Swidzidzirisi—Ha Yini Vanhu Va Swi Tirhisa Hi Ndlela Yo Biha?

“A NDZI ri ni malembe ya 13 hi vukhale, kutani siku rin’wana nimadyambu sesi wa munghana wa mina lonkulu u hi rhambele laha a a tshama kona. Hinkwavo va sungule ku dzaha mbangi. Eku sunguleni ndzi arile, kambe endzhaku ka loko yi rhendzeleke ko hlayanyana, ndzi hetelele ndzi yi ringetile.” Michael, wa le Afrika Dzonga, u yi hlamusele tano ndlela leyi a sunguleke ha yona ku tirhisa swidzidzirisi.

“Ndzi velekiwe endyangwini lowunene, lowu a wu hanya hi ku tlanga vuyimbeleri bya classic. Mina a ndzi tlanga okhestra, naswona un’wana wa vayimbeleri a a tshamela ku dzaha mbangi loko ku ri nkarhi wo wisa. Ku hundze tin’hweti to tala a ri karhi a ndzi sindzisa leswaku ndzi dzaha. Eku heteleleni ndzi yi ringetile, kutani ndzi sungula ku yi dzaha nkarhi hinkwawo.” Hi yona ndlela leyi Darren, wa le Canada, a sungule ha yona ku tirhisa swidzidzirisi.

Havumbirhi bya vona va ye emahlweni va tirhisa swidzidzirisi swin’wana swo kota LSD, opium ni swin’wana leswi a swi va nyanyula. Loko khale ka vatirhisi lava va swidzidzirisi va ehleketa hi leswi swi va humeleleke, va pfumela leswaku nkucetelo wa tintangha hi wona wu va susumeteleke leswaku va sungula ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha. Michael u ri: “A ndzi nga lorhi ndzi tirhisa swidzidzirisi, kambe vana volavo a ku ri vona ntsena vanghana va mina, kutani na wena u tikuma se u endla leswi va swi endlaka.”

Vahungasi

Kunene ntshikilelo wa tintangha hi wona lowu talaka ku endla leswaku vanhu vo tala va sungula ku tirhisa swidzidzirisi, naswona vantshwa hi vona va talaka ku nghena hi nhloko. Tlhandlakambirhi, va ti kuma va ri ni vahungasi lava va va tsakisaka, lava va kucetelaka swinene eka leswi va swi endlaka.

Vuhungasi byi tele hi vanhu lava tirhisaka swidzidzirisi hi ndlela yo biha. Vanhu lava vinjanisaka ta vuyimbeleri hakanyingi va tala ku tirhisa swidzidzirisi leswi nga ni khombo hi ku famba ka nkarhi. Nakambe vatlangi vo tala va tifilimi va hanya hi swidzidzirisi.

Vahungasi byi nga ha themendhela ni ku navetisa swidzidzirisi lerova vantshwa va vona leswaku a va fanelanga va kayela. Newsweek yi vike leswi hi 1996: “Switarata swa le Seattle swi tele hi vana lava teleke ku ta tirhisa heroyini, hi mhaka ya leswi [muyimbeleri wa rhok] la vuriwaka Cobain a yi tirhiseke.”

Swidzidzirisi swa themendheriwa eka timagazini, eka tifilimi ni le ka thelevhixini. Hilaha ku fanaka, van’wana va vaendli va tifexeni lava dumeke va rhandza vanavetisi va tifexeni lavo lala, lava vonakaka va hlakarile, ku fana ni vanhu lava godzomberiweke.

Ha Yini Van’wana Va Phaseka?

Ku ni swivangelo swo talanyana leswi endlaka leswaku vanhu va tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha. Swin’wana swa swona i ku pfilunganyeka, ntshikilelo ni ku pfumaleka ka xikongomelo evuton’wini. Swivangelo swin’wana i swiphiqo swa timali, ku pfumaleka ka mintirho ni swikombiso swo biha leswi vekiweke hi vatswari.

Van’wana lava swi va nonon’hwelaka ku tirhisana ni vanhu van’wana, va tirhisa swidzidzirisi leswaku swi va pfuna ku tirhisana ni van’wana. Va kholwa leswaku swidzidzirisi swi va nyika xivindzi, swi va endla va titwa va tlharihile naswona va rhandzeka. Van’wana va kuma swi olova ku tirhisa swidzidzirisi ku ri ni ku byarha vutihlamuleri bya ku lawula vutomi bya vona.

Xivundza hi xin’wana xa swilo leswi endlaka vantshwa va hundzukela eka swidzidzirisi. Loko buku leyi nge The Romance of Risk—Why Teenagers Do the Things They Do yi vulavula hi xivundza ni ku pfumaleka ka vulanguteri bya vatswari, yi ri: “Vafana ni vanhwanyana a va kumi munhu loko va vuya exikolweni. A swi hlamarisi leswi va nga ni xivundza naswona va nga swi laviki ku va swavo. Va hlangana ni vanghana va vona, kambe va tala ku va ni xivundza niloko va ri na vona. Va tshama va hlalele thelevhixini ni tivhidiyo ta vuyimbeleri kumbe va pfula-pfula Internet va lava leswi nga va tsakisaka. Swi nga olova leswaku va sungula ku dzaha, ku tirhisa swidzidzirisi kun’we ni ku nwa.”

Michael, la boxiweke eku sunguleni, u vula leswi malunghana ni leswi vatswari vakwe a va nga ri kona ekaya, leswaku va n’wi kongomisa: “Vutomi bya mina bya le kaya a byi tsakisa. A hi ri ndyangu lowu nga ni vun’we swinene. Kambe vatswari va mina a va tirha hi vumbirhi bya vona, a ku nga ri na munhu loyi a hi langutelaka ninhlikanhi. Nakambe, vatswari va hina a va hi nyike ntshunxeko lowukulu. A va nga hi tshinyi. Vatswari va mina a va nga swi tivi leswaku ndzi tirhisa swidzidzirisi.”

Loko se va godzomberiwile, vanhu vo tala va ya emahlweni va tirhisa swidzidzirisi hikwalaho ka xivangelo lexi xi nga nyawuliki: Va swi tsakela. Michael, loyi a a tirhisa swidzidzirisi siku ni siku, loko a vulavula malunghana ni ndlela leyi a swi n’wi khoma ha yona u ri: “A ndzi ri etikweni ra milorho. A ndzi swi kota ku hlula ntshikilelo wun’wana ni wun’wana lowu a ndzi va na wona. A ndzi nga titwi ndzi xungetiwile. Hinkwaswo a swi sasekile.”

Un’wana wa lava tshameke va tirhisa swidzidzirisi la vuriwaka Dick, wa le Afrika Dzonga, u hlamusele ndlela leyi mbangi yi n’wi khomeke ha yona loko a sungula ku yi tirhisa a ri ni malembe ya 13, u ri: “A ndzi hleka loko ku endliwa fenya rin’wana ni rin’wana. Hinkwaswo a swi ndzi hlekisa.”

Swilemukiso leswi kombisaka ndlela leyi swidzidzirisi swi nga va vavisaka ha yona vanhu swi vonaka swi nga va chavisi nikatsongo vantshwa. Va tala ku va ni langutelo ra leswaku “a swi nge humeleli eka mina.” Buku leyi nge Talking With Your Teenager yi nyikela xivangelo lexi endlaka leswaku vana va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi va honisa swilemukiso swa ndlela leyi swidzidzirisi swi nga ri khumbaka ha yona rihanyo ra vona, yi ri: “Va va va ri ni matimba naswona va hanye kahle lerova a va kholwi leswaku rihanyo ra vona ri nga ha tsana. Ku titwa loku ka ku nga ‘vi ekhombyeni’ ku andzile eka vana va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi. Va swi vona loko vanhu lavakulu va khomiwa hi xifo xa khensa, vundzendzele, ku godzomberiwa ngopfu hi swidzidzirisi, kambe a va tivoni va khomiwa hi swilo swo tano.” Ku andza ka swidzidzirisi leswi nyanyulaka ku kombisa leswaku vo tala a va ma lemuki makhombo lawa. Hi swihi swidzidzirisi sweswo?

Swidzidzirisi Leswi Nyanyulaka Ni Xivandla Xa Tigigi

Xidzidzirisi lexi vuriwaka amphetamine-based xa MDMA, lexi tiviwaka hi ku tisa nyanyuko, hi xona xi talaka ku tirhisiwa eka mincino ya vusiku hinkwabyo leyi vuriwaka tigigi. Vaxavisi va byala moya wa leswaku ku tirhisa xidzidzirisi lexi xa nyanyuko hi yona ndlela leyinene leyi nga ta ku pfuna leswaku u tshama u nyanyukile u tlhela u bazeriwa hi ku va ni matimba ya ku cina vusiku hinkwabyo. Xidzidzirisi lexi xi pfuna vacini leswaku va cina nkarhi wo leha swinene kukondza va “ku lakahla, va nga ha koti nchumu.” Muntshwa un’wana u hlamusela ndlela leyi xidzidzirisi lexi xi yengaka ha yona: “Nyanyuko wa kona wu sungula eswikunwanini, wu ku endla u kufumela naswona u taleriwa hi rirhandzu loko wu ri karhi wu tlakuka wu ya enhlokweni.”

Vukambisisi lebyi endliweke ebyongweni bya vanhu lava tshamelaka ku tirhisa xidzidzirisi lexi xa nyanyuko byi nyikele vumbhoni bya xiviri bya leswaku xidzidzirisi lexi xi ni khombo, hambileswi vaxavisi va xona va vulaka leswaku a xi na khombo. Entiyisweni, xidzidzirisi lexi xi onha misiha ya le byongweni kutani xi hunguta mpimo wa serotonin. Swi nga ha endleka yi nga ha lulamiseki. Hi ku famba ka nkarhi, leswi swi nga ha vanga mavabyi yo kota ntshikilelo kumbe ku rivala. Ku vikiwe leswaku van’wana lava tirhisaka xidzidzirisi xexo va funye buwu. Nakambe, vaxavisi vo hlayanyana va swidzidzirisi va pfanganisa xidzidzirisi xa nyanyuko ni heroyini leswaku va endla vanhu va godzomberiwa.

Xana Swa Olova Ku Swi Kuma?

Ematikweni yo tala swidzidzirisi se swi chipile hikuva swi kumeka hi vunyingi. Leswi swi vangiwe ngopfu hikwalaho ka ku cinca ka timhaka ta tipolitiki ni ta ikhonomi. Xikombiso lexinene i Afrika Dzonga, laha ku cinca ka tipolitiki ku engeteleke ku xaviselana ni matiko man’wana. Leswi swin’we ni ku nga sechiwi kahle ka swilo emindzilakaneni swi seketele bindzu ra swidzidzirisi. Leswi ku pfumaleka ka mintirho ku yaka ku nyanya, vanhu vo tala va tihanyisa hi mali leyi va yi kumaka loko va xavisa swidzidzirisi leswi nga riki enawini. Loko swidzidzirisi swi engeteleka, ni madzolonga ma va ma ri kwala nyongeni. Hi ku ya hi xiviko xa phepha-hungu rin’wana, vana lava nghenaka eswikolweni swa le Gauteng, eAfrika Dzonga—van’wana lava ha riki ni malembe ya 13 ntsena—va tshama va rindziwe hi maphorisa hikwalaho ka leswi va xavisaka swidzidzirisi. Swikolo swo hlayanyana endhawini yoleyo swi sungule ku kambela vana va xikolo ku vona loko va nga tirhisi swidzidzirisi.

Hi Xihi Xihlovo Xa Xiphiqo Lexi?

Ku ni swivangelo swo tala leswi endlaka leswaku vanhu va tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha. Kambe leswi ko va ntsena swikombiso swa leswaku ku ni xihlovo xa kona. Mutsari la vuriwaka Ben Whitaker u xi khumbilenyana xivangelo xa kona, u te: “Ku va vanhu va tirhisa swidzidzirisi i xikombiso xa leswaku va ni ku tsana kun’wana, hi nga katsi xivundza ni gome: phela, loko swi nga ri tano, ha yini vanhu vo tala lava nga ni vuswikoti naswona va nga ni swa le mandleni va hlawula ku tirhisa swidzidzirisi ematshan’weni yo langutana ni xiyimo xa namuntlha?”

Xexo i xivutiso lexinene, lexi endlaka hi vona leswaku swilo leswi vanhu va nga na swona, leswi va swi fikeleleke, hakanyingi swa tsandzeka ku hlangavetana ni swilaveko swa hina swa mintlhaveko ni swa moya. Hambi ku ri vukhongeri byo tala byi tsandzekile ku enerisa swilaveko swo tano hikuva byi honise xihlovo xa swiphiqo swa vanhu.

Hi fanele hi xi kuma xihlovo xexo kutani hi lwa na xona hi nga si kuma ntlhantlho wa xiviri wa xiphiqo xa swidzidzirisi. Mhaka leyi ku ta buriwa ha yona exihlokweni lexi tlhandlamaka.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Minkarhi yin’wana ku tirhisiwa ka swidzidzirisi ku themendheriwa hi vatlangi lava dumeke

[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Vuyimbeleri bya manguva lawa byi tele hi ku tirhisiwa ka swidzidzirisi hi ndlela yo biha

[Swifaniso leswi nga eka tluka 8]

Xidzidzirisi xa nyanyuko xi tala ku kumeka etigigini

[Swihlovo Swa Kona]

AP Photo/Greg Smith

Gerald Nino/U.S. Customs