Maphilisi Yo Huma Eka Dokodela—Ku Ma Tirhisa Hi Ndlela Leyinene Ni Hi Ndlela Yo Biha

NHWANYANA la vuriwaka Angie u twe vatswari vakwe va ri karhi va vula leswaku ndzisana yakwe a ya ha swi tsakeli swakudya hikwalaho ka maphilisi lawa yi ma tirhisaka. Leswi Angie a a nga dyi byi rhelela hileswi a nyuheleke, u sungule ku yiva maphilisi ya ndzisana yakwe, a a teka philisi rin’we endzhaku ka masiku yo hlaya. Leswaku vatswari vakwe va nga swi kumi hi ku hatlisa, u kombele munghana wakwe loyi a a tirhisa maphilisi lama fanaka ni ya ndzisana yakwe leswaku a n’wi pambulela man’wana.a

Ha yini vanhu vo tala va tirhisa maphilisi hi ndlela yo biha? Xivangelo xo sungula hileswi ma kumekaka hi ku olova, ma nga ha va ma ri kona ekaya. Xa vumbirhi vantshwa vo tala va endla xihoxo hi ku vula leswaku a swi bihanga ku nwa maphilisi handle ko lerisiwa hi dokodela. Nakambe xa vunharhu, maphilisi yo huma eka dokodela ma vonaka ma nga ri na khombo ku fana ni swidzidziharisi. Vantshwa van’wana va tibyela va ku, ‘Kahle-kahle, loko n’wana a kota ku nwa maphilisi yo karhi lama humaka eka dokodela, swi vula leswaku maphilisi ya kona a ma na khombo.’

Entiyisweni, loko mirhi yi tirhisiwa hi ndlela leyinene yi nga antswisa rihanyo ni ku endla leswaku munhu a va ni rihanyo lerinene hambi ku ri ku ponisa vutomi bya vanhu vo tala. Kambe loko yi tirhisiwa hi ndlela yo biha, yi nga ha va ni khombo ku fana ni swidzidziharisi. Hi xikombiso, loko munhu a ma tirhisa hi ndlela yo biha maphilisi yo karhi yo xalamukisa, ma nga ha endla leswaku a hlaseriwa hi vuvabyi bya mbilu kumbe mavabyi man’wana. Maphilisi man’wana ma nga ha endla leswaku munhu a hefemulela ehansi naswona ma hetelela ma n’wi dlayile. Maphilisi ma nga va ni khombo loko munhu a ma nwa ni maphilisi man’wana kumbe a ma nwa ni xihoko. Phepha-hungu rin’wana ri vule leswaku eku sunguleni ka lembe ra 2008, mutlangi un’wana wa switori la nga ni ndhuma u dlayiwe hi ku “hlanganisa maphilisi ya tsevu lama nga ni khombo, ya ku etlerisa ni ya ku susa switlhavi.”—Arizona Republic.

Khombo rin’wana leri nga ha vaka kona i ku godzomberiwa. Loko ma nwiwa ma tele kumbe ma nwiwa hi xikongomelo lexi hoxeke, man’wana ma nga ha tirha ku fana ni swidzidziharisi, ma pfuxa nyanyuko, leswi nga ha endlaka leswaku munhu a sungula ku ma navela. Kambe ematshan’weni yo endla leswaku ntsako wu ya emahlweni kumbe ku pfuna munhu leswaku a langutana ni swiphiqo evuton’wini, ku tirhisa maphilisi hi ndlela yo biha swi nyanyisa timhaka. Ma nga ha nyanyisa ntshikilelo, ma engetela gome, ma onha rihanyo ni vuswikoti byo tirha hi ndlela ya ntolovelo, ma endla leswaku munhu a godzomberiwa kumbe a humeleriwa hi swilo leswi hinkwaswo. A swi kanakanisi leswaku vanhu lava tirhisaka maphilisi hi ndlela yo biha va va ni swiphiqo ekaya, exikolweni kumbe entirhweni. Kutani hi ta swi tivisa ku yini loko maphilisi lama humaka eka dokodela ma tirhisiwa hi ndlela leyinene niloko ma tirhisiwa hi ndlela yo biha?

Xana U Tirhisa Maphilisi Hi Ndlela Leyinene Kumbe Hi Ndlela Yo Biha?

Kahle-kahle, u va u ma tirhisa hi ndlela leyinene maphilisi loko u ma tirhisa hi ku ya hi swiletelo leswi humaka eka dokodela loyi a byi tivaka kahle vutshunguri lebyi u byi tirhisaka. Sweswo swi katsa ku nwa maphilisi hi mpimo lowu ringaneke hi nkarhi lowu faneleke, hi ndlela leyinene ni ku ma tirhisa hi xivangelo xo tshungula vuvabyi lebyi u nga na byona. Hambiswiritano, ku nga ha va ni swikombiso leswi nga tsakisiki kumbe leswi nga languteriwangiki loko u ri karhi u ma nwa. Loko sweswo swi ku humelela, byela dokodela wa wena hi ku hatlisa. Dokodela a nga ha cinca maphilisi lawa a ku nyikeke wona kumbe a nga ha ku nyiki man’wana. Rungula leri ra tirha ni le ka maphilisi lama u nga nyikiwangiki hi dokodela: Ma tirhise ntsena loko u vabya naswona swi landzele hi vukheta swiringanyeto swa wona.

Vanhu va tihoxa ekhombyeni loko va nwa maphilisi hi xivangelo lexi hoxeke, va honisa swiletelo swa matirhiselo ya wona, va tirhisa maphilisi ya munhu un’wana, kumbe va ma nwa hi ndlela leyi hoxeke. Hi xikombiso, maphilisi man’wana ma fanele ma mitiwa ma ri tano leswaku swilo leswi ma endliweke ha swona swi hangalaka ni fambiselo ra miri hakatsongo-ntsongo. Vanhu lava tirhisaka maphilisi hi ndlela yo biha va kavanyeta ndlela leyi ma tirhaka ha yona hi ku ma sila kumbe ku ma cakunya, ku ma dzaha hi tinhompfu kumbe hi ku ma n’okisa ematini na hi ku ma nghenisa emirini hi ku titlhava hi nayiti. Vuyelo byi nga ha va lebyi tsakisaka swinene, kambe sweswo swi nga ha tlhela swi va goza ro sungula leri endlaka munhu a godzomberiwa. Hambiswiritano, nchumu wo biha swinene, ma nga ha n’wi dlaya munhu la ma tirhisaka.

Hi hala tlhelo, loko munhu un’wana a nwa maphilisi lawa a nyikiweke hi dokodela hi ndlela leyinene kambe a ehleketa leswaku ma nga ha va ma ri eku n’wi godzombeleni, u fanele a tivisa dokodela wakwe hi ku hatlisa. Dokodela a nga ha lulamisa xiphiqo xa yena handle ko honisa vuvabyi lebyi a nga na byona.

Ntungu wo tirhisa maphilisi hi ndlela yo biha, ku katsa ni swidzidziharisi, i xikombiso xa minkarhi leyi hi hanyaka eka yona. Ndyangu, lowu ku nga ndhawu leyi munhu a faneleke a kuma rirhandzu ni vutumbelo eka mintshikilelo ya siku ni siku, wu le khombyeni. Mahanyelo lamanene ni timfanelo letinene to va ni vuxaka ni Xikwembu swi le ku hohlokeni naswona vutomi a bya ha xiximiwi. (2 Timotiya 3:1-5) Xivangelo xin’wana i ku pfumaleka ka ntshembo wa vumundzuku lebyinene. Vanhu vo tala va vona onge vumundzuku a byi nge tsakisi. Hikwalaho, va hanya handle ko anakanya hi vuyelo bya ndlela leyi va hanyaka ha yona naswona va lava ntsako ku tlula mpimo, minkarhi yin’wana va hanya hi ndlela leyi kombisaka leswaku a va na mhaka ni vanhu van’wana. Bibele yi ri: “Laha ku nga riki na xivono, vanhu a va lawuleki.”—Swivuriso 29:18.

A swi kanakanisi leswaku loko u ri mutswari u lava ku sirhelela ndyangu wa wena eka misava leyi nga ni mahanyelo yo biha ni leyi nga xiximiki Xikwembu. Kambe, xana u nga wu sirhelela njhani ndyangu wa wena? Naswona u nga wu kuma kwihi nkongomiso lowu pfunaka ni ntshembo lowu tiyeke wa vumundzuku? Swihloko leswi landzelaka swi ta hlamula swivutiso swoleswo.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 4]

VANHU VA ENDLA XIN’WANA NI XIN’WANA LESWAKU VA TITSAKISA

Vanhu va n’wana va ringeta ku endla xin’wana ni xin’wana leswaku va kuma ntsako. Hi ntolovelo swiendlo leswi nga ni khombo swi katsa ku dzaha swilo swo karhi swo tanihi tikhemikhali to basisa, polichi ya minwala, polichi yo basisa fanichara, petirolo, glu, khemikhali yo lumeka ndzilo, xipureyi xa tipende ni tikhemikhali tin’wana leti cincaka hi ku hatlisa. Swilo leswi dzahiwaka swi nghena hi ku hatlisa engatini, leswi endlaka leswaku swi tirha hi ku hatlisa.

Swiendlo swin’wana leswi nga ni khombo i ku tirhisa maphilisi lama nga humiki eka dokodela hi ndlela yo biha lama nga ni xihoko kumbe lama etlerisaka. Loko maphilisi ma nwiwa ma tele ma nga kavanyeta switwi swa wena ngopfu-ngopfu ndlela leyi u twaka ha yona, u vonaka ha yona naswona ma nga ha endla leswaku munhu a pfilunganyeka, a jamuka, ni ku titivata xirho xin’wana emirini ni ku vangela xitlhavi ekhwirini.

[Bokisi leri nga eka tluka 5]

“TINDLELA TO KUMA MPFUMELELO WO TIRHISA MAPHILISI YO KARHI LESWAKU MUNHU A ENERISA KU GODZOMBERIWA”

Buku yin’wana yi ri: “Mukhuva wo ‘kuma mpfumelelo wo tirhisa maphilisi’ wu tolovelekile eka vanhu lava godzomberiweke ni le ka lava tirhisaka maphilisi hi ndlela yo biha. Tindlela to kuma mpfumelelo wo tirhisa maphilisi yo karhi leswaku munhu a enerisa ku godzomberiwa, ti katsa tinqingho ta xihatla kumbe ku endzela etihofisini vatirhi va ri ekusuhi ni ku chayisa, ku ala ku ya kamberiwa hi ndlela leyi faneleke, ku kamberiwa kumbe ku khathaleriwa, ku tshamela ku ‘lahla’ maphilisi, ku lava maphilisi hi ndlela ya vuxisi ni ku kanakana ku nyikela tirhekhodo to sungula ta vutshunguri kumbe ku hlaya rungula ra vutshunguri bya (ma-)dokodela un’wana. ‘Ku cinca-cinca madokodela’ leswaku munhu a kuma maphilisi lama engetelekeke swi tolovelekile eka vanhu lava tirhisaka maphilisi hi ndlela yo biha ni le ka vanhu lava godzomberiweke hi maphilisi.”—Physicians’ Desk Reference.

Maphilisi lama hakanyingi ma tirhisiwaka hi ndlela yo biha i ya mixaka yinharhu leyi landzelaka:

◼ Maphilisi yo susa switlhavi (Opioids)

◼ Maphilisi ya ntshikilelo (CNS [central nervous system]) lama endlaka munhu a va la rhuleke kumbe a etlela, ma nyikiwa vanhu lava karhatiwaka hi ku vilela kumbe lava nga ni nkelunkelu (hakanyingi ma vuriwa maphilisi ya ku endla munhu a va la rhuleke kumbe maphilisi ya ku etlerisa)

◼ Maphilisi yo xalamukisa (Stimulants), ma endla leswaku munhu a endla swilo hi magugu, a etlela hi xitshuketa kumbe a nyuhelab

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

SWILETELO SWO TIRHISA MAPHILISI YO HUMA EKA DOKODELA HI NDLELA LEYINENE

1. Landzela swiletelo hi vukheta.

2. U nga cinci mpimo wa maphilisi lawa u faneleke u nwa wona handle ko tivisa dokodela wa wena.

3. U nga tshiki ku nwa maphilisi ya wena u nga byeriwanga hi dokodela.

4. U nga sili kumbe ku phema maphilisi handle ka loko u lerisiwe ku endla tano hi dokodela.

5. U nga nwi maphilisi loko u tiva leswaku a ma nge ku khomi kahle loko u ri eku chayeleni niloko u endla mintirho yin’wana.

6. Lavisisa loko maphilisi lawa u ma nwaka ma nga lwisani ni xihoko kumbe mirhi yin’wana—leyi humaka eka dokodela kumbe leyi nga humiki eka dokodela.

7. Loko u tshame u tirhisa maphilisi hi ndlela yo biha kumbe swidzidziharisi, tivisa dokodela wa wena.

8. U nga nwi maphilisi ya munhu un’wana lawa a nyikiweke hi dokodela naswona u nga nyiki munhu un’wana maphilisi ya wena.c

[Nhlamuselo ya le hansi]