Vutomi Byi Onhiwile, Vutomi Byi Lovisiwile

“SWIDZIDZIRISI swi fana ni chefu,” ku vule Dok. Eric Nestler. Kunene, mpimo wun’we wa tikhemikhali leti ta chefu wu nga vanga khombo. Buku leyi nge Drugs in America ya hlamusela: “Hi xikombiso, khokheyini leyi tengisiweke ngopfu yi tiviwa hileswaku hambiloko munhu a yi tirhisa ro sungula, ya n’wi dlaya.”

Swidzidzirisi swo tala leswi endliweke hi vanhu, na swona swi nga va ni khombo. United Nations World Drug Report ya tsundzuxa: “Vana lava xisiwaka hi ku olova lava va xavaka swidzidzirisi ‘etigigini’ a va swi tivi leswi nga ta onha mianakanyo ya vona.” Hambiswiritano, vana vo tala va godzomberiwa hi swidzidzirisi hakatsongo-tsongo, hilaha xikombiso lexi landzelaka xi kombisaka hakona.

“Ku Balekela Maxangu”

Pedro,a un’wana wa vana va kaye, u velekiwe endhawini yo biha edoroba-nkulu ra Córdoba, le Spain. U kule hi ndlela yo vava hikwalaho ka leswi tata wakwe a a ri xilovekelo. Loko Pedro a ri ni malembe ya 14, muzala wakwe u n’wi dyondzise ku tirhisa xidzidzirisi lexi vuriwaka hashish. Ku nga si hela n’hweti, a a nghene hi nhloko.

Pedro wa hlamusela: “Ku tirhisa swidzidzirisi a ku ri vuhungasi, a ku ri ku balekela maxangu ni ndlela ya ku va xirho xa ntlawa wolowo. Loko ndzi ri ni malembe ya 15 ndzi sungule ku tirhisa ni LSD swin’we ni ti-amphetamine. LSD a ku ri xidzidzirisi lexi a ndzi xi rhandza, naswona leswaku ndzi kuma mali ya ku yi xava, ndzi sungule ku xavisa swidzidzirisi leswi nga riki enawini. A ndzi ngungumerisa hashish. Siku rin’wana, endzhaku ka loko ndzi tirhise LSD yo tala ngopfu, ndzi ve ni nkelunkelu vusiku hinkwabyo, a ndzi twa onge ndza penga. Mhaka leyi yi ndzi chavisile. Ndzi swi lemukile leswaku loko ndzo ya emahlweni ndzi tirhisa swidzidzirisi, ndzi ta hetelela ndzi ri ejele kumbe ndzi file. Kambe ku navela ka mina swidzidzirisi ku dlaye ripfalo ra mina. LSD a yi ndzi godzombele ngopfu naswona a ndzi lava swidzidzirisi leswi engetelekeke leswaku ndzi tshama ndzi nyanyukile. Hambileswi a ndzi chava mimbuyelo ya kona leyi chavisaka, kambe ndzi tsandzekile ku yi tshika. A ndzi nga swi tivi leswaku ndzi nga yi tshikisa ku yini.

“LSD a yi durha, kutani ndzi dyondze ndlela yo yiva eswitolo leswi a swi xavisa swin’wetsin’wetsi, ku wutla minkwama yo hakarha ya vapfhumba ni ku yiva swikomba-nkarhi ni swipachi swa vanhu lava hundzaka hi ndlela. Loko ndzi ri ni malembe ya 17, a ndzi ri muxavisi wa swidzidzirisi la dumeke edorobeni ra ka hina, naswona minkarhi yin’wana ndzi hlanganyerile eku gevengeni hi hlomile. Ndhuma ya mina endhawini ya ka hina tanihi xigevenga lexi karihaka yi endle leswaku va ndzi thya vito leri nge el torcido, leri vulaka ‘la hombolokeke.’

“Loko u pfanganisa swidzidzirisi ni xihoko, vumunhu bya wena bya cinca, hakanyingi u va munhu la rhandzaka madzolonga. Naswona torha ra wena ra swidzidzirisi ri va rikulu ngopfu lerova ri dlaya ripfalo ra wena. Vutomi byi tshama byi ri karhi byi cinca-cinca kutani u tshama u nyanyukile loko u tirhise swidzidzirisi.”

“Ku Hanya Hi Swidzidzirisi”

Ana, nsati wa Pedro, u kulele eSpain endhawini leyinene. Loko a ri ni malembe ya 14, Ana u hlangane ni vafana va nga ri vangani lava a va nghena exikolweni xa le kusuhi lava a va dzaha hashish. Eku sunguleni, mahanyelo ya vona lama nga tolovelekangiki ma endle leswaku a nga va toloveli. Kambe, Rosa, un’wana wa vanghana va Ana, u rhandzane ni un’wana wa vafana lava. Jaha ra Rosa ri n’wi khorwise leswaku ku dzaha hashish a swi na khombo nileswaku u ta swi tsakela. Kutani Rosa u ringete ku dzaha xidzidzirisi lexi kutani a xi nyika Ana.

Ana u ri: “Swi ndzi endle ndzi titwa ndzi nyanyukile, naswona ku nga si hela mavhiki ma nga ri mangani, a ndzi dzaha hashish siku ni siku. Endzhaku ka n’hweti ni masikunyana, hashish a yi nga ha ndzi nyanyuli, kutani ndzi sungule ku tirhisa ti-amphetamine swin’we ni ku dzaha hashish.

“Ku nga ri kungani, mina ni vanghana va mina a hi hanya hi swidzidzirisi. A hi vulavula hi leswaku i mani loyi a nga dzahaka swidzidzirisi swo tala kutani a nga vabyi naswona a nyanyuka ngopfu. Hakatsongo-tsongo, a ndzi nga ha swi koti ku hanya vutomi lebyi tolovelekeke, naswona a ndzi tala ku xwa exikolweni. Hashish na ti-amphetamine a swi nga ha ndzi enerisi, kutani ndzi sungule ku titlhavela xidzidzirisi lexi nga ni nikothini lexi a ndzi xi xava evuxaviselweni byo hambana-hambana bya mirhi. Hi ximumu a hi ya etikhonsatini ta rhok, laha minkarhi hinkwayo a swi olova ku kuma swidzidzirisi swo fana ni LSD.

“Siku rin’wana manana u ndzi kume ndzi ri karhi ndzi dzaha hashish. Vatswari va mina va lwe hi matimba leswaku va ndzi sirhelela. Va ndzi byele hi makhombo ya swidzidzirisi, naswona va ndzi tiyisekisile leswaku va ndzi rhandza nileswaku va khathala ha mina. Kambe ndzi vone matshalatshala lawa a va ma endla ku ri ku nghenelela evuton’wini bya mina hi ndlela leyi nga fanelangiki. Loko ndzi ri ni malembe ya 16 ndzi endle xiboho xa ku suka ekaya. Ndzi joyine ntlawa wa vana lava a va rhendzeleka ni tiko ra Spain hinkwaro va ri karhi va xavisa vuhlalu bya le nhan’wini lebyi va nga lo tiendlela ni ku tirhisa swidzidzirisi. Endzhaku ka tin’hweti timbirhi, maphorisa ma ndzi khomile eMálaga.

“Loko maphorisa ma ndzi tlherisela eka vatswari va mina, va ndzi amukele hi mandla mambirhi, naswona ndzi khomiwe hi tingana hi leswi ndzi swi endleke. Tatana u ririle—a ndzo sungula ku n’wi vona a rila. Ndzi tisorile hi ku va ndzi n’wi twise ku vava, kambe ku tisola ka mina a ku nga ri na matimba ngopfu lerova ku nga ndzi tshikisa ku tirhisa swidzidzirisi. Ndzi ye emahlweni ndzi tirhisa swidzidzirisi siku ni siku. Loko ndzi nga pyopyiwanga, minkarhi yin’wana a ndzi ehleketa hi makhombo ya kona—kambe swa xinkarhana.”

Ndzi Tshike Ntirho Wa Ku Aka Ndzi Ya Ngungumerisa Swidzidzirisi

José, wanuna wa xinghana la nga ni ndyangu, u hete malembe ya ntlhanu a ri karhi a ngungumerisa xidzidzirisi lexi vuriwaka cannabis ku suka eMorocco ku ya eSpain. Xana u tinghenise njhani? José wa hlamusela: “Loko ndza ha ri muaki, un’wana wa vatirhi-kulorhi u sungule ku ngungumerisa swidzidzirisi. Leswi a ndzi lava mali, ndzi tivutisile ndzi ku, ‘Ha yini ndzi nga endli leswi fanaka?’

“A swi olova ku xava xidzidzirisi lexi vuriwaka cannabis eMorocco—lerova a ndzi ta swi kota. A ndzi ri ni xikepe lexi nga ni rivilo swinene lexi a xi ta siya maphorisa hi ku olova. Loko ndzi rhwale swidzidzirisi ku suka eSpain, a ndzi swi xavisa hi mimpimo leyikulu, hi mpimo wa 600 wa tikhilogiramu hi nkarhi wun’we. A ndzi ri ni vaxavi vanharhu kumbe va mune, naswona a va swi xava hinkwaswo swidzidzirisi leswi a ndzi ta na swona. Hambileswi maphorisa a ma tshama ma rindzile, swidzidzirisi a swi hundza. Hina vangungumerisi a hi ri ni switirho leswi antswaka ngopfu ku tlula swa maphorisa.

“A ndzi kuma mali yo tala hi ku olova. Riendzo rin’we ra ku suka eSpain ku ya eAfrika N’walungu, a ri ndzi nyika mali leyi nga exikarhi ka R150 000 na R180 000. Ku nga ri kungani, a ndzi ri ni vavanuna va 30 lava a va ndzi tirhela. A ndzi nga khomiwi hikuva a ndzi hakela mpimpi leswaku yi ndzi hlevela loko ntirho wa mina wu ri ekhombyeni.

“Minkarhi yin’wana a ndzi ehleketa leswaku swidzidzirisi leswi swi va endla yini vanhu van’wana, kambe a ndzi tibyela leswaku cannabis i xidzidzirisi lexi nga riki na matimba lexi nga si tshamaka xi dlaya munhu. Tanihi leswi a ndzi bindzula swinene, a ndzi nga ehleketi ngopfu hi mhaka leyi. A ndzi nga si tshama ndzi swi tirhisa swidzidzirisi.”

Vutomi Bya Wena Ni Mali Ya Wena!

Hilaha swikombiso leswi swi kombisaka hakona, swidzidzirisi swi dlaya vanhu. Loko se u nghene hi nhloko, ku huma swa tika naswona swa vava. Hilaha buku leyi nge Drugs in America yi kombisaka hakona, “eAmerika Vupela-dyambu wa Khale, swihovori a swi tirhisa swibamu kutani swi ku eka lava swi va hlaseleke, ‘Hi nyike mali ya wena loko swi nga ri tano ha ku dlaya.’ Swidzidzirisi leswi nga riki enawini swi bihe ngopfu ku tlula minkarhi ya khale leyi a yi nga sirhelelekanga. Swi teka mali ni vutomi.”

Xana xi kona lexi nga yimisaka bindzu lerikulu swonghasi ra swidzidzirisi? Xihloko lexi landzelaka xi ta kambela mintlhantlho yin’wana.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 8]

“EAmerika Vupela-dyambu wa Khale, swihovori a swi tirhisa swibamu kutani swi ku eka lava swi va hlaseleke, ‘Hi nyike mali ya wena loko swi nga ri tano ha ku dlaya.’ Swidzidzirisi leswi nga riki enawini swi bihe ngopfu ku tlula minkarhi ya khale leyi a yi nga sirhelelekanga. SWI TEKA MALI NI VUTOMI.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

XANA N’WANA WA WENA U TA SWI ALA SWIDZIDZIRISI?

HI VAHI VANA VA KONDLO-A-NDZI-DYI LAVA NGA VAKA EKHOMBYENI SWINENE?

a. Lava va lavaka ku kombisa leswaku va tifuma naswona va tiyimiserile ku tiveka ekhombyeni.

b. Lava va nga swi tsakeriki kahle ku dyondza kumbe va nga riki na tipakani ta moya.

c. Lava va tivonaka va nga twanani ni vanhu van’wana.

d. Lava va nga swi tiviki kahle leswinene ni leswo biha.

e. Lava va pfumalaka nseketelo wa vatswari naswona vanghana va vona va va khutazaka ku tirhisa swidzidzirisi. Valavisisi va xiye leswaku “xisirhelelo lexinene ngopfu xa leswaku n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi a nga swi tirhisi swidzidzirisi hiloko a ri ni vuxaka lebyinene ni vatswari vakwe.”—Xiitaliki xi lo engeteriwa.

XANA U NGA VA SIRHELELA NJHANI VANA VA WENA?

a.Hi ku va ni vuxaka lebyikulu na vona naswona mi vulavurisana kahle.

b. Hi ku va dyondzisa kahle leswaku hi swihi swilo leswinene ni leswo biha.

c. Hi ku va pfuna leswaku va va ni tipakani ta xiviri.

d. Hi ku va endla va titwa va ri xiphemu xa ndyangu lowu nga ni rirhandzu ni vanhu lava nga ni rirhandzu.

e. Hi ku va dyondzisa hi makhombo ya ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha. Vana va fanele va xi tiva kahle xivangelo lexi endlaka leswaku va ala swidzidzirisi.

[Xihlovo Xa Kona]

Xihlovo: United Nations World Drug Report

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Swidzidzirisi leswi kumiweke eGibraltar

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy of Gibraltar Police

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

A ndzi ri ni xikepe lexi fanaka ni lexi, lexi nga ni rivilo swinene lexi a xi ta siya maphorisa hi ku olova

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy of Gibraltar Police

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 9]

Godo-Foto