku tlula swilo swin’wana. Tinhlayo ta UNICEF ti kombisa leswaku mafu ya tincece to ringana miliyoni a ma ta papalatiwa loko vamanana a va mamisa tincece ta vona eka tin’hweti ta mune ku ya eka ta tsevu to sungula. Kavula, loko manana a ri ni vuvabyi lebyi tlulelaka lebyi nga ha tluletiwaka hi mafi yakwe, ku nga tirhisiwa ndlela yin’wana yo phamela n’wana.

Tiyiseka leswaku ku nghena moya lowu ringaneleke loko u sweka hi ndzilo wa tihunyi exitangeni. “Ku hefemula musi ni tigasi leti nga ni chefu to sweka ha tona kumbexana hi xin’wana lexi onhaka rihanyo namuntlha,” ku tsundzuxa buku leyi nge Women and Health.

U nga dzahi fole, hambiloko u sindzisiwa. Vubumabumeri bya fole ematikweni lama hluvukaka byi hlasela vavasati, byi ringeta ku va khorwisa leswaku ku dzaha swa tlharihisa. Lawa i mavunwa ya rihlaza. Ku dzaha swi vavisa vana va wena naswona swi nga ku dlaya. Tinhlayo ti kombisa leswaku eku heteleleni kotara ya vadzahi hinkwavo va dlayiwa hi ku godzomberiwa hi fole. Ku tlula kwalaho, vativi va vula leswaku lava dyondzaka ku dzaha hi ku dzaha sigarete hi vona va godzomberiwaka ngopfu.

Nsivela-mavabyi. Xikombiso ni xitsundzuxo xa wena malunghana ni ku basa i swa nkoka eka rihanyo ra ndyangu wa wena. Buku leyi nge Facts for Life yi hlamusela magoza lama landzelaka ya xisekelo malunghana ni ku basa loku faneleke:

• Hlamba mavoko hi xisibi ni mati loko u huma exihambukelweni u nga si khoma swakudya. Tiyiseka leswaku vana va wena va hlamba mavoko va nga si dya.

• Tirhisani xihambukelo, naswona xi fanele xi tshama xi basile ni ku funengetiwa. Loko leswi swi nga koteki, humelani ekule swinene ni muti hilaha swi nga kotekaka hakona, ivi mi seletela hi ku hatlisa.—Ringanisa Deteronoma 23:12, 13.

• Tikarhateleni ku tirhisa mati yo tenga emutini wa n’wina. Hikwalaho ka xivangelo lexi, funengetani swihlovo ni ku tirhisa swibye leswi baseke loko mi ka mati.

• Loko mati yo nwa lama tengeke ma nga kumeki, virisani mati ivi mi ma tshika ma hola mi nga si nwa. Hambiloko mati lama nga virisiwangiki ma languteka ma basile, ma nga va ni switsongwatsongwana.

• Tsundzukani leswaku swakudya leswi nga swekiwangiki swi nga endleka swi ri ni switsongwatsongwana. Swakudya leswi faneleke swi dyiwa swi ri swimbisi swi fanele swi hlantswiwa ivi swi dyiwa hi nkarhi wolowo. Swakudya swin’wana swi fanele swi swekiwa kahle, ngopfu-ngopfu nyama yin’wana ni yin’wana ku katsa ni ya huku.

• Veka swakudya endhawini leyi baseke ivi u swi funengeta leswaku swi nga thyakisiwi hi tinhongana kumbe swifuwo.

• Thyaka hinkwaro emutini ri fanele ri hisiwa kumbe ri celeriwa.c

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Vavasati vo tala ematikweni ya le Vupela-dyambu va tirha etihofisini

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Vavasati vo tala va boheka ku tirha etindhawini leti nyakapfaleke

[Credit Line]

Godo Foto

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Vamanana i vadyondzisi ekaya