Ku Tidlaya—Ntungu Lowu Hlaselaka Vantshwa

SWI vonaka onge nyimpi, ku gevengiwa ni nsele a swi nga ringananga ku yayarhela vana va hina, hikuva ka ha ri ni ndlela yin’wana leyi vantshwa va tiherisaka ha yona, ku nga ku tidlaya. Ku tirhisiwa hi ndlela yo biha ka swidzidzirisi ni xihoko ku onhe miehleketo ni mirhi ya vantshwa, leswi vangaka mafu yo tala eka vantshwa. Swipapilana leswi tolovelekeke leswi andzaka leswi hlamuselaka vuvabyi bya mufi—swi komba leswaku u dlayiwe hi ku tirhisa swidzidzirisi ngopfu, a swi tirhisa hi xikongomelo kumbe ku nga ri hi xikongomelo.

Morbidity and Mortality Weekly Report ya April 28, 1995, yi vula leswaku “ku tidlaya i xivangelo xa vunharhu lexi nga emahlweni xa ku fa ka vana va kondlo-a-ndzi-dyi lava nga emalembeni ya 15-19 eUnited States.” Dr. J. J. Mann wa tsala eka The Decade of the Brain: “Vaaki va le Amerika lava tlulaka 30 000 va tidlayile lembe ni lembe [hi 1995 a ku ri nhlayo ya 31 284]. Khombo ra kona, hakanyingi i vantshwa lava tidlayaka . . . Vanhu lava tlulaka lava va 30 000 hilaha ku phindhiweke ka khume va ringeta ku tidlaya, kambe va pona. . . . Ku vona leswaku hi vahi vavabyi lava nga le khombyeni ra ku tidlaya i ntlhontlho lowukulu eka swa vutshunguri hikuva vatshunguri a swi va oloveli ku vona vavabyi lava nga ni ntshikilelo lowukulu lava nga ringetaka ku tidlaya ni lava va nga taka va nga endli sweswo.”

Simon Sobo, murhangeri-nkulu wa vutshunguri bya miehleketo le New Milford Hospital, Connecticut, eU.S.A., u ri: “Yi le henhla swinene nhlayo ya lava va ringeteke ku tidlaya hi ximun’wana lexi [1995] ku tlula leyi ndzi tshameke ndzi yi vona emalembeni ya 13 ndzi ri laha.” EUnited States, magidi ya vana va kondlo-a-ndzi-dyi va ringeta ku tidlaya lembe ni lembe. Eka xiendlakalo xin’wana ni xin’wana xa ku ringeta ku tidlaya, va va va lava ku pfuniwa ni ku khathaleriwa. Xana i mani la nga va nyikaka nseketelo swi nga si biha?

Xiphiqo Xa Misava Hinkwayo

Xiyimo lexi a xi hambananga ngopfu ni lexi xi nga eswiphen’wini swin’wana swo tala swa misava. EIndia, hi ku ya hi India Today, vantshwa va kwalomu ka 30 000 va tidlayile hi 1990. ECanada, Finland, Furwa, Israel, Netherlands, New Zealand, Spain, Switzerland na Thailand, ku tidlaya ka vantshwa ku engetelekile. Xiviko xa 1996 lexi humaka eka United Nations Children’s Fund (UNICEF) xi kombisa leswaku nhlayo ya le henhla swinene ya vantshwa lava tidlayaka yi le Finland, Latvia, Lithuania, New Zealand, Russia na Slovenia.

Australia na rona hi rin’wana ra matiko lama nga ni nhlayo ya le henhla swinene ya vantshwa lava tidlayaka. Hi 1995 etikweni leri, tiphesente ta 25 ta vana hinkwavo va vafana lava feke ni tiphesente ta 17 ta vanhwanyana lava feke, va lo tidlaya, hi ku ya hi xiviko lexi nga eka phepha-hungu ra The Canberra Times. Nhlayo ya vantshwa lava va swi “koteke” ku tidlaya eka vafana va le Australia yi tlakuke hilaha ku phindhiweke ka ntlhanu eka ya vanhwanyana. Nhlayo yoleyo yi tano ni le matikweni yo tala.

Xana leswi swi vula leswaku vafana hi vona va talaka ku tidlaya ku tlula vanhwanyana? A swi tano. Vumbhoni lebyi nga kona byi kombisa ku hambana exikarhi ka rimbewu loku vangelaka ku tidlaya. Kambe, “hi ku ya hi tinhlayo ta sweswinyana leti humaka eka WHO [World Health Organization], nhlayo ya vafana ni vanhwanyana lava tidlayaka ematikweni lama hluvukeke ti phindheke hi makhamba ya mune.”—The Progress of Nations, leyi humesiweke hi UNICEF.

Kambe, hambi ku ri tinhlayo leti ti tsemaka nhlana a ti ku hlamuseli hi ku helela ku kula ka xiphiqo lexi. Tinhlayo ta vantshwa lava tidlayaka, leti tsariweke eka vukambisisi ni swiviko swa vulavisisi, ta olova ku ti vona. Hambiswiritano, hakanyingi leswi swi nga twisisiwiki kumbe ku voniwa eka tinhlayo teto leti ti nga vuliki nchumu i mindyangu leyi nga ni gome ni timbilu leti tshovekeke, gome, ku vava ni maxangu ya lava va seleke loko va ri karhi va lava swivangelo swa kona.

Kutani, xana makhombo yo tano yo fana ni ku tidlaya ka vantshwa ma nga siveriwa? Swivangelo-nkulu swin’wana swi kumekile naswona swi nga pfuna swinene leswaku hi papalata xiyimo lexi xi tshovaka timbilu.

[Box on page 5]

Swivangelo Swa Ku Tidlaya

Vanhu va ehleketa swivangelo swo tala leswi va vonaka onge hi swona swi vangelaka munhu a tidlaya. “Ku tidlaya swi vangeriwa hiloko munhu a vona lexi a ehleketaka leswaku xi le henhla ka matimba yakwe, ku fana ni ku papalatiwa hi vanhu, ku fa ka la rhandzekaka (ngopfu-ngopfu munghana wa vukati), ndyangu lowu hahlukeke loko munhu a ha ri ntsongo, vuvabyi lebyikulu, ku dyuhala, ku pfumala ntirho, swiphiqo swa timali ni ku tirhisiwa hi ndlela yo biha ka swidzidzirisi.”—The American Medical Association Encyclopedia of Medicine.

Hi ku ya hi mutivi wa ntshamisano wa vanhu Emile Durkheim, ku ni mixaka ya mune ya swisekelo swa ku tidlaya:

1. Ku tidlaya loku vangiwaka hi xivundza—Ku “ehleketiwa leswaku ku vangiwa hi ku va munhu a tsandzeka ku tihlanganisa ni vanhu. Hikwalaho ka leswi va tikumaka va ri voxe, vanhu lava tidlayaka hikwalaho ka xivundza a va hlangani kumbe ku titshega hi vanhu va ndhawu ya ka vona.” Va va ni xivundza.

2. Ku tidlaya loku vangiwaka hi ku tinyiketela loku hundzeletiweke—“Munhu la tidlayaka hikwalaho ka xivangelo lexi u va a tolovelane ni ntlawa wo karhi ku fikela laha a vonaka onge ku hava gandzelo lerikulu ngopfu.” Swikombiso leswi nyikeriweke i swa vahahisi va swihaha-mpfhuka lava fambaka va rhwale swibuluki leswi bulukaka swi va dlaya na vona loko va hlasela va le Japani hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava ni swirho swa vukhongeri leswi hisekaka ku tlula mpimo leswi tidlayaka loko swi dlaya valala lava swi lwaka na vona. Swikombiso swin’wana hi lava va feke hi ku tiendla switlhavelo leswaku va ta kuma nseketelo.

3. Ku tidlaya loku vangiwaka hi maxangu—“Munhu la tidlayaka hikwalaho ka maxangu a nga swi koti ku tlhantlha xiphiqo hi vutlhari kutani u hlawula ku tidlaya tanihi ntlhantlho wa xiphiqo xa kona. [Leswi] swi endleka loko munhu a tolovele vanhu hi xihatla kutani swiyimo swi cinca hi ndlela leyi hlamarisaka.”

4. Ku tidlaya loku vangiwaka hi ku pfumaleka ka ntshunxeko—Ku “ehleketiwa leswaku ku vangiwa hiloko ndhawu leyi munhu a tshamaka eka yona yi ri ni milawu yo tala leyi yi wu hikaka swinene ntshunxeko wa munhu yoloye.” Vanhu vo tano lava tidlayaka va “vona va nga ha ri na vumundzuku lebyinene.”—Adolescent Suicide: Assessment and Intervention, hi Alan L. Berman na David A. Jobes.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Mikhuva yin’wana yo biha leyi nga endlaka leswaku muntshwa a tidlaya