Ku Hela Ka Ntshembo Ni Rirhandzu

NHWANYANA wa malembe ya 17 hi vukhale wa le Canada u tsale swivangelo swakwe leswi endlaka leswaku a lava ku fa. Swin’wana leswi a swi longoloxeke hi leswi: ‘Ndzi ni xivundza naswona ndza byi chava vumundzuku bya mina; ndzi titwa ndzi nga ri nchumu nikatsongo eka vatirhi-kulorhi; nyimpi ya nyutliya; ku onhiwa ka ozoni; ndzi swarhe ku swarha, xisweswo a ndzi nge n’wi kumi nuna, kutani ndzi ta hetelela ndzi ri ndzexe; a ndzi voni leswaku ndzi hanyela yini, ha yini ndzi rindzela ku vona leswi nga ta humelela; loko ndzo tidlaya a ndzi nge karhati munhu; a ndzi nge he pfuki ndzi vavisiwe hi munhu nakambe.’

Xana leswi ku nga va swin’wana swa swivangelo leswi endlaka leswaku vantshwa va tidlaya? ECanada, “ku nga hlayiwi timhangu ta timovha, ku tidlaya sweswi hi kona xivangelo-nkulu xa ku fa ka vona.”—The Globe and Mail.

Profesa Riaz Hassan, wa Yunivhesithi ya Flinders ya le Australia Dzonga, ebukwini yakwe u ri “Vutomi Lebyi Komisiweke: Mboyamelo Lowu Andzaka Hi Ku Tidlaya Ka Vantshwa”: “Ku ni swivangelo swo hlayanyana leswi fambisanaka ni mhaka leyi naswona leswi vonakaka swi nghenise xandla swinene eka ku engeteleka ka ku tidlaya ka vana va kondlo-a-ndzi-dyi. Ku ni nhlayo leyikulu ya vantshwa lava pfumalaka mintirho; ku cinca ka mindyangu eAustralia; ku andza ka ku tirhisiwa ka swidzidzirisi ni ku swi tirhisa hi ndlela yo biha; ku andza ka madzolonga exikarhi ka vantshwa; vuvabyi bya mianakanyo; ku hambana lokukulu exikarhi ka ‘ntshunxeko lowu va wu ehleketaka’ ni ntshunxeko wa xiviri.” Buku leyi yi tlhela yi kombisa leswaku leswi kumekeke hi minkambisiso yo tala swi kombe leswaku vanhu va byi chava ngopfu vumundzuku yi tlhela yi ringanyeta leswaku “vantshwa vo tala va languta vumundzuku bya vona ni bya misava hi ku chava ni ku rhurhumela. Va vona misava leyi lovisiweke hi nyimpi ya nyutliya ni ku onhiwa hi nthyakiso ni ku onhaka ka mbango, vanhu lava nga riki ni vumunhu laha thekinoloji yi nga ta ka yi nga ha lawuleki ivi ku andza ku pfumaleka ka mintirho.”

Hi ku ya hi nhlawulo lowu endliweke eGallup eka vana va malembe ya 16 ku ya ka 24, swivangelo swin’wana swa ku tidlaya i ku engeteleka ka vangwa exikarhi ka lava fuweke ni swisiwana, ku engeteleka ka mindyangu leyi nga ni mutswari un’we, ku tirhisiwa ka swibamu loku andzaka, ku khomiwa ka vana hi ndlela yo biha, ni ku “nga byi tshembi vumundzuku” loku tolovelekeke.

Newsweek yi vika leswaku eUnited States, “ku tala swibamu ku nga hava ku ri xivangelo-nkulu xa [ku tidlaya ka vana va kondlo-a-ndzi-dyi]. Nkambisiso wun’wana lowu pimaniseke vana va kondlo-a-ndzi-dyi lava va hanyeke kahle emianakanyweni ni vana lava nga tidlayangiki wu kume ku hambana kun’we ntsena: swibamu swo tala endlwini. Va vula leswaku swibamu a swi dlayi munhu.” Xisweswo swibamu swi lo vuya emakaya ya timiliyoni!

Ku chava swin’we ni vanhu lava nga khathaliki swi nga va susumeta hi ku hatlisa vantshwa lava nga hava nsirhelelo leswaku va lava ku tidlaya. Hi xikombiso: Vugevenga bya madzolonga lebyi endliwaka hi vana lava nga emalembeni ya 12 ku ya ka 19 byi wu tlula hilaha ku phindhiweke kambirhi vugevenga lebyi endliwaka hi vanhu lavakulu. Minkambisiso yi kombisa leswaku “vanhwanyana lava nga emalembeni ya 14 ku ya ka 24 hi vona lava talaka ku hlaseriwa,” ku vika magazini lowu nge Maclean. “Vavasati va tala ngopfu ku hlaseriwa ni ku dlayiwa hi vanhu lava va vulaka leswaku va va rhandza.” Vuyelo byi va byihi? Leswi ni ku chava loku vangiwaka hi swin’wana “swi endla leswaku vanhwanyana lava va heleriwa hi ntshembo ni ku titwa va sirhelelekile.” Enkambisisweni wun’wana, kwalomu ka n’we-xa-nharhu xa lava va pfinyiweke, lava va poneke, va ehleketa ku tidlaya.

Xiviko xa le New Zealand xi kombisa xivangelo xin’wana xa ku tidlaya ka vantshwa, xi ri: “Ku andza ka swilo leswi vonakaka, rifuwo ra misava leyi leri endlaka leswaku vanhu va va swikhumukani, va languteka va ri ni matimba swi endla leswaku vantshwa vo tala va titwa va nga ri nchumu naswona va fularheriwe hi misava.” Tlhandla-kambirhi, The Futurist yi ri: “[Vantshwa] va ni mboyamelo wo lava ku eneriseka hi ku kongoma, va swi lava hinkwaswo naswona hi ku hatlisa. Minongonoko leyi va yi rhandzaka ngopfu eka TV i mintlango ya swiphemu. Va lava leswaku laha va tshamaka kona ku va ni vanhu vo saseka ku fana ni lava va va vonaka, lava ambalaka tinguvu ta sweswinyana, va ri ni mali yo tala naswona va ri ni ndhuma, va swi kuma va nga kalanga va tikarhata.” Swilo swo tano swa hava leswi va swi languteleke, leswi va nga kotiki ku swi fikelela swi vonaka swi va vangela gome lerikulu naswona swi nga endla leswaku va tidlaya.

Xana Byi Nga Va Kona Vutomi Lebyi Faneleke?

Shakespeare u tsarile: “Rirhandzu ri ta ku fana ni dyambu loko mpfula yi xile.” Bibele yi ri: “Rirhandzu a ri heli.” (1 Vakorinto 13:8) Eka mfanelo yoleyo ku ni xivangelo xa xiphiqo xa vantshwa lava lavaka ku tidlaya—va rilela rirhandzu ni ku vulavurisana. The American Medical Association Encyclopedia of Medicine yi ri: “Hakanyingi vanhu lava va tidlayaka va titwa va ri ni xivundza, naswona loko vo kuma nkarhi wo vulavula ni munhu la yingisaka, la nga ni ntwela-vusiwana, la twisisaka, minkarhi yin’wana hi swona ntsena leswi nga va sivelaka ku endla nchumu wo tano lowu tisaka gome.”

Hakanyingi vantshwa va lava ku rhandziwa swinene ni ku titwa va laveka. Swi ya swi nonon’hwa ku swi fikelela emisaveni leyi yi pfumalaka rirhandzu ni leyi yaka eku loveni—emisaveni leyi va nga riki na rito eka yona. Ku lahliwa hi vatswari hikwalaho ka ku hahluka ka ndyangu ni ku dlaya vukati ku nga ha va xivangelo xin’wana lexi endlaka leswaku vana va kondlo-a-ndzi-dyi va tidlaya. Va nga ha lan’wiwa hi tindlela to tala.

Ehleketa hi vatswari lava va nga hetiki nkarhi wo tala ni vana va vona ekaya. Mama na Papa va nga ha tshama va khomeke hi ku helela emintirhweni ya vona kumbe va rhandza vutihungasi byo karhi lebyi endlaka leswaku vana va nga hlanganyeli. Rungula leri kongomeke leri yaka eka vana va vona i ra leswaku va lan’wiwe hi ku helela. Mutsari wa maphepha-hungu la dumeke tlhelo mulavisisi Hugh Mackay u vula leswaku “vatswari va ya va va ni vutianakanyi swinene. Va tianakanyela vona ku sungula leswaku va ta ya emahlweni va hanya hi ndlela leyi va yi rhandzaka. . . . Ku ba nhloko ya mhaka, vana a va ha ri va nkoka eka vona. . . . Vutomi bya tika swinene naswona vanhu va tianakanyela vona ntsena.”

Kutani, vavanuna va mindhavuko yin’wana lava tikukumuxaka swi nga ha endleka va nga swi rhandzi ku voniwa va ri karhi va khathalela vana. Mutsari wa maphepha-hungu Kate Legge u swi veka kahle: “Vanuna lava tirhelaka tiko hi ntolovelo va hlawula ku ponisa vutomi kumbe ku va vatimi va ndzilo ematshan’weni ya ntirho wo khathalela vana . . . Va hlawula mintirho yo nonon’hwa ematshan’weni yo tirha ku khathalela vanhu.” Ina, namuntlha ntirho lowukulu wo khathalela vanhu i ku va mutswari. Loko n’wana a nga khathaleriwi kahle, swa fana niloko a lan’wiwile. Hikwalaho, n’wana wa wena wa jaha kumbe wa nhwanyana a nga ha tivona a nga pfuni nchumu naswona a va xikangalafula etikweni. The Education Digest yi ri: “Vana a va na xisekelo xo endla swiboho malunghana ni swilo leswi nga va pfunaka loko va tivona va nga ri va nkoka.”

Va Nga Ha Titwa Va Heleriwe Hi Ntshembo

Valavisisi va tshemba leswaku ku heleriwa hi ntshembo i xivangelo-nkulu xa ku tidlaya. Gail Mason, loyi a tsalaka malunghana ni ku tidlaya ka vantshwa eAustralia, u te: “Ku ehleketiwa leswaku ku heleriwa hi ntshembo ku fambisana ngopfu ni miehleketo ya ku tidlaya ku ri ni ntshikilelo. Ku heleriwa hi ntshembo minkarhi yin’wana ku hlamuseriwa tanihi xikombiso xa ntshikilelo. . . . Hi ntolovelo ku fambisana ni gome ni ku hela matimba malunghana ni vumundzuku bya vantshwa, ngopfu-ngopfu vumundzuku bya vona hi tlhelo ra timali: ni hi mpimo lowutsongo malunghana ni ku heleriwa hi ntshembo malunghana ni xiyimo lexi nga emisaveni hinkwayo.”

Swikombiso swa varhangeri va tiko leswi nga riki swinene ehenhleni ka ku tshembeka a swi va susumeteli vantshwa ku antswisa mimpimanyeto ya vona ya mahanyelo. Kutani ku va ni langutelo leri, “Ndzi nga tikarhatela yini?” Harper’s Magazine yi vulavula hi vantshwa leswaku va ni vuswikoti byo vona vukanganyisi, yi ri: “Vantshwa, ni vuswikoti bya vona byo vona vukanganyisi, entiyisweni va swi kota ku vona swilo leswi tumbeleke—kambe ku nga ri etibukwini. Va swi vona kahle swikombiso swa vanhu leswi humaka emisaveni leyi va bohekaka ku kuma swo tihanyisa eka yona.” Xana swikombiso sweswo swi vula yini? Mutsari la vuriwaka Stephanie Dowrick u ri: “A hi si tshama hi va ni rungula ro tarisa xileswi leri hi byelaka ndlela leyi hi faneleke hi hanya ha yona. A hi si tshama hi fuwisa xileswi kumbe ku va ni dyondzo leyi antswaka hi ndlela leyi, kambe, ku ni gome hinkwako.” Naswona a hi vangani vanhu lava nga eswiyin’weni leswi nga ehenhla swa politiki ni vukhongeri lava nga swikombiso leswinene. Dowrick u vutisa swivutiso swi nga ri swingani leswi faneleke: “Xana hi byi kumisa ku yini vutlhari, vuswikoti byo lulamisa hambi ku ri xikongomelo eku xanisekeni lokukulu? Xana hi ri hlakulela njhani rirhandzu laha ku nga ni vutianakanyi, mahanyelo yo biha ni makwanga?”

U ta kuma tinhlamulo ta swivutiso leswi exihlokweni xa hina lexi landzelaka, naswona ti nga ha ku hlamarisa.

[Blurb on page 6]

“Vantshwa vo tala va languta vumundzuku bya vona ni bya misava hi ku chava ni ku rhurhumela”

[Blurb on page 7]

“Lunghelo ro vulavula ni muyingiseri la nga ni ntwela-vusiwana, la anakanyelaka, minkarhi yin’wana hi swona swi lavekaka ntsena ku sivela xiendlo lexi xa gome”

[Box on page 6]

Swikombiso Swin’wana Swa Munhu Loyi A Lavaka Ku Tidlaya

• Nkelunkelu, ku nga naveli swakudya

• Ku tihambanisa ni vanhu van’wana, ku va ni mboyamelo wo lava ku vanga mhangu

• Ku baleka ekaya

• Ku cinca loku hlamarisaka ka ndlela leyi munhu a langutekaka ha yona

• Ku tirhisa swidzidzirisi kumbe xihoko hi ndlela yo biha

• Vukarhi ni nkani

• Ku tshamela ku vulavula hi rifu; ku tsala swipapilana leswi nga ni marungula lama vulavulaka hi ku tidlaya; swifaniso swo mpfampfarhutiwa leswi kombisaka madzolonga, ngopfu-ngopfu leswi khumbaka yena n’wini

• Ku tivona nandzu

• Ku heleriwa hi ntshembo, ku vilela, gome, ku tshamela ku rila

• Ku nyiketela vanhu swilo swa wena

• Ku tsandzeka ku yingiserisisa

• Ku ka u nga ha swi rhandzi swilo leswi a swi ku tsakisa

• Ku tixopaxopa swihoxo

• Vunghwavava

• Ku nga ha pasi kahle exikolweni loku ku nga languteriwangiki, ku tshamela ku xwa exikolweni

• Ku joyina mpambukwa kumbe ntlawa lowu endlaka leswi humeke endleleni

• Ku nyanyuka endzhaku ka loko munhu a khomiwe hi gome

Swi huma eka Teens in Crisis (American Association of School Administrators) and Depression and Suicide in Children and Adolescents, by Philip G. Patros and Tonia K. Shamoo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Rirhandzu ra xiviri ni ntwela-vusiwana swi nga pfuna muntshwa leswaku a tlangela vutomi