Ndlela Leyi Swidzidzirisi Leswi Nga Riki eNawini Swi Khumbaka Vutomi Bya Wena Ha Yona

Ndlela Leyi Swidzidzirisi Leswi Nga Riki eNawini Swi Khumbaka Vutomi Bya Wena Ha Yona

KU FANA ni muhlwa lowu dyaka timhandzi ta yindlu, swidzidzirisi swi nga borisa misava hinkwayo. Leswaku vanhu va hanya kahle, va fanele va va ni mindyangu leyi tiyeke, vatirhi lava hanyeke bya cheleni, tihulumendhe leti tshembekaka, maphorisa lama tshembekaka ni vaaki lava hlayisaka nawu. Swidzidzirisi swi onha swilo leswi hinkwaswo.

Xivangelo xin’wana lexi endleke leswaku tihulumendhe ti yirisa swidzidzirisi leswi nga tirhisiwiki hi xikongomelo xa vutshunguri, hileswi swi onhaka rihanyo ra vaaki va tona. Lembe ni lembe, vanhu va magidi lava tirhisaka swidzidzirisi hi ndlela yo biha va funya buwu. Van’wana vo tala va dlayiwa hi AIDS (SIDA). Kunene, vanhu va kwalomu ka 22 wa tiphesente lava nga ni xitsongwatsongwana xa HIV emisaveni hinkwayo, hi lava va tirhisaka swidzidzirisi naswona va ti tlhaveke hi tineleta leti nga ni vuvabyi. Nasser Bin Hamad Al-Khalifa, wa le Qatar, a a ri ni swivangelo leswi twalaka, enhlengeletanweni ya Nhlangano wa Matiko loko a tsundzuxe leswaku “ku nga ri khale timiliyoni ti ta mbumburheka kunene emisaveni hinkwayo hikwalaho ka bindzu ra swidzidzirisi leswi nga riki enawini.”

Kambe a ku khumbeki rihanyo ra loyi a swi tirhisaka ntsena. Swihlangi swa kwalomu ka khume wa tiphesente leswi velekiwaka eUnited States swi le khombyeni ro vavisiwa hi swidzidzirisi leswi nga riki enawini—ngopfu-ngopfu khokheyini—loko swa ha ri ekhwirini. Swihlangi swi twa ku vava loko swi nga ha swi kumi swidzidzirisi leswi a swi swi kuma loko swa ha ri ekhwirini, naswona swidzidzirisi leswi a swi swi kuma swi nga ha va swi swi vavisile emiehleketweni ni le mirini.

Mali Ya Swidzidzirisi Leyi Kumekaka Hi Ku Olova—Ntlhamu Lowukulu

Xana u titwa u sirhelelekile endhawini ya ka n’wina loko se ku mphumerile? Loko swi nga ri tano, swi nga ha endleka swi vangiwa hi vaxavisi va swidzidzirisi. Vugevenga ni madzolonga ya le switarateni swi fambisana ni swidzidzirisi. Vanhu lava va tirhisaka swidzidzirisi hakanyingi va hundzukela eka vugevenga kumbe vunghwavava leswaku va kota ku kuma mali va ta hambeta va hanya hi mukhuva wa vona, hi hala tlhelo mintlawa ya tinsula-voya ya lwa ni ku dlaya leswaku yi sirhelela ndhawu ya yona yo hangalasa swidzidzirisi. Phela, emadoroba-nkulu yo tala maphorisa ma xiya leswaku milandzu yo tala leyi ma yi kambisisaka ya ku dlayiwa ka vanhu yi vangiwa hi swidzidzirisi.

Ematikweni man’wana, vanhu lava va tlulaka nawu na vona va vone swi pfuna ku tirhisa tindlela tin’wana leswaku va timanyukuta ebindzwini ra swidzidzirisi leri fuwisaka. Ntlawa wun’wana lowukulu wa vaxengi va tiko eAmerika Dzonga sweswi wu kuma hafu ya mpindzulo wa wona hi ku sirhelela vangungumerisi va swidzidzirisi. Nongonoko wa Nhlangano wa Matiko wa Ku Lawula Swidzidzirisi eMisaveni Hinkwayo wu vika leswaku “timali leti kumekaka eka swidzidzirisi leswi nga riki enawini ti tirhisiwa ku seketela vukhongeri lebyi hisekelaka etlhelo swin’we ni tinyimpi ta tinxaka.”

Khombo Leri Vaka Kona Loko Va Godzomberiwile

Vanhu lava tirhisaka swidzidzirisi va endla leswaku switarata swi va ni khombo hi tindlela tin’wana. Michael Kronenwetter ebukwini yakwe leyi nge, Drugs in America, u ri: “Loko munhu a chayela movha a biwe hi mbangi kumbe hi LSD a nga va ni khombo ku fana ni munhu la chayelaka a pyopyiwe hi xihoko.” A swi hlamarisi leswi vanhu lava tirhisaka swidzidzirisi va talaka ku vaviseka loko va ri entirhweni.

Kambe, swidzidzirisi swi onha ngopfu ekaya. World Drug Report yi ri: “Hakanyingi vutomi bya ndyangu lebyi nga fambiki kahle byi fambisana ni ku tirhisiwa ka swidzidzirisi.” Vatswari lava va kavanyetiwaka hi ku navela ka vona swidzidzirisi a va tali ku khathalela vana va vona hi ndlela leyinene. Ku tolovelana ka n’wana ni mutswari—loku nga ka nkoka ngopfu emavhikini yo sungula ya vutomi bya n’wana—swi nga ha endleka ku nga vi kona. Ku tlula kwalaho, vatswari lava godzomberiweke hakanyingi va tihoxa eswikweletini naswona va nga ha yivela vanghana va vona ni va ndyangu kumbe va nga ha hetelela va heleriwe hi ntirho. Vana vo tala lava kulelaka ehansi ka swiyimo leswi va baleka va ya tshama eswitarateni kumbe va sungula ku tirhisa swidzidzirisi.

Ku tirhisiwa ko biha ka swidzidzirisi ku nga ha endla un’wana a ba munghana wakwe wa vukati kumbe vana va yena. Khokheyini, ngopfu-ngopfu loko yi pfanganisiwe ni xihoko, yi nga ha endla leswaku munhu wo rhula a sungula ku va ni madzolonga. Hi ku ya hi nkambisiso wa le Canada wa vanhu lava tirhisaka khokheyini, vanhu lava ringanaka 17 wa tiphesente lava va vutisiweke va pfumerile leswaku va sungule ku va ni madzolonga endzhaku ko tirhisa xidzidzirisi lexi. Hilaha ku fanaka, xiviko xa ku khomiwa ka vana hi ndlela yo biha xa le Doroba-nkulu ra New York xi vule leswaku vana lava ringanaka 73 wa tiphesente lava biweke va kondza va fa, hi lava vatswari va vona va tirhiseke swidzidzirisi hi ndlela yo biha.

Leswi Onhaka Ni Leswi Tlulelaka

Loko swidzidzirisi swo swi kota ku hahlula muti, swi nga swi kota ni ku hahlula tihulumendhe. Sweswi, a hi swidzidzirisi leswi onhaka fambiselo leri, kambe i mali ya swona. Muyimeri un’wana la humaka etikweni ra le Amerika Dzonga u ririle: “Swidzidzirisi swi onhe vatirhi va hulumendhe, maphorisa ni masocha.” U engetele hi ku vula leswaku mali leyi yi kumekaka hi ku olova yi va “ndzingo lowukulu ngopfu” eka lava va kumaka mali leyitsongo yo tihanyisa ha yona.

Etikweni rin’wana ni rin’wana, vaavanyisi, timeyara, maphorisa hambi ku ri vatirhela-mfumo lava lwaka ni swidzidzirisi, va kumiwe va ri ni vugevenga. Van’watipolitiki lava va hlawuriweke hikwalaho ko seketeriwa hi timali ta vanhu lava tirhaka hi swidzidzirisi, a va teki goza loko va komberiwa ku lwa ni ku ngungumerisiwa ka swidzidzirisi. Vatirhela-mfumo vo tala lava va tshembekaka lava va veke ni xivindzi xa ku lwa ni swidzidzirisi va dlayiwile.

Hambi ku ri misava ya hina, nhova ya hina ni swilo leswi tshamaka eka swona swa xaniseka hikwalaho ka ntungu wa swidzidzirisi. Opium ni khokheyini yo tala yi byariwa etindhawini timbirhi leti onhiweke: makhwati ya le vupela-dyambu bya Amazon ni ya le Dzonga-vuxa bya Asia. Tindhawu leti ti onhiwe ngopfu. Hambi ku ri matshalatshala lamanene yo herisa swimila swo endla swidzidzirisi leswi nga riki enawini ma onha ngopfu hikwalaho ko tirhisa chefu yo dlaya swimila.

I Mani La Hakelaka?

I mani la hakelaka ku onhiwa hinkwako loku endliwaka hi swidzidzirisi? Hinkwerhu ha hakela. Ina, hinkwerhu ha hakela loko ku ri hava mpindzulo, hi hakela mali ya vutshunguri, nhundzu leyi yiviweke kumbe leyi onhiweke ni mali leyi tirhisiwaka ku sindzisa leswaku nawu wu landzeleriwa. Xiviko xa Ndzawulo ya Vatirhi ya le United States xi kombise leswaku “ku tirhisiwa ka swidzidzirisi entirhweni swi nga ha koxa van’wamabindzu va le Amerika ni vumakelo, mali leyi nga exikarhi ka $75 wa magidi ya timiliyoni na $100 wa magidi ya timiliyoni [R450 wa magidi ya timiliyoni na R600 wa magidi ya timiliyoni] hi lembe . . . hikwalaho ka ku xwa entirhweni, makhombo ni mali yo tala leyi tirhisiwaka ku khathalela rihanyo ni mali leyi vatirhi va nyikiwaka yona loko va vavisekile.”

Eku heteleleni, mali leyi hinkwayo yi huma enkwameni wa vanhu lava va hakelaka xibalo ni vaxavi. Nkambisiso lowu endliweke eJarimani hi 1995 wu hlayele ntsengo hinkwawo wa mali leyi tirhisiweke etikweni rero hikwalaho ka ku tirhisiwa ko biha ka swidzidzirisi ku va R720 eka muaki ha un’we. EUnited States, nhlayo yin’wana leyi ringanyetiweke a yi tlakuke ngopfu—$300 [R1 800] eka munhu ha un’we.

Hambiswiritano, ntsengo lowukulu ngopfu, i wa ku onhaka ka tiko loku vangiwaka hi swidzidzirisi. I mani la nga vhumbhaka leswaku ku hahluka lokukulu swonghasi ka mindyangu ku vitana mali muni, ku khomiwa ka vana vo tala hi ndlela yo biha, ku onhaka ka vatirhela-mfumo vo tala, ni ku fa ka vanhu vo tala va ha ri vatsongo? Xana hinkwaswo leswi swi vula yini eka vanhu? Xihloko lexi landzelaka xi ta kambela ndlela leyi swidzidzirisi swi byi khumbaka ha yona vutomi bya lava va swi tirhisaka.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

SWIDZIDZIRISI NI VUGEVENGA

SWIDZIDZIRISI SWI FAMBISANA NI VUGEVENGA HI TINDLELA TA MUNE:

1. Ku kumeka u ri ni swidzidzirisi swi nga ri enawini ni ku ngungumerisa swidzidzirisi swi vuriwa vugevenga ematikweni hinkwawo ya misava. EUnited States ntsena, maphorisa ma khoma vanhu va kwalomu ka miliyoni lembe ni lembe hikwalaho ka nandzu wa swidzidzirisi. Ematikweni man’wana, milandzu ya swidzidzirisi yi tele ngopfu lerova maphorisa ni tihuvo ta tsandzeka ku yi tamela.

2. Tanihi leswi swidzidzirisi swi durhaka ngopfu, vanhu lava swi va godzombeleke va tala ku hundzukela eka vugevenga leswaku va kota ku hanya hi ndlela yoleyo. Munhu la godzomberiweke hi khokheyini a nga ha lava kwalomu ka R6 000 hi vhiki leswaku a ta kota ku xava swidzidzirisi! A swi hlamarisi leswi ku yiva, vugevenga ni vunghwavava swi engetelekaka endhawini leyi ku tirhisiwaka swidzidzirisi eka yona.

3. Vugevenga byin’wana byi endliwa hi xikongomelo xa ku pfuna leswaku swidzidzirisi swi ngungumerisiwa hi ku olova, ku nga rin’wana ra mabindzu lama bindzulaka swinene emisaveni. World Drug Report ya hlamusela: “Kungu ra swidzidzirisi leswi nga riki enawini ni vugevenga lebyi hlelekeke swa fambisana.” Leswaku swidzidzirisi swi famba hi ku olova ku suka endhawini yin’wana swi ya eka yin’wana, vangungumerisi va ringeta ku onha kumbe ku chavisa vatirhela-mfumo. Van’wana va ni mavuthu ya vona vini. Mpindzulo lowukulu lowu endliwaka hi varhangeri va vanhu lava tirhaka hi swidzidzirisi na wona wu vanga swiphiqo. Mali yo tala leyi va yi kumaka yi nga ha endla leswaku va tekiwa va ri swigevenga loko va ri hava vumbhoni bya leswaku va yi kume njhani, hikwalaho va tirhisa tibanki ni magqweta leswaku ma tumbeta ndlela leyi mali ya swidzidzirisi yi kumiweke ha yona.

4. Swidzidzirisi hi swoxe swi nga vanga swiphiqo swin’wana. Swirho swa ndyangu swi nga khomiwa hi ndlela yo biha hi vanhu lava va godzomberiweke hi swidzidzirisi. Ematikweni man’wana ya le Afrika lama hlaseriweke hi nyimpi ya xin’wana-manana, vugevenga lebyikulu byi kuceteriwe hi masocha lama ha riki vana va kondlo-a-ndzi-dyi lava va tirhisaka swidzidzirisi hi mpimo lowukulu.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Xihlangi xi nga ha khumbiwa hi swidzidzirisi leswi mana wa xona a swi tirhisaka

[Xihlovo Xa Kona]

SuperStock