Tirhisa Mirhi Hi Vutlharhi

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! LE NIGERIA

WANSATI loyi u rile hi ku pandza ka nhloko ni hi xitlhavi lexi nga ekhwirini. Dokodela u vulavule na yena swa xinkarhana. Kutani a vula leswaku u fanele a kuma mirhi ya vutshunguri bya tineleta ta dari ta masiku manharhu, paracetamol (acetaminophen) yo yimisa ku pandza ka nhloko, mirhi yimbirhi yo hunguta leswi swi nga ha vaka xilondza xa le khwirini, ni swiverhamisa-mianakanyo hikwalaho ka ku vilela kakwe, kutani xo hetelela, ku tlhandlekela eka leswi, tiphilisi ta tivhitamini leti hlanganisiweke. Mali ya kona a yi tsuvula misisi, kambe wansati loyi a nga vilelanga. U suke a tsakile, a tiyiseka leswaku mirhi leyi a yi ta tlhantlha swiphiqo swakwe.

Ku vonana ni mutshunguri ko tano ku tolovelekile eAfrika Vupela-dyambu. Nkambisiso wa tiko rin’wana lerikulu wu kombise leswaku vatirhi va nhlayiso wa rihanyo etindhawini ta rihanyo ta mani na mani va lerise leswaku muvabyi un’wana ni un’wana a nyikiwa mirhi yo hambana-hambana ya 3,8 hi avhareji nkarhi wunwana ni wun’wana loko a ta eku kamberiweni. Entiyisweni, eka vanhu vo tala, dokodela lonene hi loyi a leriselaka mirhi yo tala.

Kumbexana ndlela leyi mirhi yi tshembiwaka ha yona eAfrika Vupela-dyambu ya twisiseka loko u anakanya ndlela leyi xiyimo xa rihanyo a xi ri ha yona. Ku tlula 40 wa malembe lama hundzeke, mutsari John Gunther u tsale hi ta minkarhi leyi hundzeke a ku: “Slave Coast a yi . . . dlayanga vantima ntsena; yi dlaye ni valungu, naswona i xiphemu xa Afrika lexi ku sukela khale xi tiviwaka xi ri ‘Sirha ra Mulungu.’ Hosi ya le Guinea Coast, leyi a yi nga kavanyetiwi hi munhu malembe-xidzana yo tala, a ku ri nsuna. Dari-nyonghwa, dari ro halata mati ya ntima, ni dari hi roxe a ya ri matlharhi lama hlawuriweke hi hosi leyi, naswona lama dlayaka. Maxelo ya le West Coast lama nga ni khombo hi ndlela leyi tsuvulaka misisi a hi nchumu lowu hundzeke khale, kambe i nchumu lowu wa ha tsundzukiwaka ni sweswi. Rungula ro koma leri rhandziwaka ri hlamusela hi ta muyimeri wa tiko-rimbe, loyi ku nga ri khale ngopfu, a tikumeke a averiwe eNigeria, ivi a vutisa hi timhaka ta phenxeni yakwe. Ndhuna yakwe eHofisi ya Koloni yoleyo yi n’wi hlamule yi ku ‘Phenxeni? Nakulorhi, ku hava munhu loyi a yaka eNigeria ivi a hanya nkarhi wo leha a kala a tshika ntirho.’”

Minkarhi yi hundzukile. Namuntlha, ku ni mirhi leyi nga lwisaniki ni mavabyi lama hangalasiwaka hi tinsuna ntsena kambe leyi lwisanaka ni mavabyi man’wana. Minsawutiso yi ri yoxe yi ma hungute swinene ngopfu mafu lama vangiwaka hi swimungwamungwana, nkinkosi, vuvabyi bya rihlaya, ni vuvabyi bya mikolo. Hi mpfuno wa minsawutiso, mpondzo wu herisiwile. Nkhwanyano wa swirho na wona wu nga ha hundzuka vuvabyi bya tolweni ku nga ri khale.

Kutani a swi hlamarisi leswi Vantima vo tala namuntlha va tshembelaka ngopfu eka nkoka wa mirhi. I ntiyiso, ripfumelo ro tano a ri le Afrika Vupela-dyambu ntsena. Le United States, madokodela ma nyike vanhu mirhi yo tlula 55 wa magidi ya timiliyoni lembe na lembe. Le Furwa munhu u xava kwalomu ka 50 wa mabokisi ya tiphilisi hi avhareji lembe na lembe. Kasi le Japani munhu la tolovelekeke u tirhisa mali yo tlula R1700 lembe na lembe a xava mirhi.

Ku Pfuna Ka Yona Ni Makhombo Ya Kona

Mirhi ya manguva lawa yi tirhe swinene ku pfuna vanhu. Loko yi tirhisiwa hi mfanelo, yi engetela rihanyo lerinene, kambe loko yi nga tirhisiwi kahle, yi nga vavisa hambi ku ri ku dlaya. Hi xikombiso eUnited States, kwalomu ka 300 000 wa vanhu va tshamisiwa eswibedlhele lembe na lembe hikwalaho ka mavabyi lawa va vaka na wona hi ku tirhisa mirhi, naswona 18 000 wa vona va fa.

Leswaku u tirhisa mirhi hi vutlharhi, i swa nkoka leswaku u xiya leswaku minkarhi hinkwayo ku ni khombo leri nga vaka kona. Murhi wun’wana ni wun’wana, hambi ku ri xidlaya-switlhavi wu nga vanga makhombo yo chavisa. Makhombo ma nga ha va kona swinene loko u dya mirhi yo hambana-hambana hi nkarhi wun’we. Swakudya ni swakunwa na swona swi lawula ndlela leyi murhi wu tirhaka ha yona emirini wa wena, kutani wu nga engetela kumbe ku hunguta matimba ya wona.

Ku ni makhombo man’wana. Miri wa wena wu nga ha nyenya murhi wo karhi. Loko u nga dyi mirhi hilaha swi lerisiweke hakona—hi mpimo lowu faneleke u kala u heta nkarhi lowu faneleke—swi nga ha endleka yi nga ku pfuni, naswona yi nga ha ku vavisa. Vuyelo lebyi fanaka byi nga ha va kona loko dokodela wa wena a vule leswaku u fanele u tirhisa murhi kambe ku ri murhi lowu hoxeke kumbe lowu nga pfuniki nchumu. Nakambe u nga ha va ekhombyeni loko u dya mirhi leyi hundzeriweke hi nkarhi, ya xiyimo xa le hansi, kumbe ya vukanganyisi.

Leswaku u hunguta makhombo, u fanele u wu tiva kahle murhi wun’wana ni wun’wana lowu u wu dyaka. U nga vuyeriwa swinene hi ku tiva mintiyiso ya kona.

Swidlaya-switsongwatsongwana—Matimba Ya Swona Ni Ku Tsandzeka Ka Swona

Ku sukela eku endliweni ka swona kwalomu ka 50 wa malembe lama hundzeke, swidlaya-switsongwatsongwana swi ponise vutomi bya timiliyoni ta vanhu. Swi hlule mavabyi lama dlayaka, yo kota nhlokonho, rifuva, nyumoniya, xifumbu ni thusula. Nakambe swi hoxa xandla swinene eku horiseni ka mavabyi man’wana lama tlulelaka.

Dok. Stuart Levy, profesa wa ta vutshunguri wa le Tufts University Medical School eUnited States, u te: “[Swidlaya-switsongwatsongwana] swi hlunge vuhosi bya mirhi. I nchumu wun’we lowu wu hundzuleke matimu ya ta mirhi swinene.” Buku yin’wana ya ta mirhi yi ri: “Hi swona ribye ra yinhla leri timhaka ta mirhi ta namuntlha ti akiweke ehenhla ka rona.”

Hambiswiritano, loko u nga si ya eka dokodela wa wena u ya kombela mphakelo, anakanya hi makhombo ya swona. Swidlaya-switsongwatsongwana, loko swi nga tirhisiwi hi mfanelo swi nga ku vavisa ematshan’weni yo ku pfuna. Leswi swi vangiwa hikwalaho ka leswi swidlaya-switsongwatsongwana swi tirhaka ku hlasela ni ku herisa switsongwatsongwana emirini. Kambe a hi minkarhi hinkwayo swi dlayaka switsongwatsogwana hinkwaswo leswi nga ni khombo; tinxaka tin’wana ta switsongwatsongwana a ti hlaseleki. Tinxaka leti ti nga hlaselekiki a ti sali ti hanya ntsena, kambe ta andza ivi ti tlulela ti suka eka munhu un’wana ti ya eka un’wana.

Hi xikombiso, penicillin enkarhini wun’wana a yi tirha swinene eku tshunguleni ka mavabyi lama tlulelaka. Sweswi, hi mpimo wo karhi, hikwalaho ka tinxaka ta switsongwatsongwana leti nga fiki, leti andzaka, tikhampani ta mirhi ti xavisa madzana yo hlaya ya tinxaka to hambana-hambana ta penicillin.

Xana u nga endla yini ku papalata swiphiqo? Loko hakunene u fanele u nyikiwa swidlaya-switsongwatsongwana, tiyiseka leswaku i dokodela wa xiviri loyi a vuleke leswaku u swi tirhisa, naswona laha swi humaka kona ka tshembeka. U nga sindzisi dokodela leswaku a hatlisa a ku lerisa ku ya xava swidlaya-switsongwatsongwana leswi u faneleke u swi tirhisa—yena a nga ha va a lava leswaku u endleriwa vukambisisi bya le laborotari ku tiyiseka leswaku mirhi leyi a vulaka leswaku u nyikiwa yona hi yona leyi faneleke vuvabyi bya wena.

Nakambe i swa nkoka leswaku u tirhisa mpimo lowu faneleke ku kala ku hela nkarhi lowu vekiweke. U fanele u tirhisa swidlaya-switsongwatsongwana hinkwaswo, hambiloko u titwa u antswa u nga si swi heta.

Xana Tineleta Ti Antswa Ku Tlula Tiphilisi?

“Ndzi lava neleta!” Marito lawa ma byeriwa vatirhi vo tala va ta rihanyo ematikweni lama ha hluvukaka. Xivangelo xa xikombelo xo tano i ku tshemba leswaku murhi wu nghenisiwa hi ku kongoma efambiselweni ra ngati, naswona wu tirha hi matimba swinene ku tlula tiphilisi kumbe swin’wana swa xivumbeko xo kota tona. Ematikweni man’wana swi tolovelekile ku vona ‘tineleta ta madokodela’ leti nga riki enawini ti ri eku xavisiweni.

Tineleta ti ni makhombo lamakulu lama tiphilisi ni swin’wana swa xivumbeko xa tona ti nga riki na wona. Loko neleta yi nga basanga, muvabyi a nga tluleriwa hi vuvabyi bya xivindzi, vuvabyi bya rihlaya, ni AIDS. Neleta leyi thyakeke yi nga ha tlhela yi vanga tshumba ro vava swinene. Makhombo ma engeteleka loko neleta yi tlhaviwa hi munhu la nga fanelangiki.

Loko hakunene u fanele ku tlhaviwa neleta, tiyiseka leswaku u tlhaviwa hi munhu la faneleke. Leswaku u tisirheleta wena n’wini, minkarhi hinkwayo tiyiseka leswaku neleta ni xitamela-murhi swi basile.

Mirhi Ya Vukanganyisi

Vumaki bya misava hinkwayo bya mirhi i bindzu lerikulu, ri tisa kwalomu ka R740 wa magidi ya timiliyoni lembe rin’wana ni rin’wana, hi ku ya hi World Health Organization (WHO). Vanhu lavo homboloka lava lavaka ku tirhisa xiyimo lexi hi ndlela yo biha va tiendlele mirhi ya vukanganyisi. Mirhi ya vukanganyisi yi vonaka yi fana ni mirhi ya ntiyiso—swi tano ni hi mavito ni swiphutseri swa kona—kambe yona a yi pfuni nchumu.

Hambileswi mirhi ya vukanganyisi yi nga kona hinkwako, yi tele ngopfu-ngopfu ematikweni lama hluvukaka, naswona yi tisa vuyelo byo biha swinene. Le Nigeria, 109 wa vana va dlayiwe hi vuvabyi bya ku nga ha tirhi ka tinswo endzhaku ko nwa murhi wa ku dlaya switlhavi lowu nga ni xihalaki xa le vumakini. Le Mexico, vanhu lava tshweke va khomiwe hi mavabyi ya nhlonge yo vava swinene lama vangiweke hi leswi a swi vuriwa mintsembyana leswi a swi ri ni ntsutsuxo wa mapulanga lama sahiweke, kofi ni thyaka. Le Burma, vaaki vo tala va le swimitanini va nga ha va va dlayiwe hi dari hikwalaho ka leswi va dyeke murhi wa vukanganyisi lowu a wu nga lwisani ni dari nikatsongo. WHO yi ri: “Nakambe, lava va nga ekhombyeni swinene, hi lava nga evuswetini swinene, lava minkarhi yin’wana va anakanyaka leswaku i mbhukuto loko va xava nchumu lowu vonakaka onge i murhi lowu tirhaka lowu endliweke hi khampani leyi nga ni vito.”

Xana u nga tisirheleta njhani eka mirhi ya vukanganyisi? Tiyiseka leswaku leswi u swi xavaka swi huma endhawini leyi xiximekaka, yo tanihi le khemisi ya le xibedlhele. U nga xavi eka vaxavisi va le switarateni. Mukhemisi wa le Doroba-nkulu ra Benin, eNigeria, wa tsundzuxa: “Eka vaxavisi va le switarateni, ku xavisa mirhi ko va bindzu ntsena. Va xavisa mirhi onge hi loko va xavisa swinyanganya kumbe makokisi. Hakanyingi mirhi leyi va yi xavisaka yi va yi hundzeriwe hi nkarhi kumbe yi ri ya vukanganyisi. Vanhu lava a va tivi nchumu hi ta mirhi leyi va yi xavisaka.”

Xiphiqo Xa Vusweti

Hakanyingi vutshunguri bya swa mirhi lebyi munhu a byi kumaka byi ya hileswaku u na mali muni. Leswaku va hlayisa mali ni ku hlayisa nkarhi, vanhu va le matikweni lawa ma ha hluvukaka va nga ha tshika ku ya ka dokodela ivi va kongoma ekhemisi va ya xava mirhi leyi hi nawu yi lavaka xileriso lexi tsariweke. Hikwalaho ka leswi enkarhini lowu hundzeke va tirhiseke murhi lowu kumbe hikwalaho ka leswi vanghana va wu bumabumeleke, va xi tiva lexi va xi lavaka hikwalaho ka vuvabyi bya vona. Kambe leswi va swi lavaka, swi nga ha endleka ku nga ri leswi va faneleke va swi tirhisa.

Vanhu va ringeta ku hunguta mali ni hi tindlela tin’wana nakambe. Dokodela u endla vukambisisi bya le laborotari ivi a lerisa munhu leswaku a tirhisa murhi wo karhi. Muvabyi u famba ni xileriso ekhemisi kambe u kuma leswaku wu durha ngopfu. Kutani ke, ematshan’wini yo lava mali leyi engetelekeke, hakanyingi vanhu va xava murhi lowu nga durhiki kumbe va xava ntsena yin’wana ya mirhi leyi lerisiweke.

Xana U Fanele U Kuma Murhi Hakunene?

Loko hakunene u fanele u tirhisa mirhi, kambisisa leswaku u tirhise mirhi ya muxaka muni. U nga chavi ku vutisa dokodela kumbe mukhemisi swivutiso mayelana ni murhi lowu lerisiweke. U na lunghelo ra ku swi tiva. Phela, i miri wa wena lowu nga ha vonaka maxangu.

Loko u nga yi tirhisi hi ndlela ya kona mirhi ya wena, swi nga ha endleka u nga holi. U fanele u tiva leswaku u tirhisa yo tanihi kwihi, u yi tirhisa rini, naswona u yi tirhisa nkarhi wo tanihi kwihi. Nakambe u fanele u tiva leswaku i swakudya, swakunwa ni mirhi yihi yin’wana kumbe swiendlo swihi leswi u faneleke u swi papalata loko u yi tirhisa. Nakambe u fanele u tiva leswaku hi swihi swilo swin’wana leswi nga ha humelelaka hikwalaho ko yi tirhisa ni leswaku xana u fanele ku endla yini loko swi humelela.

Nakambe, tsundzuka leswaku mirhi a yi tlhantlhi xiphiqo xin’wana ni xin’wana xa rihanyo. Swi nga ha endleka u nga boheki ku tirhisa mirhi hilaha ku heleleke. Magazini wa World Health, nkandziyiso wa WHO, wu ri: “Tirhisa mirhi ntsena loko swi fanerile. Ku wisa, swakudya leswinene ni swakunwa swo tala, hakanyingi swi ringene ku pfuna munhu leswaku a antswa.”

Kwalomu Ka 2000 Wa Malembe Lama Hundzeke, Muphati Wa Murhoma U Tsale A Ku: “Gidi Ra Mavabyi Ri Lava Gidi Ra Tindlela Ta Vutshunguri.” Namuntlha, Muphati Loyi A Ta Va A Tsale A Ku: ‘Gidi Ra Mavabyi Ri Lava Gidi Ra Tiphilisi’! Entiyisweni, Swi Tikomba Ku Ri Ni Philisi Ya Vuvabyi Byin’wana Ni Byin’wana, Hambi I Bya Xiviri Kumbe I Bya Ku Anakanyeriwa. Hi Ku Ya Hi World Bank, Emisaveni Hinkwayo Ku Na Kwalomu Ka 100 000 Wa Tinxaka Ta Mirhi, Leti Endliweke Hi Swilo Leswi Tlulaka 5000.

Ndlela Ya Vuxiyaxiya Yo Tirhisa Mirhi

1. U nga tirhisi mirhi leyi hundzeriweke hi nkarhi.

2. Xava endhawini leyi nga ni vito lerinene. U nga xavi eka vaxavisi va le switarateni.

3. Tiyiseka leswaku wa yi twisisa naswona u landzela swiletelo.

4. U nga tirhisi mirhi leyi leriseriweke munhu un’wana.

5. U nga sindzisi leswaku u tlhaviwa tineleta. Mirhi leyi dyiwaka hi nomu hakanyingi yi tirha hilaha ku heleleke ku fana na tona.

6. Hlayisa mirhi yi ri endhawini yo titimela, laha vana va nga yi fikeleriki.