Lexi Endlaka Leswaku Vanhu Va Heleriwa Hi Ntshembo eVuton’wini

“Un’wana ni un’wana u ni xivangelo xa ku tidlaya: xo tiviwa hi yena a ri swakwe, naswona xi va xi n’wi karhata swinene.”—Kay Redfield Jamison, dokodela wa miehleketo.

“MUNHU u hanyela ku xaniseka.” Marito lawa ma tsariwe hi Ryunosuke Akutagawa, mutsari wa lembe-xidzana ra vu-20 wa le Japani, a nga si tidlaya. Kambe, u sungule xiga xakwe hi marito lama nge: “Phela, a ndzi swi lavi ku fa, kambe . . . ”

Ku fana na Akutagawa, vo tala lava va tidlayaka a va swi lavi ku fa, kambe va va va lava ku “herisa leswi endlekaka,” ku vule profesa un’wana wa ntivo-miehleketo. Marito yo tala lama kumekaka emapapileni ya vanhu lava tidlayeke ma kombisa mhaka leyi fanaka. Marito yo kota lama nge ‘A ndzi nga ha ta swi kota ku swi tiyiselela’ kumbe ‘Ndza ha hanyela yini?’ ma kombisa kahle leswaku va va va balekela ku vava loku nga kona evuton’wini. Kambe, hilaha mutivi un’wana a swi hlamuselaka hakona, ku herisa xiphiqo lexi u nga na xona hi ku tidlaya swi “fana ni ku dlaya nsokoti hi xigombo.”

Hambileswi vanhu va tidlayaka hikwalaho ka swivangelo swo hambana-hambana, ku ni swiendlakalo swin’wana evuton’wini leswi nga endlaka munhu a sungula ku ehleketa hi ku tidlaya.

Swiendlakalo Leswi Nga Endlaka Munhu A Ehleketa Ku Tidlaya

Swi tolovelekile ku vona vantshwa va khomiwa hi gome kutani va tidlaya hambi ku ri hikwalaho ka swilo leswi vonakaka swi nga nyawuli eka van’wana. Loko va twa ku vava naswona ku ri hava lexi va nga xi endlaka ku herisa ku vava koloko, vantshwa va nga ha vona onge ndlela ya ku herisa ku vava koloko i ku tidlaya. Hiroshi Inamura, loyi a nga ni vutshila eku pfuneni ka vanhu lava lavaka ku tidlaya eJapani, u tsarile: “Loko vana va tidlaya, va va va lava ku laya munhu loyi a va twiseke ku vava.”

Nkambisiso lowu endliweke sweswinyana le Britain wu kombise leswaku loko vana va xanisiwa, va va ekhombyeni lerikulu ro tidlaya. Va vaviseka emintlhavekweni. Jaha ra malembe ya 13 hi vukhale leri tisungeke ri siye papila leri a ri ri ni mavito ya vanhu va ntlhanu lava va ri xaniseke naswona va ri dyeleleke mali ya rona. Ri tsale ri ku: “Ndzi kombela mi sirhelela vana van’wana.”

Van’wana va nga ha ringeta ku tidlaya loko va ri ni swiphiqo exikolweni kumbe loko va tlule nawu, va cukumetiwe hi murhandziwa wa vona, va feyirile, va tshikilelekile hikwalaho ka swikambelo kumbe va karhatekile hi vumundzuku. Kasi loko ku ri vantshwa lava rhandzaka ku endla swilo hi ndlela leyi hetisekeke, loko vo tshuka va va ni xiphiqo—ku nga ha va xiphiqo xa xiviri kumbe nchumu lowu va wu ehleketaka—va nga ha ringeta ku tidlaya.

Swiphiqo swa timali kumbe leswi fambisanaka ni ntirho hi swona leswi endlaka leswaku vanhu lavakulu va ehleketa ku tidlaya. Endzhaku ka nkarhi wo leha ikhonomi yi ri karhi yi wa eJapani, nhlayo ya vanhu lava tidlayaka hi lembe yi le henhla ka 30 000. Hi ku ya hi Mainichi Daily News, kwalomu ka n’we-xa-nharhu xa vavanuna lava nga emalembeni ya le xikarhi lava tidlayeke, va tidlaye “hikwalaho ka swiphiqo leswi vangiweke hi swikweleti, ku wa ka bindzu, vusweti ni ku pfumaleka ka ntirho.” Swiphiqo swa ndyangu na swona swi nga ha endla leswaku munhu a tidlaya. Phepha-hungu ra le Finland ri vikile: “Vavanuna lava nga emalembeni ya le xikarhi lava ha ku dlayaka vukati” va le ka ntlawa lowu nga ekhombyeni lerikulu ra ku tidlaya. Nkambisiso lowu endliweke eHungary wu kume leswaku vanhwanyana vo tala lava ehleketaka ku tidlaya va va va kulele emindyangwini leyi hahlukeke.

Ku tshika ntirho ni vuvabyi hi swin’wana swa swilo leswi endlaka leswaku munhu a ehleketa ku tidlaya, ngopfu-ngopfu eka vanhu lavakulu. Hakanyingi ku tidlaya ku tekiwa tanihi ndlela ya ku titsavula eka swiphiqo, loko munhu la vabyaka a vona onge a nge swi koti ku tiyiselela vuvabyi bya kona, ku nga hikwalaho ka leswi a vabyaka ngopfu.

Kambe, a hi vanhu hinkwavo lava tidlayaka loko va langutane ni swiphiqo leswi. Vanhu vo tala a va tidlayi loko va khome nyarhi hi timhondzo. Kutani, ha yini van’wana va teka ku tidlaya ku ri ndlela yo tlhantlha xiphiqo kasi van’wana a va swi tekisi sweswo?

Swivangelo Swa Kona

Kay Redfield Jamison, profesa wa vutshunguri bya miehleketo wa le Yunivhesiti ya Johns Hopkins ya Xikolo xa Mirhi u ri: “Xiboho lexi munhu a xi endlaka xa ku tidlaya xi titshege hileswaku u swi twisisa ku fikela kwihi swiyimo leswi a langutaneke na swona.” Wa engetela: “Loko munhu a hanye kahle emiehleketweni, a nga kali a ehleketa leswaku xi kona lexi nga vangelaka leswaku a tidlaya.” Eve K. Mościcki, wa Vandla ra Mianakanyo ra Tiko ra le United States, u vula leswaku ku ni swivangelo swo tala leswi tumbeleke leswi endlaka leswaku munhu a ehleketa ku tidlaya. Swivangelo swa kona swi katsa vuvabyi bya miehleketo, mavumbekelo ya fambiselo ra xitekela ni byongo. A hi kambisiseni swin’wana swa swona.

Swivangelo leswikulu hi leswi swi khumbaka miehleketo ya munhu swin’we ni xiphiqo xa ku godzomberiwa, ku fana ni ntshikilelo, vuvabyi bya nhloko, vuvabyi bya mianakanyo ni ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha kumbe vundzendzele. Nkambisiso lowu endliweke eYuropa ni le United States wu kombisa leswaku vanhu lava tlulaka 90 wa tiphesente lava tidlayeke a va ri ni mavabyi lama fambisanaka ni lawa. Entiyisweni, vakambisisi va le Sweden va kume leswaku vavanuna lava nga kumiwangiki va ri ni mavabyi lawa, a va endla 8,3 eka vanhu va 100 000, kambe lava kumekeke va ri ni mavabyi lawa a va endla 650! Naswona vativi va vula leswaku swivangelo leswi endlaka leswaku vanhu va tidlaya swa fana ni swa le matikweni ya le Vuxeni. Kambe, leswi a swi vuli swona leswaku loko munhu a ri ni ntshikilelo ni swiphiqo leswi nga ha n’wi endlaka a ehleketa ku tidlaya, a nge swi koti ku papalata khombo leri ra ku tidlaya.

Profesa Jamison, loyi na yena a tshameke a ringeta ku tidlaya, u ri: “Vanhu va nga swi kota ku tiyiselela kumbe ku langutana ni ntshikilelo ntsena loko va ri ni ntshembo wa leswaku swilo swi ta antswa.” Kambe, u kume leswaku loko gome ri ya ri engeteleka, swi ya swi tika ku ri tiyiselela, kutani, matimba ya miehleketo yo lwisana ni mboyamelo wa ku tidlaya ma ya ma tsana. U fanise xiyimo lexi ni tibiriki ta movha leti yaka ti hela loko munhu a tshamela ku ti tirhisa.

I swa nkoka ku lemuka swikombiso sweswo hikuva ntshikilelo wu nga tshunguriwa. Munhu a nga pfuniwa leswaku a nga titeki a ri xikangalafula ntsena. Loko ku tlhantlhiwa swivangelo leswi swi tumbeleke, vanhu va nga ha swi languta hi ndlela yin’wana swiphiqo ni mintshikilelo leyi endlaka leswaku va ehleketa ku tidlaya.

Van’wana va ehleketa leswaku fambiselo ra munhu ra xitekela ri nga ha hoxa xandla eka swivangelo leswi endlaka leswaku vo tala va tidlaya. I ntiyiso leswaku fambiselo ra xitekela ri hoxa xandla eka vumunhu bya munhu, naswona minkambisiso yin’wana yi paluxa leswaku swirho swa mindyangu yin’wana swi tidlaya ngopfu. Kambe, Jamison u ri: “A swi vuli swona leswaku loko munhu a ri ni fambiselo ra xitekela leri voyameleke eka ku tidlaya a nge swi koti ku ku papalata.”

Xivangelo xin’wana ku nga ha va byongo. Ku ni tinyuroni ta magidi ya timiliyoni leti tirhisanaka. Laha misiha yi hambanaka kona, ku ni ndhawu leyi rungula ri fambaka eka yona. Loko mpimo wa swifambisa-rungula leswi swi vuriwaka serotonin wu ri ehansi ngopfu, wu nga ha hoxa xandla eka makungu ya munhu ya ku tidlaya. Buku leyi nge Inside the Brain ya hlamusela: “Mpimo lowutsongo wa serotonin . . . wu nga endla leswaku munhu a tshama a nga tsakanga, wu endla leswaku munhu a nga ha swi tsakeli ku hanya wu tlhela wu engetela khombo ra ntshikilelo ni ra ku tidlaya.”

Hambiswiritano, ntiyiso wa mhaka hi lowu, a nga kona munhu la kunguhateriweke ku tidlaya. Vanhu va timiliyoni va swi kota ku langutana ni swiphiqo ni mintshikilelo. Ndlela leyi miehleketo ni mbilu swi angulaka ha yona, hi yona leyi endlaka leswaku munhu a tidlaya. Ku fanele ku yisiwa nyingiso eka swivangelo leswi tumbeleke, ku nga ri ntsena eka swivangelo leswi swi vonakaka swi endla leswaku munhu a tidlaya.

Kutani, i yini lexi nga endliwaka leswaku vanhu volavo va va ni langutelo lerinene leri nga ta endla leswaku va tsakela vutomi?

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Ku Tidlaya Ka Vavanuna Ni Vavasati

Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana lowu endliweke eUnited States, hambileswi nhlayo ya vavasati lava ringetaka ku tidlaya yi nga le henhla ka ya vavanuna, kambe nhlayo ya vavanuna lava loko va lava ku tidlaya va swi kotaka, yi le henhla ngopfu. Vavasati hi vona lava talaka ku va ni ntshikilelo loko va pimanisiwa ni vavanuna, leswi nga ha endlaka leswaku nhlayo ya vavasati lava ringetaka ku tidlaya yi va ehenhla ka ya vavanuna. Hambiloko vavasati va tshikilelekile, swi nga ha endleka va nga ehleketi tindlela to biha swinene. Kasi vavanuna va nga ha tirhisa tindlela ta tihanyi leti va tiyisekaka kahle leswaku va nge poni.

Kambe, eChayina, nhlayo ya vavasati lava swi koteke ku tidlaya yi le henhla ka ya vavanuna. Entiyisweni, nkambisiso wun’wana wu paluxe leswaku vavasati va kwalomu ka 56 wa tiphesente va tidlaya eChayina, ngopfu-ngopfu etindhawini ta le makaya. Ku vuriwe leswaku xin’wana xa swivangelo leswi endlaka leswaku vavasati vo tala va swi kota ku tidlaya hi leswi chefu leyi nga ni khombo swinene ya switsotswana yi kumekaka hi ku olova.

[Bokisi leri nga eka tluka 23]

Ku Tidlaya Ni Xivundza

Xin’wana lexi endlaka leswaku vanhu va va ni ntshikilelo naswona va tidlaya i xivundza. Jouko Lönnqvist, loyi a rhangeleke nkambisiso lowu a wu endliwa emhakeni ya ku tidlaya eFinland, u te: “Vanhu vo tala [eka lava va tidlayeke], a va tshama va ri ni xivundza. A va ri ni nkarhi wo tala ku ri hava lexi va xi endlaka naswona va nga ri na munhu loyi va nga bulaka na yena.” Kenshiro Ohara, dokodela wa miehleketo eYunivhesiti ya Mirhi ya Hamamatsu eJapani, u vule leswaku “ku va munhu a ri swakwe” hi swona leswi endleke leswaku vavanuna vo tala lava nga emalembeni ya le xikarhi va tidlaya etikweni rero.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Eka vanhu lavakulu, swiphiqo swa timali kumbe swa ntirho hi swona leswi talaka ku endla leswaku va ehleketa ku tidlaya