U Nga Ri Kuma Njhani Rihanyo Lerinene?
VANHU va swi rhandza ku bula hi timhaka ta vutshunguri. Swi tikomba onge munhu un’wana ni un’wana kumbe muakelani wa swi tsakela ku kuma mpfuno wun’wana ni wu’wana lowu kumiwaka eka swa vutshunguri. Hikwalaho, swa twisiseka leswi nsusumeto wa ku titshungula wu tinyikaka matimba. Hambiswiritano ku ni vanhu lava “yaka eka dokodela ntsena loko swi tikile,” ku vula dokodela wa le Brazil. “Va nga ha va ni timbanga enhlongeni leti nga horiki hambiloko va hete tin’hweti to tala va ri karhi va titshungula. Loko va ya eka dokodela, ku kumeka leswaku ti ni muxaka wo karhi wa khensa leyi a yi fanele yi tshunguriwe ka ha ri na nkarhi.”
Tanihi leswi ku kambela vuvabyi bya ha sungula hakanyingi swi ponisaka vutomi, ku dya nkarhi ku nga vanga maxangu. “Wansati un’wana la nga ni malembe ya 30 hi vukhale u hlwerile ku ya enkarhini wakwe wa vusati naswona a ri ni xitlhavi lexi nga vaviki ngopfu ehansinyana ka khwiri. U titshungule hi mirhi yo tala ya analgesic ni mirhi leyi tshungula tindhawu ta miri leti hisaka, kutani xitlhavi xi hungutekile,” ku vula muhandzuri un’wana. “Kambe endzhaku ka masiku manharhu, u titivarile hikwalaho ka leswi a humeke ngati yo tala, kutani hi ku hatlisa u yisiwe exibedlhele. Hi ku hatlisa ndzi n’wi endle vuhandzuri, ndzi kume leswaku a tikile. U ve ni nkateko wo ponisiwa swi nga si biha!”
Nhwanyana un’wana wa le São Paulo a anakanya leswaku u ni vuvabyi lebyi n’wi hetaka matimba, kambe xiphiqo xa yena a ku ri ku tsana ka tinso loku heteke nkarhi wo leha. Hikwalaho ka leswi a hlweleke ku kuma vutshunguri, ku simeka yinso yin’wana a ku ri yona ntsena ndlela yo antswa ya ku n’wi tshungula. Dokodela wakwe u gimeta hi ku: “Hakanyingi muvabyi wa kanakana ku ya eka dokodela, u lava ku titshungula kumbe a nga ha lava ku tirhisa tindlela leti a byeriweke tona hi vanhu lava nga thwaselangiki vutshunguri naswona eku heteleleni u va ni swiphiqo leswikulu swa rihanyo.”
Entiyisweni, leswi hi swi twaka emirini wa hina a hi fanelanga hi swi tekela ehansi. Hambiswiritano, hi nga swi papalata njhani ku vilerisiwa hi timhaka ta vutshunguri kumbe hi ku lava ku titshungula? Rihanyo lerinene ri hlamuseriwa tanihi “xiyimo xa ku titwa kahle emirini, emianakanyweni kumbe emoyeni’’ kumbe “ku nga vi na mavabyi kumbe swivavi emirini.” Lexi tsakisaka, swa tikomba leswaku hi mpimo lowukulu kumbe lowutsongo, namuntlha mavabyi yo tala swa koteka ku ma sivela. Hi ku ya hi Dok. Lewis Thomas, “hi endliwe hi ndlela yo hlamarisa swinene, ku tiya ka hina a ku hlamuseleki, hi swivumbiwa leswi hanyaka nkarhi wo leha, leswi nga ni rihanyo leri hetisekeke.” Hikwalaho, ematshan’weni ya ku ‘dya mbitsi hikwalaho ka ku anakanya hi mavabyi ni ku vilela ku tlurisa lerova hi tivangela rifu ra xitshuketa,’ hi fanele hi tirhisana ni miri ni vuswikoti bya wona lebyi hlamarisaka bya ku tihorisa. Dokodela la nga ni vuswikoti kumbe munhu la thwaseleke swa rihanyo a nga hi pfuna.
Nkarhi Wa Ku Lava Mpfuno Wa Vutshunguri
Dokodela wa le Brazil u ringanyeta leswaku munhu u fanele a lava mpfuno eka lava thwaseleke swa vutshunguri “loko a ri ni swikombiso swa vuvabyi byo tanihi ku hisa ka miri, ku pandziwa hi nhloko, ku hlanta kumbe xitlhavi ekhwirini, enkolweni kumbe loko rhambu ra xisuti ri nga holi hi ku tirhisa mirhi leyi tolovelekeke ntsena naswona loko byi pfuka nkarhi na nkarhi handle ka xivangelo lexi twalaka kumbe loko xitlhavi xi nyanya ku biha.” Dokodela un’wana u khutaza leswaku hi lava mpfuno wa swa vutshunguri loko hi nga tiyiseki malunghana ni swikombiso swa hina swa vuvabyi kumbe loko ku ri ni swin’wana leswi nga fambiki kahle minkarhi yin’wana. Wa engetela: “Loko n’wana a vabya, ematshan’weni ya ku tshungula n’wana hi voxe, hakanyingi vatswari va tsakela ku pfuniwa hi lava thwaseleke swa vutshunguri.”
Kambe, xana minkarhi hinkwayo swa boha leswaku munhu a tirhisa mirhi? Xana ku tirhisa mirhi swi nga ha endleka swi nga pfuni nchumu? Xana ku ni mavabyi man’wana lama nga vangiwaka hi yona, mavabyi yo tanihi ku karhatiwa hi le ndzeni kumbe ku onhaka ka xivindzi kumbe tinso? Ku vuriwa yini hi ku hlanganisa mirhi yo hambana-hambana? The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Vavabyi va nga ri vangani a va karhateki kumbe ku tiputa vusiwana hikwalaho ka mavabyi ya vona.” Hambiswiritano, dokodela la nga ni vukheta a nga hi pfuna ku va hi xiya leswaku mirhi hinkwayo yi nga va ni khombo ni leswaku ku ni mirhi yi nga ri yingani leyi namuntlha yi tirhisiwaka leyi nga vangiki swiphiqo. Tihlayeli switsundzuxo leswi ku lemukisaka makhombo lama nga vaka kona eka nhlamuselo ya matirhiselo ya murhi lowu u nga ha wu xavaka enkarhini lowu taka! Hambi ku ri murhi lowu nga enawini wu nga vanga khombo kumbe rifu loko wu tirhisiwa hi ndlela yo biha kumbe wu tirhisiwa ku tlula mpimo.
Nkoka wa ku tirhisa vutlharhi wu kandziyise hi xiviko lexi endliweke hi Richard A. Knox eka The Boston Globe: “Vanhu va timiliyoni lava nga ni vuvabyi bya mahlangano ya marhambu lava siku na siku va tirhisaka mirhi leyi dlayaka swivavi va le khombyeni ra ku tikuma va huma ngati hi ndlela leyi nga ni khombo, ku vike xiviko xa vaendli va nkambisiso va Yunivhesiti ya Stanford.” Wa engetela: “Tlhandla-kambirhi, vaendli va nkambisiso va tsundzuxa leswaku ku hlanganisa mirhi leyi dlayaka swivavi ni leyi lawulaka tiasidi kumbe tiphilisi leti tsakeriwaka swinene leti sivelaka asidi, a ti swi koti ku sivela mavabyi man’wana lamakulu ya le ndzeni naswona ti nga ha vanga makhombo lama engetelekeke.”
Ku vuriwa yini hi ku titshungula loku tolovelekeke? Dokodela wa le Ribeirão Prêto, eBrazil u ri: “Ndzi ehleketa leswaku swi nga pfuna swinene loko vanhu hinkwavo va va ni mirhi yo hambana-hambana emakaya ya vona . . . Hambiswiritano, mirhi leyi yi fanele yi tirhisiwa hi vutlharhi naswona hi ku twisisa.” (Vona bokisi, tluka 7.) Nakambe dyondzo ya ntivo-rihanyo ya xisekelo yi nga pfuna munhu a va ni vutomi lebyinene. Tanihi leswi swiyimo swa vanhu swi hambaneke, Xalamuka! a yi bumabumeli tiphilisi, mirhi kumbe mitsembyana yo karhi.
Rihanyo Lerinene—Xana I Yini Lexi U Nga Xi Endlaka?
“Madokodela lamanene emisaveni hinkwayo i Dokodela Swakudya, Dokodela Rhulani na Dokodela Tsakani,’’ ku tsale Jonathan Swift, mutsari wa tibuku wa lembe-xidzana ra vu-18. Entiyisweni, ku dya hi ku ringanisela, ku tinyika nkarhi wo wisa ni ku va munhu la enerisekaka i swiphemu swa nkoka swa rihanyo lerinene. Ku nga khathariseki leswi vuriwaka vunavetisi bya vutlharhi, a hi nge ri xavi rihanyo lerinene hi ku tirhisa mirhi. “Ku tirhisa mirhi loku nga fanelangiki naswona loku nga ni khombo” ku nga ha tsanisa endlelo ra miri ra ku tisawutisa.—Dicionário Terapêutico Guanabara.
Hambiswiritano, ku byarha vutihlamuleri malunghana ni mahanyelo ya hina ni ku va hi papalata ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha, ku dzaha, vudakwa ni ku papalata ntshikilelo lowukulu, swi tele leswi hi nga swi endlaka leswaku hi antswisa rihanyo ra hina. Marian, loyi a nga emalembeni yakwe ya va-60, loyi ku nga khale a ri murhumiwa le Brazil, u ri: “Ndzi ve ni rihanyo lerinene hikwalaho ka leswi ndzi hanyaka vutomi byo ringanisela ni ku dya swakudya swo hambana-hambana leswi akaka miri.” Nakambe wa hlamusela: “Ndzi rhandza ku vindzuka, hikwalaho ku ya eku etleleni hi nkarhi i swa nkoka.” Langutelo lerinene ni mikhuva leyinene swin’we ni ku hambeta u kamberiwa hi dokodela nkarhi na nkarhi ni ku vulavurisana lokunene ni dokodela wa ndyangu wa ka n’wina la thwaseke, a swi fanelanga swi tekeriwa ehansi.
Hambileswi a swi rhandzaka ku va ni rihanyo lerinene, Marian a nga ri honisi rihanyo rakwe naswona a nga tshameli ku vilela hikwalaho ka rona. U ri: “Ndzi tlhela ndzi kombela nkongomiso wa Yehovha malunghana ni swiboho swa rihanyo leswi ndzi faneleke ndzi swi endla, leswaku ndzi ta kota ku endla leswi nga ta ndzi pfuna ni le nkarhini lowu taka ni leswaku ndzi nga heti nkarhi ni mali yo tala hi ku tikarhatela rihanyo ra mina.” Wa engetela: “Tanihi leswi ku gingiriteka swi nga swa nkoka, ndzi kombela Xikwembu leswaku xi ndzi pfuna leswaku ndzi va munhu la ringaniselaka eka ndlela leyi ndzi tirhisaka nkarhi ni matimba ya mina ha yona, leswaku ndzi nga titsetseleli swi nga fanelangi, naswona hi nkarhi lowu fanaka, a ndzi swi lavi ku tisindzisa ku endla swilo leswi ndzi nga kotiki ku swi endla.”
Loko hi lava ku tsaka hakunene, a hi fanelanga hi honisa vumundzuku. Hambiloko sweswi hi ri ni rihanyo lerinene, ka ha ri ni mavabyi, switlhavi, maxangu ni rifu eku heteleleni . Xana wu kona ntshembo wa leswaku hi ta kala hi va ni rihanyo leri hetisekeke?
[Box on page 6]
Mimpfuno Ya Ku Tihlayisa
Rihanyo ra wena ri titshege ngopfu hi leswi u dyaka swona ni leswi u nwaka swona. Loko u ringeta ku chayela movha hi petirolo leyi hlanganisiweke ni mati kumbe u chela chukela eka petirolo leyi, u ta onha njhini hi ku hatlisa. Hilaha ku fanaka, loko u ringeta ku tihanyisa hi swakudya ni swakunwa leswi nga pfuniki nchumu emirini, eku heteleleni u ta karhatiwa hi rihanyo leri nga riki rinene. Vativi va tikhompyutara, xiyimo lexi va xi vitana GIGO, leswi vulaka “garbage in, garbage out [loko u nghenisa rungula leri hoxeke eka khompyutara, khompyutara yi ta ku humesela rungula leri hoxeke].”
Dok. Melanie Mintzer, profesa wa ta rihanyo, u ri: “Ku ni tinxaka tinharhu ta vavabyi: lava yaka eka dokodela hikwalaho ka swiphiqo leswi va nga swi lulamisaka emakaya ya vona, lava tirhisaka mpfuno wa swa vutshunguri hi ndlela leyinene, ni lava nga yiki eka dokodela hambiloko swi fanela leswaku va endla tano. Lava va ntlawa wo sungula va dyela madokodela nkarhi naswona va tlanga hi nkarhi ni mali ya vona vini. Lava va ntlawa wa vunharhu va nga ha nghenisa vutomi bya vona ekhombyeni hikwalaho ka ku heta nkarhi wo leha va nga yi eka dokodela. Madokodela ma tsakela leswaku vanhu vo tala va wela eka ntlawa wa le xikarhi.”
“Ku ni swilotlelo swa nkombo swa rihanyo lerinene: dyana swakudya ni swakunwa leswinene, endla vutiolori nkarhi na nkarhi, u nga dzahi, tinyike nkarhi wa ku wisa, lawula ntshikilelo wa wena, hanyisana ni van’wana hi ku rhula naswona yingisa switsundzuxo swa vutlharhi leswaku u hunguta swiyimo leswi vangaka vuvabyi ni timhangu.”—Before You Call the Doctor—Safe, Effective Self-Care for Over 300 Medical Problems, ya Anne Simons, M.D., Bobbie Hasselbring, na Michael Castleman.
[Box on page 7]
Ndhawu Yo Hlayisa Mirhi Ekaya
“Ku ringanyetiwa leswaku kwalomu ka 90 wa tiphesente ta swikombiso swa vuvabyi—i ku vava ka swirho swa miri, switlhavi, timbanga ni swikombiso swin’wana swa vuvabyi—lebyi khomaka vanhu lavakulu lava va titivaka va hanye kahle, a va swi tekeli enhlokweni naswona a va byeli munhu. . . . Hakanyingi mirhi leyi tshungulaka hi xihatla ya tirhisiwa, yo tanihi hi tiphilisi timbirhi ta aspirin leti endleriweke ku pandza ka nhloko.”
“Lexi endlaka leswaku leswi swi koteka i ku va ni ndhawu yo hlayisa mirhi ekaya. Ya pfuna leswaku munhu a nga tshameli ku ya eka dokodela kumbe etliliniki.”—Complete Home Medical Guide, The Columbia University College of Physicians and Surgeons.
Buku leyi, na yona yi khutaza ku va ni ndhawu ya ku hlayisa mirhi ekaya, yo tanihi mabandichi lamatsongo, mabandichi lamakulu, swiputsa swa khotoni, mabandichi yo boha timbanga, mafurha yo hambana-hambana, mirhi yo tichukucha, swikero xipima mahiselo ya miri ni swilo swin’wana leswi pfunaka.
Yi khutaza ku tirhisa tiphilisi leswaku u antswisa ku hisa ka miri ni switlhavi, mirhi yo lawula asidi emirini, murhi wa mukhuhlwana, antihistamine/murhi wo sivela ku pfaleka nhompfu, murhi lowunene wo hlantswa endzeni ni mirhi yo sivela nchuluko.
[Box on page 8]
Xitsundzuxo
“Hambiloko yi nga ri na nhlamuselo ya matirhiselo, mirhi ya OTC [over the counter] i mirhi ya xiviri. Ku fana ni mirhi leyi nga ni nhlamuselo ya matirhiselo, yin’wana a yi lavi ku hlanganisiwa ni yin’wana kumbe ni swakudya swin’wana kumbe xihoko. Ku fana ni mirhi yin’wana, yin’wana yi nga ha vanga swiphiqo leswikulu kumbe ku godzomberiwa hi yona. Nakambe minkarhi yin’wana a swi vuli swona leswaku murhi wa OTC wu fanele wu endla leswaku munhu a nga ha yi eka dokodela.
“Hambiswiritano, yo tala a yi na khombo naswona ya tirha . . . Yi ni vuyelo lebyinene.”—Using Medicines Wisely.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]
Tsundzuka leswaku ku hava ntsembyana kumbe murhi lowu nga riki na khombo hi ku helela
1. Ndhawu leyi muxavisi wa mirhi a yi vekaka eka yona
2. Muxavisi wa mirhi la xaviselaka erivaleni
3. Minkwama ya mintsembyana