Ndlela Ya Ku Hlayisa Langutelo Lerinene Ra Mianakanyo

RIHANYO ra hina ra nyama ri titshege ngopfu hi leswi hi swi dyaka. Loko munhu a hanya hi ku dya swakudya leswi nga akiki miri, eku heteleleni rihanyo rakwe ri ta tsana. Swi tano ni hi rihanyo ra hina ra mianakanyo.

Hi xikombiso, u nga fanisa swilo leswi hi swi nghenisaka emiehleketweni ya hina ni swakudya swo karhi swa mianakanyo. Hi swi fanisa ni swakudya swa mianakanyo? Ina, rungula leri hi ri tswongaka etibukwini, eka timagazini, eminkombisweni ya thelevhixini, eka tivhidiyo, eka mintlango ya tivhidiyo, eka Internet ni le ka marito ya tinsimu, ri nga yi khumba ndlela leyi hi ehleketaka ha yona ni vumunhu bya hina tanihi leswi swakudya swi khumbaka miri wa hina. Njhani?

Khale ka mulanguteri wa vunavetisi Jerry Mander u tsale leswi malunghana ni nkucetelo lowu thelevhixini yi nga vaka na wona evuton’wini bya hina: “Thelevhixini yi vumba swifaniso emabyongweni ya hina ku tlula nchumu wun’wana ni wun’wana.” Kambe, swifaniso sweswo leswi vaka emianakanyweni a swo hi tsakisa ntsena, swa hi khumba. Magazini lowu nge The Family Therapy Networker wu ri: “Ririmi, swifaniso, mimpfumawulo, mavonelo, vatlangi, swiyimo swo karhi, swilo leswi navelekaka, vuswikoti byo karhi lebyi hangalasiwaka swi tshame emianakanyweni ya hina, emintlhavekweni ya hina ni le ka leswi hi swi ehleketaka.”

Ina, ku nga khathariseki leswaku ha swi xiya kumbe e-e, mianakanyo ni mintlhaveko ya hina yi nga xisiwa hi leswi hi swi hlalelaka eka thelevhixini ni ku titsakisa ka mixaka yin’wana. Khombo ri kwalaho. Hilaha Mander a vulaka hakona, “hakatsongo-tsongo hina vanhu hi nga ha sungula ku endla swilo hi ku ya hi swifaniso leswi swi nga emianakanyweni ya hina.”

I Chefu eByongweni

Vanhu vo tala va nga ha xiya kahle leswi va swi dyaka, kambe handle ko hlawula va dya swakudya swin’wana ni swin’wana swa mianakanyo leswi phameriwaka hi swihaxa-mahungu. Hi xikombiso, xana u tshama u twa munhu a ku: “Ku hava nchumu lowunene lowu munhu a nga wu hlalelaka eka TV!” Van’wana va languteka va pfilunganyekile, va cinca-cinca switici va ri ni ntshembo wa leswaku va ta kuma nchumu wo karhi lowunene. A va ehleketi hi ku pfala TV!

Ku engetela eka nkarhi wo tala lowu minongonoko leyi yi wu dyaka, yo tala ya yona yi kombisa swilo leswi Vakreste va faneleke va swi papalata. Gary Koltookian, la tsalaka malunghana ni swifaniso u ri: “Hi nga ha vulavuli hi nhlambha, namuntlha timhaka ni minjhekanjhekisano ya rimbewu swi humelela ko tala eka thelevhixini ku tlula enkarhini lowu hundzeke.” Kunene, nkambisiso wa sweswinyana eUnited States wu kume leswaku minkombiso leyi fambisanaka ni rimbewu hi xiringaniso yi humelela minkarhi ya 27 hi awara hi nkarhi lowu vo tala va hlaleleke thelevhixini ha wona.

Munhu a nga ha ehleketa hi ndlela leyi leswi swi yi khumbaka ha yona ndlela leyi vanhu va ehleketaka ha yona. EJapani, xitori xin’wana lexi dumeke eka thelevhixini xi khumbe vanhu vo tala lerova vuhaxi bya tiko byi vule leswaku xi vange “ku engeteleka ka vuoswi.” Tlhandla-kambirhi, vatsari va buku leyi nge Watching America va ri: “Namuntlha, mixaka yo tala ya ku tikhoma loko biha yi . . . langutiwa tanihi ndlela leyi faneleke leyi munhu a nga hlawulaka ku hanya ha yona.”

Nilokoswiritano, minongonoko ya TV leyi kucetelaka timhaka ta rimbewu yo va xiphemu xa xiphiqo. Xiphiqo xin’wana lexi nga tshamela maxelo i madzolonga. Lexi hi karhataka ngopfu i mimbuyelo leyi vavaka leyi minongonoko ya TV ni mintlango swi nga vaka na yona emianakanyweni ya vana lavatsongo, lava tsakisiwaka hi ku olova. David Grossman, socha leri nga emudendeni tlhelo mutivi wa ntivo-miehleketo ya ku dlaya u ri, “Loko vana va vona munhu a duvuriwa, a tlhaviwa, a pfinyiwa, a khomiwa hi ndlela ya tihanyi, a tsongahatiwa kumbe a dlayiwa eka TV, eka vona swi vonaka onge a swi endleka hakunene.” Loko magazini lowu nge The Journal of the American Medical Association wu vulavula hi mhaka leyi, wu te: “Ku sukela emalembeni manharhu ni ya mune ku ya ehenhla, vana vo tala a va swi koti ku hambanisa nchumu lowu nga ntiyiso ni lowu nga ntlango ntsena eka minongonoko ya thelevhixini hambiloko lavakulu va va byela.” Hi marito man’wana, hambiloko vatswari va nga byela n’wana va ku, ‘Vanhu lavaya a va fanga hakunene; vo tiendla onge va file,’ mianakanyo ya n’wana a yi swi koti ku swi vona. Eka n’wana, madzolonga lawa a ma vonaka eka TV i ya xiviri.

Loko wu katsakanya nkucetelo lowu “madzolonga ya le ka swihaxa-mahungu” ma nga vaka na wona, magazini lowu nge Time wu te: “Valavisisi va nga ri vangani va ha bula hi mimbuyelo leyi vaka kona eka vana lava vonaka ku halatiwa ka ngati eka TV ni le ka tibayisikopo.” Xana swi va ni vuyelo byihi? Michael Medved, muxopa-xopi wa switori u ri: “Makume ya malembe ya vuhungasi lebyi nga ni madzolonga ma swi kotile ku cinca mavonelo ya vanhu.” Wa engetela: “Tiko a ri endli nhluvuko loko ri nga ha chavi.” A swi hlamarisi leswi mutsari un’wana a vuleke leswaku ku yisa n’wana wa malembe ya mune eka bayisikopo leyi nga ni madzolonga “i chefu ebyongweni [byakwe].”

Ina, leswi a swi vuli leswaku minongonoko hinkwayo ya thelevhixini yi bihile. Swi tano ni hi tibuku, timagazini, tivhidiyo, mintlango ya tikhompyutara ni mixaka yin’wana ya vuhungasi. Kambe, swo tala leswi vuriwaka vuhungasi a swi va faneli lava va lavaka ku tshama va ri ni langutelo lerinene ra mianakanyo.

Hlawula Vuhungasi Hi Vutlhari

Swifaniso leswi mahlo ma swi hundziselaka emianakanyweni ya hina swi ni nkucetelo lowukulu eka leswi hi swi ehleketaka ni leswi hi swi endlaka. Hi xikombiso, loko a ho tshamela ku wundla mianakanyo ya hina hi vuhungasi bya ku tikhoma ko biha, xiboho xa hina xo yingisa xileriso xa Bibele xo ‘balekela vumbhisa’ a xi ta tsana. (1 Vakorinto 6:18) Hilaha ku fanaka, loko hi tsakela vuhungasi lebyi kombisaka “la’v̌a endlaka ŝo homboloka,” swi nga hi nonon’hwela ku va “ni ku rhula ni vanhu hinkwavo.” (Pisalema 141:4; Varhoma 12:18) Leswaku hi swi papalata, a hi fanelanga hi languta “le’ŝo biha.”—Pisalema 101:3; Swivuriso 4:25, 27.

Phela, hikwalaho ka ku nga hetiseki, hinkwerhu swa hi nonon’hwela ku endla leswi lulameke. Muapostola Pawulo u pfumerile hilaha ku kongomeke a ku: “Kunene ndza wu tsakela nawu wa Xikwembu hi ku ya hi munhu loyi ndzi nga yena endzeni, kambe eswirhweni swa mina ndzi vona nawu wun’wana lowu lwaka ni nawu wa mianakanyo ya mina, wu ndzi endla khumbi ra nawu wa xidyoho lowu nga eswirhweni swa mina.” (Varhoma 7:22, 23) Xana leswi swi vula leswaku Pawulo u tinyikerile eku naveleni kakwe ka nyama? Nikatsongo! U te: “Ndzi ba miri wa mina, ndzi wu kongomisa tanihi hlonga, leswaku . . . mina ndzi nga vi loyi a nga amukelekiki hi ndlela yo karhi.”—1 Vakorinto 9:27.

Hilaha ku fanaka, a hi fanelanga hi tirhisa ku nga hetiseki ka hina tanihi xivangelo xo endla xidyoho. Yudha mutsari wa Bibele u te: “Varhandziwa, . . . ndzi swi kuma swi fanela leswaku ndzi mi tsalela ndzi mi khongotela ku lwa hi matimba mi lwela ripfumelo leri nyikiweke vakwetsimi kan’we swi helela kwalaho.” (Yudha 3, 4) Ina, hi fanele hi “lwa hi matimba” kutani hi fularhela vuhungasi lebyi hi susumetelaka ku endla leswo biha.a

Lava Nkongomiso Wa Xikwembu

A swi olovi minkarhi hinkwayo ku va ni langutelo lerinene ra mianakanyo emafambiselweni lawa ya swilo. Hambiswiritano, Bibele ya hi tiyisekisa leswaku swa koteka ku tshama hi basile emianakanyweni ni le mahanyelweni. Njhani? Eka Pisalema 119:11, ha hlaya: “Nḍi hlayisa rito ra wena e mbilwini ya mina, leŝaku nḍi nga ku dyoheli.”

Ku tlangela marito ya Xikwembu swi vula ku ma languta ma ri ya risima kumbe ku ma xixima. Swi le rivaleni leswaku swi ta tika ku languta Bibele yi ri ya risima loko hi nga swi tivi leswi yi swi vulaka. Hi ku nghenisa vutivi lebyi kongomeke lebyi humaka eRitweni ra Xikwembu, hi tswonga mianakanyo ya Xikwembu. (Esaya 55:8, 9; Yohane 17:3) Leswi swi ta hi fuwisa emoyeni ni ku antswisa ndlela leyi hi anakanyaka ha yona.

Xana wu kona nkongomiso lowu hi nga wu landzelaka malunghana ni ku tiva swilo leswi nga swinene hi tlhelo ra moya ni ra mahanyelo? Ina! Muapostola Pawulo u tsundzuxile a ku: “Swilo swin’wana ni swin’wana swa ntiyiso, swilo swin’wana ni swin’wana swa ntikelo lowukulu, swilo swin’wana ni swin’wana swo lulama, swilo swin’wana ni swin’wana swo tenga, swilo swin’wana ni swin’wana leswi rhandzekaka, swilo swin’wana ni swin’wana leswi ku vulavuriwaka kahle ha swona, hinkwaswo leswi nga kona swa vunene ni hinkwaswo leswi nga kona leswi dzunekaka, hambetani mi xiya swilo leswi.”—Vafilipiya 4:8.

Kambe leswaku hi kuma mpfuno wa xiviri, ku laveka swin’wana ku tlhandlekela eka ku kuma vutivi hi Xikwembu. Muprofeta Esaya u huhuteriwe ku tsala a ku: “Hi mina Yehova, Šikwembu ša wena l’a ku dyonḍisaka, a ku pfuna, a ku fambisa e ndleleni leyi u faneleke ku famba ha yona.” (Esaya 48:17, Xiitaliki i xerhu.) Ina, a hi fanelanga hi lava nkongomiso wa Xikwembu ntsena, kambe hi fanele hi lava ni ku hanya hi ku landza vutivi byebyo.

Ndlela yin’wana yo pfuneka hi tlhelo ra mahanyelo ni ra moya i ya ku vitana eka Yehovha, “l’a yingisaka mikhongelo!” (Pisalema 65:2; 66:19) Loko hi tshinelela Muvumbi wa hina hi mbilu hinkwayo ni hi ku titsongahata, u ta yingisa xikombelo xa hina. Naswona loko hi n’wi “lav̌a, o ta pfumela ku kumiwa.”—2 Tikronika 15:2.

Xisweswo, xana swa koteka ku hlayisa rihanyo ra hina ra mianakanyo emisaveni leyi ya madzolonga ni ku tikhoma ko biha? Kunene swa koteka! Hi ku ka hi nga pfumeli leswaku mianakanyo ya hina yi tlanyatiwa hi vuhungasi bya misava leyi, hi ku tiyisa vuswikoti bya hina byo anakanya hi ku dyondza Rito ra Xikwembu, ni hi ku lava nkongomiso wa Xikwembu, hi nga hlayisa langutelo lerinene ra mianakanyo!

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 9]

“Vana vo tala a va swi koti ku hambanisa nchumu lowu nga ntiyiso ni lowu nga ntlango ntsena eka minongonoko ya thelevhixini”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 11]

“Makume ya malembe ya vuhungasi lebyi nga ni madzolonga ma swi kotile ku cinca mavonelo ya vanhu”

[Bokisi leri nga eka tluka 11]

Ku Hunguta Khombo Ra Wena Ra Vuvabyi Bya Mbilu

Phepha-hungu leri nge Nutrition Action Healthletter ri ringanyeta magoza lama landzelaka lama nga ku pfunaka ku hunguta khombo ra ku khomiwa hi vuvabyi bya mbilu.

• Tshika ku dzaha. Loko u tshika namuntlha swi nga hunguta khombo leri u langutaneke na rona ku nga si hela lembe, hambiloko wo nyuhela.

• Hunguta ku nyuhela. Loko u nyuhele ngopfu, ku hunguta tikhilogiramu timbirhi ku ya eka ta ntlhanu swi nga ku pfuna.

• Nghenela vutiolori. Vutiolori bya nkarhi hinkwawo (kumbexana kanharhu hi vhiki) bya pfuna ku hunguta mafurha yo tala (LDL), swi hunguta nsusumeto wa ngati leswaku wu nga tlakuki, naswona swi hunguta ku nyuhela lokukulu.

• Dyana swakudya leswi nga riki na mafurha yo tala. Loko LDL ya wena yi ri ehenhla, u nga dyi nyama yo tala naswona ringeta ku dya masi (lama nga riki ni mafurha yo tala) kumbe masi (lama susiweke mafurha) ematshan’weni ya masi lama nga ni mafurha lama ringanaka tiphesente timbirhi.

• U nga nwi ngopfu byala. Ku ni swikombiso leswi kombaka leswaku lava va nwaka wayini yo tshwuka hi mpimo lowunene va nga hunguta khombo ra ku khomiwa hi vuvabyi bya mbilu.

• Dyana mihandzu ni matsavu yo tala, ni swakudya swin’wana leswi nga ni tindzoho.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Madzolonga lama humelelaka eka TV ma fana ni chefu ebyongweni bya n’wana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Minkarhi yin’wana vana va tekelela madzolonga lawa va ma vonaka eka TV

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Vatswari va nga pfuna vana va vona hi ku va nyika tibuku to hambana-hambana letinene leti va nga ti hlayaka