Gutenberg—Ndlela Leyi A Fuwiseke Misava Ha Yona!

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! LE JARIMANI

I WIHI nchumu lowu cinceke vutomi bya wena eka leswi endliweke eka malembe ya gidi lama hundzeke? Xana i riqingho, thelevhixini kumbe i movha? Kumbexana ni xin’we xa swona a xi byi cincanga. Hi ku ya hi vatshila vo tala, lexi cinceke vutomi bya vo tala i muchini wa ku gandlisa. Munhu loyi a ndhundhuzeriwaka hikwalaho ka leswi a endleke fambiselo ro sungula, lerinene ro gandlisa, i Johannes Gensfleisch zur Laden, loyi a tiviwaka ngopfu tanihi Johannes Gutenberg. A a huma evuhosini xisweswo a a nga boheki ku tirhela van’wana nkarhi na nkarhi.

Muchini lowu endliweke hi Gutenberg wu hlamuseriwa tanihi “nchumu wa risima swinene lowu tiko ra Jarimani ri wu endleke ematin’wini.” Kopi yin’wana ni yin’wana leyi ya ha riki kona, leyi gandlisiweke eka muchini wakwe—leyi vitaniwaka Bibele ya Gutenberg ya tilayini ta 42—ya durha swinene.

Mainz Lowu Humelelaka

Gutenberg u velekiwe eMainz, kwalomu ka lembe ra 1397. Muti wa Mainz a wu kumeka eribuweni ra Nambu wa Rhine, naswona hi nkarhi wolowo a wu ri doroba leri nga ni vaaki va kwalomu ka 6000. A wu tiviwa tanihi muti wa Mainz lowu Humelelaka, naswona leswi a wu ri ntsindza wa madoroba lamakulu ya kwalaho. Vabixopo lavakulu eMainz hi vona a va veka vafumi va Mfumo wo Kwetsima wa Rhoma. Mainz a wu ri ni vafuri lavakulu va nsuku. Johannes loko a ha ri muntshwa u dyondze ku fula nsimbi, swin’we ni ku endla tinhlanga hi nsimbi. Hikwalaho ka nkwetlembetano wa swa tipolitiki, u balekele eStrasbourg laha a tshameke kona malembe yo hlayanyana, endhawini leyi, u dyondzise van’wana ku tsema maribye ya risima. Kambe ntirho lowu a a khomeke ngopfu ha wona, a ku ri ntirho wa yena wa xihundla wa ku endla nchumu lowuntshwa. Gutenberg u ringete ku antswisa vutshila bya ku gandlisa hi muchini.

Vutlhari Bya Gutenberg Ni Mali Ya Fust

Gutenberg u tlhelele eMainz kutani a ya emahlweni ni matshalatshala yakwe. Leswaku a kuma mali yo endla leswi, u ye eka Johann Fust, la n’wi lombeke mali yo ringana 1600 wa ti-gulden—a ku ri mali yo tala hi nkarhi wolowo hikuva munhu la holaka muholo wa le henhla a a kuma 30 wa ti-gulden hi lembe. Fust a a ri n’wamabindzu wo tlhariha loyi a langutele ku vuyeriwa eka ntirho lowu. Xana Gutenberg a a tiyimisele ku endla yini?

Vutlhari bya Gutenberg byi n’wi endle a vona leswaku ku ni swilo swin’wana leswi endliwaka hi xitalo, naswona swilo swa kona swa fana. Hi xikombiso, a ku furiwa swingwence, naswona a ku endliwa makulu hi nsimbi. Kutani swi tsandza kwihi ku kandziyisa madzana ya matluka lama fanaka, lama tsariweke kutani munhu a hlanganisa matluka lawa hi ku landzelelana ka wona ivi a endla buku? Buku yihi? U anakanye hi Bibele, buku leyi a a yi durha lerova a va nga ri vangani vanhu lava a va ri na yona. Gutenberg a a tiyimisele ku endla Tibibele to tala leti fanaka, a ti endla tixaveka ngopfu ku tlula tikopi leti tsariweke hi voko, kambe ti tama ti languteka. Xana leswi a a ta swi endlisa ku yini?

Tibuku to tala a ti kopiwa hi voko, leswi a swi lava ku tinyiketela swin’we ni nkarhi. Ku gandlisa ku ringetiwile hi ku tirhisa mapulanga lama vatliweke hi voko, rin’wana ni rin’wana a ri ri ni ndhawu yo tsalela eka yona. Wanuna un’wana wa Muchayina la vitaniwaka Pi Sheng, u endle letere rin’wana ni rin’wana hi vumba leswaku ri tirhiseriwa ku gandlisa. Le Korea, a ku tirhisiwa maletere lama endliweke hi koporo evugandliselweni bya mfumo. Kambe leswaku ku va ni vugandlisi byo tirhisa maletere lama cincekaka—ku nga maletere lama tiyimeleke ma ri woxe lama nga yisiwaka eka tluka rin’wana ni rin’wana lerintshwa—a swi lava maletere yo tala swinene, naswona a a nga ri kona la tshameke a tshubula ndlela ya ku ma endla. Ntirho wolowo a wu siyeriwe Gutenberg.

Leswi a tiva ku tirhisa tinsimbi, u xiye leswaku ku gandlisa ku nga endliwa kahle hi ku tirhisa maletere lama susekaka, lama endliweke hi nsimbi ku nga ri vumba kumbe mhandzi. A ma ta endliwa hi xitirho xo endla tinhlanga, ku nga ri ku vatliwa kumbe ku hisiwa endzilweni. Gutenberg a a fanele a va ni switirho leswi nga tirhiseriwaka ku endla maletere ya yena hinkwawo ya 26—hi tinhlanga letitsongo ni letikulu—swin’we ni maletere lama hlanganeke, swihikahato, mimfungho ni tinomboro. Loko ti helerile, u kume leswaku ku laveka tinhlanga to hambana-hambana ta 290, yin’wana ni yin’wana yi ta endla tinhlanga to tala to fana na yona.

Ntirho Wu Sungula

Gutenberg u hlawule matsalelo ya Magoth ya Xilatini eka buku ya yena, lawa a ma tirhisiwa hi tinghwendza loko ti kopa Bibele. Hi ku tirhisa ntokoto wakwe wo tirha hi nsimbi, u endle xifaniso xa letere rin’wana ni rin’wana eka xiphepherhele lexitsongo xa nsimbi, maletere lawa a ma vonaka evuandlalweni bya xiphepherhele lexi xa nsimbi. (Xifaniso 1) Xigandliso lexi xa nsimbi a xi tirhiseriwa ku gandlisa maletere lawa, eka xiphepherhele xo vevuka xa nsimbi, xi nga ha va xi ri xa koporo kumbe xa brass. Xigandliso lexi a xi humesa maletere eka xiphepherhele xo vevuka xa nsimbi, lexi vitaniwaka matrix.

Endzhaku ka sweswo ku endliwe xitirho xo endla tinhlanga lexi sunguriweke hi Gutenberg. Xitirho lexi xo endla tinhlanga a xi ringana ni xibakele xa munhu naswona a xi pfulekile ehenhla ni le hansi. Matrix ya letere a yi vekiwa ehansi ka xitirho lexi xo endla maletere, kutani ehenhla a ku cheriwa mpfangano wa tinsimbi leti n’okisiweke. (Xifaniso 2) Mpfangano lowu—ku nga nsimbi ya thini, ntsopfu, swicelwa ni bismuth—a a wu nga hlweli ku hola ni ku oma.

Mpfangano lowu wa nsimbi lowu humesiwaka eka xitirho lexi, lowu eka tlhelo rin’wana wu nga xifaniso xa letere, a wu vitaniwa nhlanga. Endlelo leri a ri phindhiwa kukondza ku endliwa nhlayo leyi lavekaka ya maletere. Kutani matrix a yi susiwa eka xitirho xo endla tinhlanga kutani ku nghenisiwa matrix ya letere rin’wana. Xisweswo, nhlayo yin’wana ni yin’wana ya tinhlanga ta letere rin’wana ni rin’wana ni mfungho wa rona a swi endliwa hi nkarhinyana wutsongo. Tinhlanga hinkwato a ti lehe ku ringana, hi ndlela leyi Gutenberg a lavaka ha yona.

Vugandlisi se a byi ta sungula. Gutenberg u hlawule ndzima leyi a lava ku yi kopa eBibeleni. Hi ku tirhisa xinhongana, u longoloxe tinhlanga leswaku a endla marito, kutani marito ma hundzuke swivulwa swa tsalwa. (Xifaniso 3) Ntila wun’wana ni wun’wana a wu pimiwa, leswi vulaka leswaku, a wu endliwa wu ringana ni mitila leyin’wana hi ku leha. Hiloko a endla nkambana, lowu eka wona a endleke tilayini to ringana kholumo, a endla tikholumo timbirhi eka tluka rin’we. (Xifaniso 4)

Tluka leri nga ni rungula, a ri khomisiwa ri tiya evuandlalweni bya muchini wo kandziyisa kutani ri tsakamisiwa hi inki ya ntima. (Xifaniso 5) Muchini lowu—lowu fanaka ni xikhuvuto xa vhinya—a wu teka inki wu yi nghenisa ephepheni. Hi loko ku huma phepha leri gandlisiweke. Ku tirhisiwe inki ni maphepha lama engetelekeke, ku phindhiwe endlelo leri kukondza ku va ni tikopi leti lavekaka. Tanihi leswi tinhlanga a ti suseka, a swi koteka leswaku ti tlhela ti tirhisiwa ku endla tluka rin’wana.

Muchini Wo Gandlisa Wa Xiyimo Xa Le Henhla

Vumakelo bya Gutenberg, lebyi eka byona a a thole vanhu va 15 ku ya eka 20, byi hete Bibele yo sungula leyi kandziyisiweke hi 1455. Ku endliwe tikopi ta kwalomu ka 180. Bibele yin’wana ni yin’wana a yi ri ni matluka ya 1282, tluka rin’wana ni rin’wana ri ri ni tilayini ta 42, ri ri ni tikholumo timbirhi. Bibele yin’wana ni yin’wana a yi ri na tivholumo timbirhi—ntirho wa ku hlanganisa tibuku swin’we ni wo khavisa tinhloko-mhaka swin’we ni letere ro sungula ra ndzima yin’wana ni yin’wana loku a ku endliwa hi voko—a a wu endliwa eka vumakelo byin’wana ku nga ri evumakelweni bya Gutenberg.

Xana hi nga anakanya leswaku a ku laveka tinhlanga to tanihi kwihi leswaku ku gandlisiwa Bibele? Tluka rin’wana ni rin’wana ri ni maletere ya 2600. A hi nge Gutenberg a a ri ni swilongoloxa-maletere swa tsevu, xin’wana ni xin’wana a xi endla matluka manharhu hi nkarhi wun’we, a a ku ta laveka tinhlanga ta 46 000. Xisweswo ha swi vona leswaku endlelo ra Gutenberg ro endla tinhlanga a ri ri xisekelo xa ku gandlisa hi ku tirhisa maletere lama susekaka.

Vanhu va hlamarile loko va pimanisa Tibibele: Rito rin’wana ni rin’wana a ri yime hi ndlela leyi fanaka. Leswi a swi nga koteki eka matsalwa lama tsariweke hi voko. Günther S. Wegener u vula leswaku Bibele leyi ya tilayini ta 42 a yi “hlelekile naswona a yi tsariwe kahle, a yi twanana naswona yi sasekile, lerova vagandlisi hinkwavo a va hlamarise hi endlelo leri ra xiyimo xa le henhla.”

Ku Hela Ka Timali

Hambiswiritano, Fust, a a nga rhandzi ku endla muchini wa xiyimo xa le henhla, a a tilavela mali ntsena. Ku vuya ka ntswalo wa yena a ku hlwela ku tlula leswi a swi languterile. Yena ni vanghana vakwe va sungule ku hambana, kutani hi 1455—loko Tibibele ti hetiwa—Fust u lave mali leyi a a va lombe yona. Gutenberg u tsandzekile ku hakela mali yoleyo kutani a dyiwa hi nandzu. U boheke ku nyika Fust yin’wana ya michini yakwe yo gandlisa ha yona swin’we ni tinhlanga ta ku tsala Tibibele leti a ti endleke. Hiloko Fust a pfula vugandliselo bya yena n’wini swin’we na Peter Schöffer mutirhi la nga ni vutshila la leteriweke hi Gutenberg. Bindzu ra Fust na Schöffer ri kume vito lerinene leri Gutenberg a ti endleleke rona, kutani ri ve vugandliselo lebyi humeleleke swinene ku tlula hinkwabyo emisaveni hinkwayo.

Gutenberg u ringete ku yisa ntirho wakwe emahlweni hi ku sungula vugandliselo byin’wana. Swidyondzi swin’wana swi vula leswaku ku ni tibuku leti a nga ti gandlisa hi lembe-xidzana ra vu-15. A wu vanga kona nchumu lowu fanaka ni Bibele ya tilayini ta 42 hi ku saseka. Hi 1462 ku tlhele ku humelela khombo rin’wana. Hikwalaho ka ku kwetlembetana ka vafundhisi va Khatoliki, muti wa Mainz wu hisiwile wu tlhela wu phangiwa. Gutenberg u lahlekeriwe hi vugandliselo byakwe ravumbirhi. Endzhaku ka malembe ya tsevu u file, hi February 1468.

Ndzhaka Ya Gutenberg

Muchini lowu endliweke hi Gutenberg wu sungule ku hangalaka hi ku hatlisa. Hi lembe ra 1500 se a ku ri ni michini yo gandlisa ya 60 emadorobeni ya le Jarimani ni le matikweni man’wana ya 12 ya le Yuropa. The New Encyclopædia Britannica yi vula leswaku “ku kula ka vugandlisi ku vange ku cinca lokukulu eka fambiselo ro vulavurisana. Eka malembe ya 500 lama landzeleke ku endliwe mindzulamiso leyikulu eka michini yo gandlisa, kambe endlelo ra xisekelo a ri cincanga.”

Vugandlisi byi cince vutomi bya vanhu va le Yuropa, hikuva vutivi a byi nga ha ri bya vanhu va swiyimo swa le henhla ntsena. Vanhu va sungule ku kuma mahungu ni rungula, naswona va sungule ku tiva swilo leswi humelelaka emisaveni. Vugandlisi byi endle leswaku ririmi rin’wana ni rin’wana ra tiko ri endleriwa fambiselo ro tsala leri mani na mani a nga ri twisisaka. Hikwalaho, tindzimi to tanihi Xifurwa, Xijarimani ni Xinghezi ti sungule ku lulamisiwa kahle ni ku hlayisiwa. Xilaveko xa rungula ro ri hlaya xi kule hi ndlela leyi hlamarisaka. Loko Gutenberg a nga si va kona, a ku ri ni matsalwa ya magidi ma nga ri mangani eYuropa, kambe eka malembe ya 50 endzhaku ka ku fa ka yena, a ku ri ni tibuku ta timiliyoni.

Ndzhundzunuko wa lembe-xidzana ra vu-16, i ngi wu nga vanga kona loko ku gandlisa hi michini a ku nga sunguriwanga. Bibele yi hundzuluxeriwe yi ya eka Xiczech, Xidachi, Xifurwa, Xijarimani, Xinghezi, Xintariyana, Xipolish ni Xislavonia, naswona michini yo gandlisa yi endle swi olova ku kandziyisa magidi-gidi ya tikopi. Martin Luther u tirhise swinene michini yo gandlisa leswaku a hangalasa rungula rakwe. U humelerile ku endla swilo leswi vanhu van’wana lava hanyeke Gutenberg a nga si va kona, va tsandzekeke ku swi endla. A swi hlamarisi leswi Luther a vuleke leswaku michini yo gandlisa i ndlela ya Xikwembu “yo hangalasa vukhongeri bya ntiyiso emisaveni hinkwayo”!

Tikopi Leti Nga Kona Ta Bibele Ya Gutenberg

Xana i tingani Tibibele ta Gutenberg leti saleke? Ku ta fikela sweswinyana, a ku vuriwa leswaku ku na 48 wa tona—tin’wana ta tona a ti helelanga—ti kumeka eYuropa ni le Amerika N’walungu. Yin’wana ya tikopi leti ta risima i Bibele yo tiya swinene leyi kumekaka eLayiburari ya Congress le Washington, D.C. Kutani hi 1996, ku endliwe ntshubulo lowu nyanyulaka: Xiphemu xin’wana xa Bibele ya Gutenberg xi kumiwile endhawini yo hlayisa nhundzu ekerekeni le Rendsburg, eJarimani.—Vona Xalamuka! (ya Xinghezi) ya January 22, 1998, tluka 29.

Mawaku ndlela leyi hi tsakaka ha yona leswi sweswi swi kotekaka eka mani na mani ku kuma Bibele! Kambe a swi vuli swona leswaku hi nga swi kota ku xava Bibele ya Gutenberg ya tilayini ta 42! Xana yin’we yi durha mali muni? Muziyama ya Gutenberg le Mainz yi xave kopi hi 1978 hi mali ya ti-deutsche mark ta 3,7 wa timiliyoni (namuntlha i tirhandi ta kwalomu ka 12 wa timiliyoni). Sweswi Bibele leyi yi durha ku tlula mali leyi hi makhamba yo tala.

I yini lexi endlaka Bibele ya Gutenberg yi hlawuleka? Profesa Helmut Presser, khale ka mulanguteri wa Muziyama ya Gutenberg, u ringanyeta swivangelo swinharhu. Xo sungula, Bibele ya Gutenberg i buku yo sungula ku kandziyisiwa le Vupela-dyambu hi tinhlanga leti susekaka. Xa vumbirhi, i Bibele yo sungula ku gandlisiwa. Xa vunharhu, yi sasekile swinene. Profesa Presser u vula leswaku Bibele ya Gutenberg, yi ni “matsalelo ya Magoth ya xiyimo xa le henhla.”

Vanhu va mindhavuko hinkwayo va vuyeriwile eka vutlhari bya Gutenberg. U endle xitirho xo endla tinhlanga, mpfangano wa tinsimbi leti n’okisiweke, inki ni muchini wa ku gandlisa. U endle muchini wa ku gandlisa kutani u fuwise misava.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 28, 29]

1. Xigandlo xa nsimbi a a xi tirhiseriwa ku endla xifaniso xa letere eka “matrix” ya koporo

2. Mpfangano wa tinsimbi leti n’okisiweke a wu cheriwa eka xitirho xo endla tinhlanga. Loko mpfangano wa tinsimbi leti n’okisiweke se wu tiyile, a ku humesiwa nhlanga leyi nga xifaniso xa letere

3. Nhlanga a yi vekiwa ehenhla ka xinhongana leswaku ku endliwa xivulwa xa tsalwa

4. Tilayini a ti endliwa kholumo enkambaneni

5. Tluka leri nga ni rungula a ri vekiwa ehenhla ka vuandlalo bya xigandlisi

6. Nkambana wa koporo wa lembe ra 1584, lowu eka wona ku kovotliweke xifaniso xa Gutenberg

7. Namuntlha, kopi yin’we ya Bibele ya Gutenberg yi durha timiliyoni ta tirhandi

[Credit Line]

Pictures 1-4, 6, and 7: Gutenberg-Museum Mainz; picture 5: Courtesy American Bible Society

[Picture Credit Line on page 28]

Background: By Permission of the British Library/Gutenberg Bible