Swidzidzirisi—I Vamani Lava Swi Tirhisaka?

Hi mutsari wa Xalamuka! eAfrika Dzonga

“UN’WANA NI UN’WANA wa swi tirhisa swidzidzirisi.” Marito wolawo ma nga ha kucetela vanhu lava nga riki na ntokoto leswaku va ringeta ku tirhisa swidzidzirisi leswi nga riki enawini. Marito wolawo ma nga ha va ma ri ntiyiso hi ndlela yo karhi, hi ku ya hi ndlela leyi hi hlamuselaka “swidzidzirisi” ha yona.

Rito leri nge “xidzidzirisi” ri hlamuseriwa hi ndlela leyi: “Tikhemikhali ta muxaka hambi wu ri wihi, ku nga khathariseki leswaku i ta ntumbuluko kumbe ti endliwe hi munhu, leti nga tirhisiwaka ku cinca xiyimo xa munhu xa mianakanyo.” Nhlamuselo leyi ya pfuna, yi anamile naswona yi katsa hinkwaswo leswi vuriwaka swidzidzirisi leswi cincaka xiyimo xa mianakanyo ya munhu ni ndlela leyi a tikhomaka ha yona, hambileswi yi nga katsiki swidzidzirisi swo tala swa vutshunguri leswi tirhisiwaka ku tshungula.

Hi ku ya hi nhlamuselo yoleyo, byala i xidzidzirisi. Byi ni khombo loko byi nwiwa ngopfu, naswona swi le rivaleni leswaku vanhu va ya va byi kukutlela ku tlula mpimo. Nkambisiso lowu endliweke etikholichi ni le tiyunivhesiti etikweni rin’wana ra le Vupela-dyambu wu kume leswaku “xiphiqo lexikulu xa swidzidzirisi eka swichudeni i xa ku tipeta hi nhloko ebyaleni.” Nkambisiso lowu wu paluxe leswaku swichudeni swa tiphesente ta 44 a swi tipete hi nhloko ebyaleni.a

Ku fana ni byala, fole ri pfumeleriwile hi nawu, hambileswi ri nga ni chefu ya matimba swinene, ku nga nikhothini. Hi ku ya hi Nhlangano wa Rihanyo wa Misava Hinkwayo, fole ri dlaya vanhu va kwalomu ka timiliyoni ta mune hi lembe. Kambe, vini va rona i swikhumukani, swirho swa tiko leswi xiximiwaka. Ku dzaha fole na kona ka godzombela swinene, kumbexana ku ni matimba ngopfu ku tlula swidzidzirisi swo tala leswi nga riki enawini.

Emalembeni ya sweswinyana matiko yo hlayanyana ma yirise ku navetisiwa ka fole ma tlhela ma veka swipimelo swin’wana. Nilokoswiritano, vanhu vo tala va ha teka ku dzaha ku ri nchumu lowu amukelekaka. Vaendli va tifilimi va ha ya emahlweni va endla ku dzaha ku vonaka ku ri nchumu lowu nyanyulaka. Nkambisiso lowu endliweke hi Yunivhesiti ya California eSan Francisco eka tifilimi leti bindzuleke ngopfu exikarhi ka malembe ya 1991 na 1996 wu kume leswaku vavanuna lava humelelaka ko tala etifilimini va tlanga swiphemu swa vanhu lava dzahaka.

Ku Vuriwa Yini Hi Swidzidzirisi Leswi Nga Riki Na “Khombo”?

I ntiyiso leswaku mirhi ya vutshunguri leyi nga ni swidzidzirisi yi pfune vanhu vo tala, kambe yi nga ha tlhela yi tirhisiwa hi ndlela yo biha. Minkarhi yin’wana madokodela ma nga tsutsumela ku byela muvabyi leswaku a tirhisa murhi wo karhi lowu nga ni swidzidzirisi, naswona vavabyi va nga ha sindzisa madokodela leswaku ma va tsalela mirhi yin’wana yo tano leyi nga lavekiki. Dokodela un’wana u te: “A hi minkarhi hinkwayo madokodela ma tinyikaka nkarhi wa ku bula ni muvabyi leswaku ma kuma nchumu lowu n’wi vabyisaka. Swa olova ku vula u ku, ‘Nwana philisi leri.’ Kambe a xi kumiwanga lexi n’wi vabyisaka.”

Hambi ku ri mirhi leyi nga ni swidzidzirisi leyi nga laviki dokodela leswaku a ku nyika yona, ku fana ni maphilisi ya nhloko (Tylenol, Panadol), loko yi tirhisiwa hi ndlela yo biha, yi nga vanga swiphiqo leswikulu swa rihanyo. Vanhu lava tlulaka 2 000 va fa lembe ni lembe hikwalaho ko tirhisa maphilisi ya nhloko hi ndlela yo biha.

Hi ku ya hi nhlamuselo ya hina leyi hi yi nyikeleke eku sunguleni, khafeyini leyi nga etiyeni ni le kofini na yona i xidzidzirisi, hambileswi sweswo hi nga swi ehleketi loko hi ri eku yi nweni ni nimixo. Kutani swi ta va swi nga fanelanga ku teka swakunwa sweswo leswi amukelekaka etikweni, swo kota tiya kumbe kofi swi fanisiwa ni swidzidzirisi leswi nga ni khombo swinene eka rihanyo ra munhu, swo fana ni heroyini. Sweswo swi nga fana ni ku fanisa ximanga lexitsongo ni nghala leyo leva. Nilokoswiritano, hi ku ya hi vatshila van’wana va ta rihanyo, loko ku ri mukhuva wa wena ku nwa tikomichi leti tlulaka ntlhanu ta kofi kumbe ta kaye ta tiya hi siku, ti nga ha ku peta nhloko. Tlhandlakambirhi, loko wo swi hunguta hi mpimo lowukulu, swi nga ha endleka u langutana ni swiphiqo swin’wana swo fana ni swa munhu un’wana loyi a a nwa ngopfu tiya, la hlanteke, a kingindziwa hi nhloko, ni ku chava ku vonakala.

Ku Vuriwa Yini Hi Ku Tirhisiwa Ka Swidzidzirisi Swi Nga Ri eNawini?

Mhaka leyi pfuxeke njhekanjhekisano lowukulu i ya ku tirhisiwa ka swidzidzirisi emintlangwini. Leswi swi vonake ngopfu eka mphikizano wa ku gada swikanyakanya wa 1998 wa Tour de France loko vagadi va kaye va swikanyakanya va ntlawa lowu nga emahlweni va hlongoriwile hikwalaho ko tirhisa swidzidzirisi leswi va nyikaka matimba. Vatlangi va endle swilo swo hambana-hambana leswaku va nga kumeki loko va kamberiwa swidzidzirisi. Magazini wa Time wu vika leswaku van’wana va kale va “‘nghenisa mitsakamiso ya van’wana eka mathundhela ya vona,’ leswi vulaka [leswaku] mitsakamiso ya un’wana leyi ‘baseke’ yi nghenisiwa eka thundhela rakwe hi ku tirhisa xiphayiphana, hakanyingi swa vava ku endla sweswo.”

Ha ha ta bula hi swidzidzirisi swa mixakaxaka leswi nga riki enawini leswi va swi tirhiselaka “ku titsakisa.” Swidzidzirisi leswi swi katsa mbangi, swidzidzirisi swa ku nyanyula munhu (methylenedioxy-methamphetamine, kumbe MDMA), LSD (lysergic acid diethylamide), swipyopyi (swipyopyi swo kota khokheyini ni amphetamines), switshikileri (switshikileri swo kota tranquilizers), swin’we ni heroyini. Swin’wana leswi hi nga fanelangiki hi swi rivala i swidzidzirisi leswi dzahiwaka, swo kota xinamarheti ni petirolo, leswi swi rhandziwaka hi vantshwa. Phela, swidzidzirisi leswi va swi dzahaka a hi swilo leswi yirisiweke naswona swi tshama swi lunghekile.

Mhaka leyi tolovelekeke yo hlamusela munhu la godzomberiweke hi swidzidzirisi leswo i munhu wo lala, la tipfaleleke endlwini yo thyaka, a titlhava hi tineleta leti nga ni swidzidzirisi, a hi minkarhi hinkwayo yi nga ntiyiso. Vanhu vo tala lava tirhisaka swidzidzirisi va ha swi kota ku endla swilo hi ndlela leyi tolovelekeke siku ni siku, hambileswi ku godzomberiwa ka vona ku khumbaka vutomi bya vona swinene kumbe katsongo. Nilokoswiritano, a hi ma tekeli ehansi makhombo lama vangiwaka hi swidzidzirisi. Mutsari un’wana u hlamusela ndlela leyi vanhu van’wana lava tirhisaka khokheyini “va thwaseke ha yona eku ‘titlhaveni’ hi tineleta to tala hi xinkarhana, mimiri ya vona yi tala hi timbanga ta tineleta, yi mpfempfa ngati naswona yi nga languteki nikatsongo.”

Ku tirhisiwa ka swidzidzirisi swi nga ri enawini swi vuye hi matimba emisaveni hinkwayo endzhaku ka loko swi vonake onge swa hunguteka eku heleni ka va-1980. Magazini wa Newsweek wu te: “Valawuri a va tivi leswaku va nga endla yini hi ku engeteleka lokukulu ka ku ngungumerisiwa ka swidzidzirisi, ku engeteleka ka ku tirhisiwa ka swidzidzirisi swa mixaka hinkwayo ni ku pfumaleka ka mali—ni rungula—leswi lavekaka ku lwa na swona.” Phepha-hungu ra The Star ra le Joni, eAfrika Dzonga, ri vule leswaku hi ku landza tinhlayo ta hulumendhe, “munhu un’we eka va mune lava tshamaka eAfrika Dzonga u godzomberiwe hi byalwa kumbe swidzidzirisi.”

Vulavisisi bya Nhluvuko wa Vanhu bya Nhlangano wa Matiko byi kombise leswaku “vaendli va swidzidzirisi ni vangungumerisi va swona . . . va tihlerile emisaveni hinkwayo kutani va yisa mali ya vona etindhawini leti nga ni mali, leti va pfumelelaka ku vekisa naswona ti va tshembisa ku va pindzurisa mali yo tala . . . Sweswi vangungumerisi va swidzidzirisi va swi kota ku rhumela mali kun’wana ni kun’wana emisaveni hi khompyuta hi ku tirhisa tiakhawunti ta mabindzu kumbe ta banki.”

Swi vonaka onge Maamerika yo tala ma nga ha khoma khokheyini siku ni siku, kambe ma nga swi tivi leswaku ma yi khomile. Xihloko lexi nga eka magazini wa Discover xi hlamusele leswaku mali yo tala ya maphepha ya le Amerika yi va yi ri ni mavalavala ya swidzidzirisi.

Yinhla hi leswaku namuntlha ku tirhisiwa ka swidzidzirisi, ku katsa ni swidzidzirisi leswi nga riki enawini, se swa amukeleka eka vanhu vo tala, va swi teka swi ri xiphemu xa vutomi bya siku ni siku. Hi ku lemuka makhombo lama vangiwaka hi swidzidzirisi leswi nga riki enawini swin’we ni fole ni byalwa, ku sala xivutiso lexi nge, Ha yini vanhu va swi tirhisa hi ndlela yo biha? Loko hi ri karhi hi anakanya hi xivutiso lexi, i swinene leswaku hi anakanyisisa hi langutelo ra hina mayelana ni swidzidzirisi.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 3]

Ku tipeta ebyaleni i xiphiqo lexikulu etikholichi to tala

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Vanhu vo tala va teka fole ni swidzidzirisi leswi va swi tirhiselaka “ku titsakisa” swi ri swilo leswi nga riki na khombo