Xana Hi Fanele Hi Tsundzuka Swa Nkarhi Lowu Hundzeke?

“XANA Vayuda va nga ku rivala ku dlayeteriwa ka Vayuda va le Yuropa hi Manazi?” Xivutiso lexi xi vutisiwe hi Virgil Elizondo, muungameri wa Mexican American Cultural Center le San Antonio, eTexas. Xi hi tsundzuxa leswaku maxangu lama voniweke eka lembe-xidzana leri ma siye ntila lowu nga timekiki emianakanyweni ya vanhu vo tala. Ku dlayeteriwa ka Vaarmenia (1915-23) ni ku yayarheriwa ka Macambodia (1975-79) swa fanela leswaku ku tekiwa tanihi maxangu man’wana ya lembe-xidzana ra vu-20. Hambiswiritano, ku hlaya i ku xurha.

Eka matshalatshala ya vona yo ringeta ku kondletela ku phahlelana mariyeta exikarhi ka vahlaseriwa ni vahlaseri va vona, varhangeri va vukhongeri ni va tipolitiki, eka swiendlakalo swo hlayanyana va kombele vanhu leswaku va rivala maxangu ya vona. Hi xikombiso, leswi swi endlekile le Atena, eGreece hi 403 B.C.E. Muti lowu wu vone ku herisiwa ka mfumo wa ntshikilelo wa Makume-nharhu wa Vafumi va Tihanyi, mfumo wa makwanga lowu dlayeke vunyingi bya valala va wona. Vafumi lavantshwa va ringete ku kondletela hi vuntshwa vun’we bya tiko hi ku simeka nawu wa ku rivaleriwa ka hinkwavo (hi ku ya hi rito ra Xigriki leri vulaka “ku nga tsundzuki hi ku helela” kumbe ku “rivala”) lava a va seketela vafumi va khale va tihanyi.

Xana Swa Koteka Ku Rivala Hikwalaho Ka Nawu Wa Ndzivalelano?

Swi nga ha olovanyana ku ringeta ku herisa mikhumbulo ya maxangu eka vanhu lava nga riki na nandzu hi ku tirhisa nawu wa ndzivalelano. Vafumi va nga kunguhata endlelo leri leswaku va ta vuyeriwa hi tlhelo ra tipolitiki, tanihi laha swi endlekeke hakona etikweni ra khale ra Greece ni le matikweni yo hambana-hambana ya Yuropa eku heleni ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Hi xikombiso, hi 1946, tiko ra Italy ri simeke nawu wa ku rivalela vaaka-tiko lava tlulaka 200 000 lava a va voniwe “nandzu wa ku hoxa xandla hi tindlela leti ti xiyekaka kumbe leti nga xiyekiki eka swiendlo swo biha swa mfumo wa Vufasisi,” ku vule phepha-hungu ra La Repubblica.

Hambiswiritano, swiboho swa tihulumendhe kumbe mavandla ya vanhu i mhaka leyi hambaneke. Kasi mintlhaveko ya xirho xin’wana ni xin’wana xa vaaka-tiko i mhaka yin’wana. A swi koteki leswaku vanhu lava nga vaaka-tiko va sindzisiwa hi nawu wa ndzivalelano—kumbexana vanhu lava nga swi kotiki ku tisirheleta lava hlaseriweke emadzolongeni lama chavisaka, ku dlayeteriwa ka vanhu kumbe hikwalaho ka vuharhi byo karhi—leswaku va rivala maxangu ya nkarhi lowu hundzeke.

Vanhu lava tlulaka dzana ra timiliyoni va file etinyimpini ta lembe-xidzana leri ntsena, vo tala va fe endzhaku ka loko va vone maxangu lama tsemaka nhlana. Loko ho engetela eka vanhu lava yayarheriweke hi nkarhi wa ku rhula, madzolonga ya kona a ma hlayeki. Vanhu vo tala va endla matshalatshala ya leswaku va nga tshuki va rivala ni xin’we xa swilo leswi.

Lava Swi Tsakelaka Ku Rivala

Lava khutazaka vanhu lava voneke maxangu kumbe vatukulu va vona leswaku va rivalela va tlhela va rivala hakanyingi va vula leswaku ku tsundzuka swa nkarhi lowu hundzeke i xihlovo xa ku vanga ku hambana, ngopfu-ngopfu loko se ku hundze malembe-xikhume yo hlayanyana. Va vula leswaku ku rivala ku hlanganisa vanhu naswona ku tsundzuka a ku nge swi cinci leswi humeleleke enkarhini lowu hundzeke ku nga khathariseki leswaku maxangu ya kona a ma hlomula mbilu ku fikela kwihi.

Kambe malunghana ni ku ringeta ku endla vanhu leswaku va rivala, van’wana va swi hundzeletile ku fika laha va kanetaka vukona bya manyala lama tsemaka nhlana lama endliweke eka vanhu van’wana. Hi xikombiso, van’wamatimu van’wana lava tiendleleke minkambisiso, va vula leswaku a ku si tshama ku va ni Vayuda va le Yuropa lava dlayeteriweke hi Manazi.a Va kunguhate maendzo yo ya etikampeni leti vanhu a va dlayeteriwa eka tona, to tanihi Auschwitz kumbe Treblinka, naswona va byele vavalangi leswaku makamara lama nga ni tigasi a ma kalanga ma va kona etindhawini to tano—naswona va vula leswi ku nga khathariseki vukona bya timbhoni to tala leti swi voneke hi mahlo swin’we ni nhulu ya vumbhoni ku katsa ni matsalwa lama tiyisaka mhaka leyi.

Xana swi tisa ku yini leswaku mavunwa yo tano ya van’wamatimu lava tiendlelaka minkambisiso ma tshembiwa hi vanhu van’wana? Hikwalaho ka leswi van’wana va hlawulaka ku balekela vutihlamuleri bya vona ni bya vanhu va ka vona. Ha yini? Hikwalaho ka vutiko, mahanyelo ya vona kumbe ku venga ka vona Vayuda kumbe hikwalaho ka malangutelo man’wana lama fanaka na wona. Van’wamatimu lava tiendlelaka minkambisiso va vula leswaku hi nkarhi lowu vanhu va rivalaka hi maxangu ya vona ni vutihlamuleri bya nyamalala. Kambe vanhu vo tala a va lavi ku twa nchumu hi leswi vuriwaka hi van’wamatimu lavo tsema mubya, lava n’wamatimu wa Mufurwa a va vitaneke “tinsulavoya leti herisaka mikhumbulo.”

A Va Rivali

Swi le rivaleni leswaku swa tika swinene leswaku vaponi va rivala varhandziwa va vona lava feke enyimpini kumbe hikwalaho ka madzolonga. Hambiswiritano, vunyingi bya lava va lavaka ku tsundzuka ku yayarheriwa ni ku dlayeteriwa ka rixaka ro karhi ra vanhu va endla tano hikwalaho ka leswi va nga ni ntshembo wa leswaku tidyondzo leti kumekaka emaxangwini ya vona vini ni le maxangwini ya varhandziwa va vona ti ta pfuna leswaku vuharhi byo tano byi nga endliwi nakambe.

Xisweswo hulumendhe ya Jarimani yi bohe ku endla xitsundzuxo xo tlangela ku tshuburiwa ka manyala lama endliweke hi Manazi enkampeni ya nxaniso ya Auschwitz. Hi ku ya hi muungameri wa Jarimani, xikongomelo xa kona hi leswaku “mikhumbulo yi ta va xitsundzuxo eka switukulwana swa nkarhi lowu taka.”

Hi laha ku fanaka, eka xinkhubyana xa ku tlangela lembe ra vu-50 ku sukela loko ku hele Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, Mupapa John Paul wa Vumbirhi, u te: “Loko malembe ma ri karhi ma hundza, mikhumbulo ya Nyimpi a yi fanelanga yi nyamalala; ematshan’weni ya sweswo, yi fanele yi va dyondzo leyikulu eka xitukulwana xa nkarhi wa hina ni le ka switukulwana swa nkarhi lowu taka.” Hambiswiritano, swa fanela ku vula leswaku Kereke ya Khatoliki a hi minkarhi hinkwayo yi ma tsundzukaka maxangu wolawo swin’we ni vahlaseriwa va malembe wolawo.

Nakambe leswaku xitukulwana xa manguva lawa xi kuma tidyondzo ni switsundzuxo eku dlayeteriweni ka rixaka ro karhi ra vanhu eka lembe-xidzana leri ni le ka malembe-xidzana man’wana, timuziyamu to hlayanyana—to tanihi Holocaust Memorial Museum leyi nga eWashington, D.C. na Beit Hashoah Museum of Tolerance leyi nga eLos Angeles—ti akiwile. Hikwalaho ka xivangelo lexi fanaka, ku endliwe matsalwa ni tifilimi leti pfuxaka mintlhaveko. Hinkwaswo leswi i matshalatshala lama endleriweke ku tsundzuxa vanhu leswaku va nga rivali maxangu lawa va kombiweke wona hi vanhu-kulobye.

Ha Yini U Fanele Ku Tsundzuka?

“Lava nga swi kotiki ku tsundzuka swa nkarhi lowu hundzeke va ta tlhela va endla swihoxo leswi fanaka,” ku tsale George Santayana, mutivi wa fisolofi wa Mupaniya la tshamaka eAmerika. Lexi vavisaka, swi tikomba onge eka magidi ya malembe lama hundzeke, vanhu va rivala matimu ya vona hi ku hatlisa, hikwalaho va tlhela va endla swihoxo leswikulu.

Maxangu lama pindzukeke ni nxaxamelo wa ku dlayeteriwa ka vanhu hi munhu ma kombisa leswaku vulawuri bya munhu ehenhla ka van’wana a byi humelelanga nikatsongo. Ha yini swi ve tano? Hikuva vanhu va hambete va endla xihoxo lexikulu lexi fanaka—va fularhele Xikwembu ni milawu ya xona. (Genesa 3:1-6; Eklesiasta 8:9) Kutani namuntlha hilaha swi profetiweke hakona eBibeleni, “xitukulwana xo homboloka” xi endla leswi fanaka naswona xi kuma ntshovelo wo biha.—Vafilipiya 2:15; Pisalema 92:7; 2 Timotiya 3:1-5, 13.

Leswi eka rungula ra hina hi katseke Muvumbi, Yehovha, xana hi rihi langutelo ra yena? Xana hi swihi leswi a swi rivalaka naswona hi swihi leswi a swi tsundzukaka? Masalela ya ku vaviseka loku vangiweke hi maxangu lama endliweke hi munhu, xana ma ta hela? Xana ‘lunya ra lavo homboloka ri ta herisiwa’?—Pisalema 7:9.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Blurb/Pictures on page 7]

“Lava nga swi kotiki ku tsundzuka swa nkarhi lowu hundzeke va ta tlhela va endla swihoxo leswi fanaka.”—George Santayana

Muako ni xitiko lexi a ku hisiwa mintsumbu eka xona enkampeni ya nxaniso le Auschwitz

[Credit Line]

Oświęcim Museum