Xiphiqo Xa Misava Hinkwayo

“Ku tidlaya i xiphiqo lexikulu lexi lavaka nyingiso wa tiko.”—David Satcher, mukongomisi wa madokodela ya vuhandzuri wa le United States, hi 1999.

A KU RI ro sungula ematin’wini leswaku mukongomisi wa madokodela ya vuhandzuri wa le United States a lava leswaku vanhu va nyikela nyingiso eka mhaka ya ku tidlaya. Sweswi vanhu lava tidlayaka etikweni rero va tele ku tlula lava dlayiwaka hi van’wana. A swi hlamarisi leswi Huvo ya Milawu ya le United States yi vuleke leswaku mhaka ya ku lwisana ni ku tidlaya yi lava nyingiso lowukulu.

Kambe, ntsengo wa vanhu lava tidlayaka eUnited States, lowu a wu ri 11,4 eka vanhu va 100 000 hi 1997, wu le hansi loko wu pimanisiwa ni ntsengo wa vaaki hinkwavo va misava lowu kandziyisiweke hi Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo hi 2000—ku nga 16 eka vanhu va 100 000. Nhlayo ya vanhu lava tidlayaka yi engeteleke hi 60 wa tiphesente emisaveni hinkwayo emalembeni ya 45 lama hundzeke. Sweswi, vanhu va kwalomu ka miliyoni va tidlaya emisaveni hinkwayo hi lembe. Sweswo swi vula leswaku ku ni munhu la tidlayaka eka tisekene tin’wana ni tin’wana ta 40!

Kambe, tinhlayo a ti nge paluxi mhaka leyi hi ku helela. Hakanyingi, swirho swa ndyangu swa ala leswaku xirho xa ndyangu wa swona xi lo tidlaya. Tlhandlakambirhi, ku ringanyetiwa leswaku eka vanhu va 10 ku ya eka 25 lava ringetaka ku tidlaya, un’we wa vona wa tidlaya. Nkambisiso wun’wana wu kume leswaku swichudeni leswi ringanaka 27 wa tiphesente swa le xikolweni xin’wana xa le henhla le United States swi pfumerile leswaku n’wexemu wa kona swi tshame swi ehleketa ku tidlaya; kasi leswi ringanaka nhungu wa tiphesente leswi kamberiweke swi vule leswaku swi tshame swi ringeta ku tidlaya. Minkambisiso yin’wana yi kume leswaku vanhu lavakulu lava sukelaka eka ntlhanu ku ya eka 15 wa tiphesente va tshame va ehleketa ku tidlaya.

Vanhu Va Ni Langutelo Leri Nga Faniki eMhakeni Leyi

Vanhu va ni mavonelo lama nga faniki nikatsongo loko swi ta emhakeni ya ku tidlaya. Van’wana va teka ku tidlaya ku ri vugevenga, van’wana va ku teka ku ri vutoya, kasi van’wana va ku teka ku ri ndlela leyi xiximekaka ya ku kombela ndzivalelo eka leswi munhu a dyoheke eka swona. Tlhandlakambirhi, van’wana va ku teka ku ri ndlela leyi xiximekaka swinene yo fikelela swikongomelo swo karhi. Ha yini ku ri ni mavonelo lama hambaneke hi ndlela leyi? Ndhavuko wu hoxa xandla swinene emhakeni leyi. Entiyisweni, The Harvard Mental Health Letter yi ringanyeta leswaku ndhavuko wu nga ha “endla leswaku munhu a ehleketa ku tidlaya.”

Ehleketa hi tiko ra le Yuropa xikarhi—tiko ra Hungary. Dok. Zoltán Rihmer u kombetela eka ku tidlayetela ka vanhu va le Hungary tanihi “ndhavuko ‘wo vava.’” Béla Buda, mukongomisi wa Vandla ra Rihanyo ra Tiko ra le Hungary, u vula leswaku vanhu va le Hungary va tsutsumela ku tidlaya, va tidlaya hi swivangelo swo hambana-hambana. Hi ku ya hi Buda, vanhu va tala ku angula hi ndlela leyi: “Loko a ri ni vuvabyi bya khensa—wa swi tiva leswaku u ta endla yini.”

EIndiya, ku tshame ku va ni ndhavuko wa vukhongeri lowu a wu tiviwa tanihi ku tinyiketela ka wansati leswaku a hisiwa hi siku ra nkosi wa nuna wakwe. Hambileswi mukhuva lowu, wa leswaku noni yi tihoxa endzilweni lowu ku hisiwaka ntsumbu wa nuna wa yona eka wona wu yirisiweke khale, kambe a wu si hela nya. Loko ku vikiwe leswaku wansati un’wana u tidlele hi ndlela leyi, vanhu vo tala va swi ndhundhuzerile leswi a swi endleke. Hi ku ya hi India Today, endhawini yoleyo ya le Indiya “ku ve ni vavasati va kwalomu ka 25 lava tihiseke loko ku [hisiwa] mintsumbu ya vavanuna va vona hi malembe yo tala.”

Lexi hlamarisaka, eJapani nhlayo ya vanhu lava tidlayaka yi le henhla ka ya lava va faka etimhangwini ta le magondzweni hilaha ku phindhiweke kanharhu! “Ndhavuko wa le Japani, lowu nga si tshamaka wu sola ku tidlaya, wu tiviwa hi mihivahivana ya wona leyikulu ni endlelo ra yona ra ku tidlaya (seppuku, kumbe hara-kiri),” ku vula Japan—An Illustrated Encyclopedia.

Ebukwini yakwe leyi nge, Bushido—The Soul of Japan, Inazo Nitobe, loyi hi ku famba ka nkarhi a veke xandla-ntsongo xa matsalana-jenerala wa Ntwanano wa Matiko, u hlamusele ndlela leyi vanhu va kokelekaka ha yona eku tidlayeni hi ndlela leyi. U tsarile: “Emalembeni ya le xikarhi, [seppuku] a ku ri ndlela leyi tinhenha a ti yi tirhisa ku sula milandzu ya tona, ku kombela ku rivaleriwa swihoxo swa tona, ku balekela xisandzu, ku kutsula vanghana va tona kumbe ku kombisa leswaku a ti na nandzu.” Hambileswi endlelo leri ra mihivahivana ya ku tidlaya ri nga nchumu wa khale, vanhu va nga ri vangani va ha ri tirhisa leswaku ku va ni vun’we etikweni.

Hi hala tlhelo, eVujaganini i khale ku tidlaya ku tekiwa ku ri nandzu. Hi lembe-xidzana ra vutsevu ni ra vunkombo, Kereke ya Rhoma Khatoliki a yi nga ha va teki va ri swirho swa kereke vanhu lava tidlayeke naswona a yi ala ku va endlela mihivahivana ya xilahlo. Etindhawini tin’wana, ku hisekela vukhongeri ku vange mikhuva yin’wana leyi nga tiviwiki malunghana ni ku tidlaya—leyi katsaka ku hayeka mintsumbu ya lava feke swin’we ni ku gongondzela mhandzi etimbilwini ta vona.

Lexi hlamarisaka, van’wana lava va ringeteke ku tidlaya va avanyiseriwe rifu. Wanuna un’wana wa le Nghilandhi wa lembe-xidzana ra vu-19 u hingiwile hikwalaho ko ringeta ku tidlaya hi ku titsema nkolo. Hikwalaho, valawuri va hetisise leswi wanuna yoloye a hlulekeke ku swi endla. Hambileswi nxupulo wa lava va ringeteke ku tidlaya wu cinceke hi ku famba ka nkarhi, hi 1961 Palamendhe ya le Britain yi vule leswaku ku tidlaya ni ku ringeta ku tidlaya a swa ha tekiwi swi ri nandzu. EIreland, ku tidlaya a ku ri nandzu ku fikela hi 1993.

Namuntlha, vatsari van’wana va khutaza vanhu leswaku va tidlaya loko va swi rhandza. Buku yin’wana ya 1991 leyi vulavulaka hi tindlela to pfuna vanhu leswaku va tidlaya loko va vabya ngopfu yi ringanyete ni tindlela to hlayanyana ta ku tidlaya. Hi ku famba ka nkarhi, vanhu vo tala lava a va nga vabyi ngopfu va tirhise tindlela leti ringanyetiweke ta ku tidlaya.

Xana hakunene ku tidlaya i ndlela yo tlhantlha swiphiqo leswi munhu a nga na swona? Kumbe, xana swi kona swivangelo leswinene swo hambeta u hanya? A hi rhangeni hi kambisisa swivangelo leswi endlaka leswaku vanhu van’wana va tidlaya, hi nga si tlhuvutsa swivutiso leswi.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 21]

Hi lembe rin’we, vanhu va kwalomu ka miliyoni va tidlaya emisaveni hinkwayo. Leswi swi vula leswaku ku ni munhu la tidlayaka eka tisekene tin’wana ni tin’wana ta 40!