Vantshwa Ni Swidzidzirisi

“Xana a swi fanerile leswaku va fa?”

Lexi i xivutiso lexi xi humeleleke exifunengetweni xa magazini wa le Brazil lowu vuriwaka Veja. Marito lawa a ma fambisana ni swifaniso swa vantshwa lava langutekaka kahle, lava feke—lava va dlayiweke hi ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha.

HAMBILESWI vanhu va swi tivaka leswaku swidzidzirisi swi ni khombo, va hambeta va swi tirhisa hi ndlela yo biha, naswona leswi swi ya emahlweni swi koxa vutomi bya vanhu vo tala. Ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha ku koxa mfumo wa le United States R940 wa magidi ya timiliyoni lembe ni lembe emhakeni ya vutshunguri, ku endla leswaku vanhu va nga bindzuli kahle emintirhweni, va nga yi kumi miholo ku tlhela ku vanga ni vugevenga. Kambe, swi vonaka onge i vanhu lavantshwa—vana—lava xanisekaka swinene. Hi ku ya hi ndzavisiso wun’wana wa le Brazil lowu tsariweke eka Jornal da Tarde, vantshwa va tiphesente ta 24,7 lava nga exikarhi ka malembe ya 10 na 17, va tshame va ringeta muxaka wo karhi wa swidzidzirisi.

Hambiloko nhlayo ya vana lava tirhisaka swidzidzirisi hi ndlela yo biha se yi hungutekile hi mpimo wo karhi le United States emalembeni ya sweswinyana, kambe ya ha ri ehenhla nhlayo ya vantshwa lava godzomberiweke hi swidzidzirisi. Anakanya hi vana lava nga exikolweni xa le henhla. Hi ku ya hi ndzavisiso wun’wana, lava endlaka tiphesente ta 37 va tshame va dzaha mbangi eka lembe leri hundzeke. Muntshwa un’we eka va ntlhanu u yi dzahile eka n’hweti leyi hundzeke. Kwalomu ka muntshwa un’we eka va khume u xi ringetile xidzidzirisi lexi vitaniwaka ecstasy eka lembe leri hundzeke. Lava tlulaka tiphesente ta tsevu va yi ringetile LSD.

Swiviko leswi humaka emisaveni hinkwayo swa chavisa. Hofisi ya le Britain ya Swiviko Swa Tiko yi vula leswaku “vantshwa va tiphesente ta 12 lava nga ni malembe lama sukelaka eka 11 ku ya eka 15, va swi tirhisile swidzidzirisi eka lembe leri hundzeke . . . Cannabis [mbangi] hi yona leyi swi nga ha endlekaka leswaku a ku dzahiwa yona ngopfu.” Lexi chavisaka swinene hileswaku “vanhu lava tlulaka n’we-xa-nharhu (35 wa tiphesente) va tshame va nyikiwa xidzidzirisi xin’we kumbe ku tlula.”

Xiviko lexi seketeriwaka hi European Union na xona xi kombisa leswaku vantshwa van’wana, “se va swi teka swi ri mukhuva ku nwa ngopfu.” Xiviko lexi xi tlhela xi vula leswaku ku “tirhisiwa ka swidzidzirisi hi ndlela yoleyo yo biha ku endla leswaku munhu a tala ku vanga timhangu, madzolonga ni vuvabyi byo chuluka swin’we ni ku ka a nga kuli kahle naswona a nga hanyisani kahle ni vanhu.” Xiviko lexi humaka eJapani xi kombisa leswaku “swidzidzirisi leswi talaka ku tirhisiwa hi vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi le Japani i swihalaki leswi dzahiwaka swo kota glu ni petirolo, leswi nga endlaka leswaku va tirhisa ni swidzidzirisi swin’wana.”

Kutani ke, a swi hlamarisi leswi Matsalana Jenerala wa Nhlangano wa Matiko, Kofi Annan a nga te: “Swidzidzirisi swi hahlula tiko ra hina, swi vanga vugevenga, swi hangalasa mavabyi yo kota AIDS swi tlhela swi dlaya vantshwa va hina ni ku onha vumundzuku bya hina.” Hakanyingi, vanhu lava tirhisaka swidzidzirisi hi vona va endlaka milandzu yo fana ni ku ngungumerisa swidzidzirisi swin’we ni ku dlayiwa ka vanhu loku fambisanaka ni ku tirhisiwa ka swidzidzirisi. Ku engetela kwalaho, hikwalaho ko tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha, vanhu vo tala va hlaseriwa, va vavisiwa kumbe va nghenela vuxaka bya rimbewu lebyi nga ni khombo kumbe lebyi nga kunguhatiwangiki. Loko u anakanya leswaku ndyangu wa wena a wu khumbeki, swi ta lava u ehleketa kambirhi! Xiviko xin’wana xa hulumendhe xa le United States xi te: “Swidzidzirisi a swi tirhisiwi ntsena hi swisiwana, vanhu vo karhi lava nga talangiki kumbe lava tshamaka endzeni ka doroba. . . . Swidzidzirisi swi tirhisiwa hi vanhu va swiyimo swo hambana-hambana naswona lava humaka etindhawini hinkwato ta tiko. Xiphiqo xa swidzidzirisi xi khumba vanhu hinkwavo.”

Kambe, hakanyingi vatswari a va ri voni khombo kukondza timhaka ti onhaka. Anakanya hi mhaka ya xinhwanyetana xin’wana xa le Brazil. Sesi wa xona Reginaa wa hlamusela: “A a nwa byala. Vandyangu a va anakanya leswaku a swi na khombo. Kambe leswi swi n’wi endle leswaku a ringeta swidzidzirisi loko a ri ni swigangu swakwe. Tanihi leswi minkarhi hinkwayo vatswari va mina a va teka leswi a swi endlaka swi nga ri nchumu, xiyimo xakwe xi ye xi biha swinene. A a nyamalala ko hlayanyana a nga lelanga munhu. Naswona nkarhi ni nkarhi loko maphorisa ma kuma munhu wa xisati la feke, a ma bela tatana riqingho leswaku a ta vona loko ku nga ri yena! Leswi swi wu karhate swinene ndyangu wa ka hina.”

Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri nyikela swivangelo swa ntlhanu leswi endlaka vantshwa va tirhisa swidzidzirisi:

(1) Va lava ku titwa va ri vanhu lavakulu ni ku tiendlela swiboho

(2) Va lava ku amukeleka eka tintangha ta vona

(3) Va lava ku wisa ni ku titwa va tsakile

(4) Va lava ku tlanga hi ndzilo ni ku xandzuka

(5) Va lava ku tiva leswi va nga swi tiviki

Ku kumeka ka swidzidzirisi swin’we ni ntshikilelo wa tintangha na swona swi nga ha endla muntshwa a nghenela mukhuva lowu wa ku hlakata vutomi byakwe. Luiz Antonio, muntshwa wa le Brazil u ri: “Vatswari va mina a va nga vuli nchumu hi swidzidzirisi. Loko hi ri exikolweni, vadyondzisi a va vulavula hi xiphiqo xa swona kambe a va nga dziki ngopfu.” Hi ku kuceteriwa hi lava a dyondzaka na vona, u sungule ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha loko a ri ni malembe ya 14. Hi ku famba ka nkarhi, loko a ringeta ku tshika, “vanghana” vakwe lava ku nga vona va n’wi tiselaka swidzidzirisi va n’wi sindzise ku ya emahlweni a swi tirhisa, va n’wi xungeta hi mukwana!

Xana u tshame u swi anakanya leswaku vana va wena va nga ha va va ri ekhombyeni? I yini lexi u xi endleke leswaku u va sirhelela emhakeni yo tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha? Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamusela tindlela tin’wana leti vatswari va nga ti tirhisaka ku sirhelelaka vana va vona.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 4]

“Swidzidzirisi swi hahlula tiko ra hina, swi vanga vugevenga, swi hangalasa mavabyi yo kota AIDS swi tlhela swi dlaya vantshwa va hina ni ku onha vumundzuku bya hina.”—KOFI ANNAN, MATSALANA JENERALA WA NHLANGANO WA MATIKO

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 3]

© Veja, Editora Abril, May 27, 1998