Ku Titshungula—Mimpfuno Ni Makhombo Ya Kona

Hi Muyimeri Wa Xalamuka! eBrazil

“EMISAVENI hinkwayo endlelo ra ku titshungula ra andza,” ku vula muungameri wa khampani yo endla mirhi. “Vanhu va lava ku khathalela rihanyo ra vona.” Hambiswiritano, xana ma kona makhombo lawa u faneleke ku tivonela eka wona?

Ina, murhi wa pfuna loko wu tirhisiwa hi ndlela leyinene. Hi xikombiso, insulin ni swidlaya-switsongwatsongwana swin’we ni murhi lowu nga durhiki naswona lowu swi olovaka ku wu endla wa oral rehydration yi ponise vutomi bya vanhu va ntsandza-vahlayi. Xiphiqo xa ku titshungula i ku tiva makhombo lama katsekaka ku tlula mimpfuno leyi nga kona.

Entiyisweni, ematikweni man’wana lava thwaseleke ntirho wa vutshunguri va nga ha kumeka ekule swinene kumbe va durha ngopfu. Hikwalaho vanhu vo tala va titshege hi vutivi bya vanghana ni maxaka kumbe tibuku leti munhu a faneleke a tihlayela tona leswaku a kuma rungula malunghana ni ku titshungula. Nakambe “vanhu va hangalasa mianakanyo ya leswaku hi ku tixavela murhi, swa koteka ku va ni rihanyo lerinene,” ku vula Fernando Lefèvre, profesa wa Yunivhesiti ya São Paulo, eBrazil.a Hikwalaho, leswaku va hlula vuyelo lebyi vangiwaka hi ku tirha ku tlula mpimo, swakudya leswi nga akiki miri, hambi ku ri swiphiqo swin’wana leswi nga nyawuriki swa mintlhaveko, vanhu vo tala va sungula ku tirhisa mirhi hikwalaho ka sweswo. Lefèvre wa engetela: “Ematshan’weni ya ku antswisa ntikelo wa vutomi bya vona, vanhu va ringeta ku lulamisa swiphiqo swa vona hi ku tirhisa mirhi.” Kutani ke, vavabyi va ma tiva njhani mavabyi lawa va nga na wona?

Handle ka ku tshungula mavabyi yo tanihi ku pandza ka nhloko, nsusumeto wa le henhla wa ngati, ku karhatiwa hi le ndzeni, vanhu vo tala va tirhisa mirhi leswaku va tshungula ku vava loku, nchavo ni xivundza. Dok. André Feingold u ri: “Vanhu va lava ku pfuniwa hi dokodela hikwalaho ka leswi va anakanyaka leswaku philisi ri ta va tshungula. Hambi ku ri vativi va rihanyo lava thwaseke va ni mboyamelo wa ku nyikela nkongomiso wo tirhisa mirhi va tlhela va khutaza leswaku ku endliwa vukamberi byo tala bya vutshunguri. A va tikarhati hi ku lava ku tiva xiyimo xa muvabyi xa nkarhi lowu hundzeke, muvabyi loyi hakanyingi a hanyeke vutomi byo tika, bya ntshikilelo naswona lebyi nga riki byinene.” Romildo Bueno, wa Huvo ya Misava leyi Sivelaka ku Tirhisiwa ko Biha ka Swidzidzirisi leswi Humbaka Mano, (swidzidzirisi leswi cincaka mianakanyo kumbe mahanyelo) u ri: “Dokodela u ni nkarhi wutsongo wa ku burisana ni vavabyi, hikwalaho u hatla a ntshunxa munhu loyi a nga n’wi kambelangiki hi ku hetiseka, hikwalaho dokodela a nga byi tshunguli hi ku hetiseka vuvabyi lebyi.” Ku tirhisa mirhi “i ndlela ya vutshunguri ya ku [lulamisa] swiphiqo swa ntshamisano.” Hambiswiritano, dokodela un’wana u vula leswaku vavabyi vo tala va lava nkongomiso lowu endliweke hi vukheta wo tirhisa mirhi leyi humbaka mano.

Endzhaku ka loko ri hlamusele hi murhi wa “Prozac Fad,” O Estado de S. Paulo, phepha-hungu ra le Brazil, ri ri: “Murhi wu nghene efexenini ku fana ni xitayele xa misisi, kahle-kahle swa hlamarisa.” Ri tshaha mutivi wa mianakanyo, Arthur Kaufman: “Ku pfumala langutelo lerinene ni ku nga vi na xikongomelo evuton’wini ku vanga xiyimo lexi endlaka leswaku murhi lowu pfunaka wu tekiwa tanihi muponisi eka mavabyi hinkwawo.” Kaufman wa engetela: “Munhu u sungula ku lavisisa vutshunguri bya xihatla, naswona hikwalaho ka leswi a nga ha laviki ku tiva leswi n’wi vangelaka mavabyi, u tsakela ku nyikiwa philisi leswaku a ta ntshunxeka eka wona.” Kambe, xana hi rihi khombo ra ku titshungula?

Ku Titshungula—Xana Swi Ni Khombo?

“Swilo swin’wana leswi hlamarisaka etimhakeni ta vutshunguri eka lembe-xidzana leri ra vu-20 i ku endliwa ka mirhi leyintshwa,” ku vula The New Encyclopædia Britannica. Kambe yi tlhela yi ku: “Swi tikomba onge vuvabyi byo tala byi vangiwa hi ku tirhisiwa loku nga fanelangiki ka mirhi ku tlula lebyi vangiwaka hi swin’wana.” Entiyisweni, tanihi leswi murhi wu hanyisaka, wu nga tlhela wu vanga khombo. Maphilisi ya anorexia lama sivelaka ku navela swakudya “ma nghena eka fambiselo ra misiha naswona hi ndlela yoleyo ma vanga swikombiso leswi nga tolovelekangiki swa vuvabyi swo tanihi nkelunkelu, ku cinca ka hanyelo naswona hambi ku ri mijamujamu,” ku hlamusela mutsari wa tibuku, Cilene de Castro. Wa engetela: “Kambe mani na mani la anakanyaka leswaku maphilisi ya anorexia ma tirha tanihi swisivela-ku-navela swakudya, wa tixisa. Philisi rin’we ri nga ha vanga ku sungula ka nxaxamelo wa maxangu lama lavaka mirhi ya vutshunguri, rin’wana ni rin’wana ri ta fanela ku antswisa leswi vangiweke hi rin’wana.”

Mirhi yo tala leyi hi ntolovelo yi tirhisiwaka yi nga vanga ku karhatiwa hi le ndzeni hambi ku ri ku hlamba timbilu, ku hlanta ni ku huma ngati. Mirhi yin’wana yi nga vanga ku godzomberiwa kumbe ku onhaka ka tinso ni xivindzi.

Hambi ku ri mintsembyana yin’wana ya rihanyo yi nga vanga khombo. “Mukhuva lowu wa ku engetela tivhitamini emirini wu ni khombo swinene,” ku vula Dok. Efraim Olszewer, muungameri wa nhlangano wa vutshunguri wa le Brazil. “A hi vaaka-tiko ntsena lava titshungulaka kambe hambi ku ri madokodela lama nga dyondzangiki ma nyika vanhu nkongomiso wo tirhisa mirhi hi ndlela leyi hoxeke, a va na mhaka ni makhombo lama nga kona.” Hambiswiritano, dokodela un’wana u vula leswaku ku engetela tivhitamini emiri ni hi mpimo lowu faneleke swi nga pfuna eku tshunguleni ka mavabyi yo karhi ni ku kayivela ka swiaki swin’wana emirini.

Ku Tikambela Vuvabyi Loku Nga Riki Na Khombo—Njhani?

Tanihi leswi swi nga hi oloveliki ku ya eka dokodela nkarhi wun’wana ni wun’wana lowu hi vabyaka ha wona, dyondzo ya ntivo-rihanyo ni ku titshungula loku faneleke ku nga pfuna mindyangu ya hina. Hambiswiritano, emahlweni ko tirhisa murhi wo karhi, i swa nkoka ku tikambela vuvabyi hi ndlela leyinene naswona leyi humelelaka. Loko dokodela a nga kumeki ekusuhi kumbe u nga ri na yona mali yo hakela dokodela, ku kambisisa buku leyi faneleke ya swa vutshunguri swi nga ku pfuna leswaku u tikambela vuvabyi hi ndlela leyi faneleke. Hi xikombiso, Nhlangano wa Vutshunguri wa le Amerika wu humese buku leyi nga ni swiletelo swa vutshunguri leyi nga ni matluka ya 183 lama nga ni xiyenge lexi nga ni tichati ta swikombiso swa vuvabyi. Buku leyi yi ni nxaxamelo wa swivutiso leswi hlamuriwaka hi ina kumbe e-e. Hi ku tirhisa endlelo leri ra ku kambisisa swikombiso swa vuvabyi leswi u nga na swona ni leswi u nga riki na swona, hakanyingi swa koteka ku tiva vuvabyi lebyi u nga na byona.

Kambe ku vuriwa yini hi ntirho wa madokodela? Hi rini laha hi nga ha lavaka ku pfuniwa hi lava thwaseleke vutshunguri? Hi nga swi papalata njhani ku vilela ku tlula mpimo hikwalaho ka rihanyo ra hina kumbe ku nga vi na mhaka na rona? Kahle-kahle, emisaveni leyi taleke hi vuvabyi bya miri ni bya mianakanyo, xana hi nga ri kumisa ku yini rihanyo lerinene?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Blurb on page 4]

“A va tikarhati hi ku lava ku tiva xiyimo xa muvabyi xa nkarhi lowu hundzeke, muvabyi loyi hakanyingi a hanyeke vutomi byo tika, bya ntshikilelo naswona lebyi nga riki byinene.”—Dok. André Feingold

[Box on page 4]

Mintsembyana Ya Le Kaya

Emalembeni ya magidi, vanhu va mindhavuko yo hambana-hambana va titshungurile emavabyini ya vona hi ku tirhisa mintsembyana ya swimilana leswi kumekaka emasin’wini ni le makhwatini. Hambi ku ri mirhi yo tala ya manguva lawa yi endliwa hi ku tirhisa swimilana, mirhi yo tanihi digitalis, leyi tirhisiwaka ku tshungula mavabyi ya mbilu. Hikwalaho, Penelope Ody, xirho xa National Institute of Medical Herbalists eUnited Kingdom, wa hlamusela ebukwini yakwe leswaku “ku ni mirhi leyi tlulaka 250 leyi nga riki na khombo leyi pfunaka ku antswisa mavabyi lama tolovelekeke—ku sukela eka mikhuhlwana leyi tolovelekeke, ku pandziwa hi nhloko ni vutshunguri byo hlawuleka bya vuvabyi bya nhlonge, mavabyi ya mpfuvelo swin’we ni mavabyi ya vana.”

Wa tsala: “Endlelo ro tirhisa mintsembyana, minkarhi hinkwayo ri tekiwe tanihi ‘murhi wa vanhu’—murhi lowunene lowu nga tirhisiwaka ekaya loko munhu a khomiwe hi mavabyi lamatsongo kumbe lowu engetelaka eka mirhi leyi tirhaka leyi nyikeriwaka hi lava thwaseke leswaku va tshungula mavabyi lama nga tshungulekiki hi ku hatlisa ni man’wana lama vavaka swinene.” U ya emahlweni: “Hambileswi mintsembyana yo tala yi nga riki ni khombo nikatsongo, yi fanele ku tirhisiwa hi vukheta. U nga tluli mpimo wo tirhisa murhi lowu u byeriweke wona kumbe ku hambeta u tirhisa mintsembyana ya le kaya loko mavabyi ma ya emahlweni ma tinyika matimba kumbe loko u nga tiyiseki hi vuvabyi lebyi u nga na byona.”—The Complete Medicinal Herbal.