TV—“Mudyondzisi La Nga Ni Mano”

THELEVHIXINI yi nga va xitirhisiwa xo dyondzisa lexi nga ni matimba swinene. Eka yona, hi dyondza hi matiko ni vanhu lava swi nga ha endlekaka leswaku a hi nge pfuki hi va endzerile. Hi “endzela” emakhwatini yo saseka lama nga ni maxelo yo hisa, tindhawu leti nga ni ayisi, tinhlohlorhi ta tintshava ni le vuentweni bya lwandle. Hi kota ku vona tiathomo to hlamarisa ni tinyeleti. Hi hlalela mahungu ma ri karhi ma endleka ematikweni man’wana. Hi kota ku twisisa timhaka ta politiki, ta matimu, timhaka ta siku ni siku ni ndhavuko. Thelevhixini yi kota ku kombisa vanhu lava nga le khombyeni ni lava tsakeke. Ya hi hungasa, yi hi dyondzisa ni ku hi hlohlotela.

Kambe, swo tala swa leswi kombisiwaka eka yona a swi basanga naswona a swi dyondzisi nchumu. Swi vonaka vanhu va tala ku rila hikwalaho ka leswi yi kombisaka swifaniso swo tala swa madzolonga ni swa vuxaka bya rimbewu. Hi xikombiso, nkambisiso wun’wana le United States wu kume leswaku kwalomu ka minongonoko yimbirhi eka yinharhu yi ni swifaniso leswi nga ni madzolonga, leswi hi xiringaniso ku nga swifaniso swa tsevu hi awara. Loko muntshwa a kula, u ta va a vone magidi-gidi ya swifaniso swa madzolonga ni swa ku dlayiwa ka vanhu eka thelevhixini. Swifaniso leswi kombaka rimbewu naswona swi lo vuya. Minongonoko yo tala leyi kombiwaka eka TV yi katsa mabulo lama fambisanaka ni vuxaka bya rimbewu, naswona 35 wa tiphesente yi katsa swiendlo swa rimbewu, leswi hi xitalo swi kombisiwaka hi ku ntshunxeka onge hiloko swi nga ri na khombo naswona swi endliwa hi vanhu lava nga tekanangiki.a

Minongonoko leyi kombaka rimbewu ni madzolonga yi laviwa ngopfu emisaveni hinkwayo. Tifilimi leti endliweke eAmerika leti hi ku famba ka nkarhi ti kombisiwaka eka TV, ti xavisiwa hi ku olova ematikweni man’wana. A swi kali swi lava leswaku vatlangi va kona va va ni vuswikoti byo tlanga kumbe xitori xo tsakisa, naswona xi twisiseka hi ku olova. Ti kombisa vanhu va ri karhi va lwa, va dlayana, ku tirhisiwa mpfumawulo wo hlawuleka ni swifaniso leswi nga riki swa xiviri ni rimbewu ku endla leswaku vahlaleri va tshama va hlalerile. Kambe va lava ku cinca ko karhi leswaku va ta swi hlalela nkarhi wo leha. Vahlaleri va hatla va karhala hi ku hlalela nchumu lowu fanaka; nchumu lowu tsakisa swinene wu hetelela wu nga ha tsakisi. Leswaku va nga lahlekeriwi hi vahlaleri, vaendli va tifilimi va hundzeleta swilo, leswaku va ta hlamarisa ni ku nyanyula vahlaleri hi ku engetela swifaniso swa madzolonga ni leswi kombisaka vuxaka bya rimbewu ni lunya.

Njhekanjhekisano Mayelana Ni Nkucetelo Wa TV

Xana madzolonga ni vuxaka bya rimbewu leswi kombiwaka eka TV swi va khumba njhani vahlaleri? Vaxopaxopi va vula leswaku madzolonga ya le ka TV ma endla leswaku vanhu va va ni lunya, naswona va nga ha vi na ntwela-vusiwana eka lava hlaseriwaka hi madzolonga. Va tlhela va vula leswaku ku kombisiwa ka vuxaka bya rimbewu swi hlohlotela vunghwavava ni ku tekela mahanyelo lamanene ehansi.

Xana hakunene ku hlalela TV swi hoxa xandla eka hinkwaswo leswi boxiweke laha henhla? Lexi, i xivutiso lexi tlhuvutsiweke nkarhi wo leha; ku endliwe minkambisiso yo tala naswona ku tsariwe magidi ya tibuku mayelana ni mhaka leyi. Mhaka-nkulu hileswaku a swi koteki ku kombisa leswaku nchumu wo karhi wu nga vanga wun’wana—hi xikombiso, mhaka ya leswaku ku hlalela madzolonga ya le ka TV wa ha ri ntsongo swi endla leswaku u va ni rigombo loko u kurile. Swa tika minkarhi yin’wana ku kombisa kahle leswaku rigombo leri ri sukele eka leswi munhu a swi hlaleleke eka TV. Hi xikombiso: A hi nge u nwa murhi wo karhi ro sungula, kutani ku nga ri kungani u yimbuka swirhumbana. Eka xiyimo xo tano, swa olova ku vona leswaku swirhumbana leswi swi vangiwe hi murhi lowu. Kambe, minkarhi yin’wana swirhumbana swi nga ha huma hakatsongo-tsongo. Eka xiyimo xo tano, swi nga ha tika ku vula leswaku swirhumbana leswi swi vangiwe hi murhi lowu, tanihi leswi swi nga ha vangiwaka hi swilo swo tala.

Hilaha ku fanaka, swa tika ku kombisa kahle leswaku madzolonga lama kombiwaka eka thelevhixini ma vanga vugevenga ni tihanyi. Minkambisiso yo tala yi ringanyeta leswaku ku ni ku yelana ko karhi. Ku engetela kwalaho, swigevenga swin’wana swi vule leswaku leswi swi swi voneke eka TV hi swona swi cinceke langutelo ra swona ni ku endla leswaku swi rhandza madzolonga. Hi hala tlhelo, vanhu va hlohloteriwa hi swilo swo tala evuton’wini. Swin’wana leswi nga endlaka munhu a va ni tihanyi i—mintlango ya video leyi nga ni madzolonga, ndlela leyi vanghana ni ndyangu va hanyaka ha yona ni ndhawu leyi munhu a tshamaka eka yona.

A swi hlamarisi leswi ku nga ni mavonelo lama hambaneke emhakeni leyi. Mutivi wa mianakanyo wa le Canada u tsale a ku: “Vumbhoni bya sayense a byi kombi leswaku ku hlalela madzolonga swi endla vanhu va va ni madzolonga kumbe ku va tlanyata.” Hambiswiritano, American Psychological Association Committee on Media and Society yi te: “A swi kanakanisi leswaku ku hlalela madzolonga nkarhi wo leha eka thelevhixini swi endla leswaku vanhu va teka mahanyelo ya tihanyi ni ku va ni rigombo swi ri swilo leswi tolovelekeke.”

Anakanyisisa Kahle Hi TV

Tsundzuka leswaku vatshila va ha phikizana hi vumbhoni—ku nga vumbhoni lebyi tiyeke lebyi nga kombaka leswaku, ku hlalela vanhu va rigombo swi endla leswaku munhu a va ni rigombo. A hi vangani lava nga vulaka leswaku thelevhixini a yi na nkucetelo eka ndlela leyi hi anakanyaka ni ku tikhoma ha yona. Anakanyisisa hi mhaka leyi. Xifaniso xin’we xi nga endla leswaku hi hlundzuka, hi rila kumbe hi tsaka. Vuyimbeleri na byona byi yi khumba swinene ndlela leyi hi titwaka ha yona. Marito, hambi lama tsariweke ephepheni, ma endla leswaku hi ehleketa, hi khumbeka ni ku teka goza. Nkucetelo i wukulu swinene loko swifaniso leswi famba-fambaka, vuyimbeleri ni marito swi hlanganisiwe hi vutlhari! Hi swona leswi endlaka leswaku thelevhixini yi kanganyisa hi ndlela leyi! Naswona yi kumeka hi ku olova. Mutsari un’wana u ri: “Ku sukela loko munhu a dyondze ku tsala leswi a swi ehleketaka . . . a ku si tshama ku va ni ndlela yo hangalasa timhaka leyi khumbeke vanhu ku fana ni thelevhixini.”

Mabindzu ma tirhisa tibiliyoni ta tirhandi lembe ni lembe ku navetisa hikuva ma swi tiva leswaku vahlaleri va kuceteriwa hileswi va swi vonaka ni ku swi twa. A va tirhisi mali yo tarisa xileswi hileswi va ehleketaka leswaku ku navetisa ku nga pfuna; va swi tiva leswaku ka pfuna. Ku navetisa ku endla leswaku leswi va swi xavisaka swi xaviwa. Hi 2004, Khampani ya ka Coca-Cola yi tirhise mali yo ringana 13,4 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi, yi navetisa swixavisiwa swa yona emisaveni hinkwayo eka maphepha lama tsariweke, eka xiya-ni-moya ni le ka thelevhixini. Xana ku tirhisa mali yo tarisa xileswi swi pfunile? Khampani leyi yi endle ntswalo wa kwalomu ka 134 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi lembe rero. Vanavetisi va swi xiya leswaku, xinavetisi xin’we a xi nge cinci mavonelo ya vanhu. Kambe, va swi tiva leswaku swinavetisi swa tirha loko swo heta malembe swi kombiwa kukondza vanhu va wu tolovela nchumu wa kona.

Loko xinavetisi lexi tekaka 30 wa tisekoni xi kota ku hlohlotela vonelo ra hina ni mahanyelo, swi le rivaleni leswaku ku hlalela TV nkarhi wo leha na swona swa hi khumba. Mutsari wa buku leyi nge Television—An International History u ri: “Hambileswi swi nga vonakiki hi ku olova, thelevhixini i mudyondzisi la nga ni mano la tirhisaka vuhungasi lebyi vonakaka onge a hi bya nkoka.” Buku leyi nge A Pictorial History of Television yi ri: “Thelevhixini yi le ku cinceni ka ndlela leyi hi ehleketaka ha yona.” Xivutiso lexi swi lavaka hi tivutisa xona hi lexi, ‘Xana leswi ndzi swi hlalelaka swi cinca miehleketo ya mina yi va hi ndlela leyi ndzi lavaka ha yona?’

Eka lava gandzelaka Xikwembu, xivutiso xexo xi hlawulekile. Swo tala swa leswi kombiwaka eka thelevhixini a swi fambisani ni misinya ya milawu leyi tlakukeke ku katsa ni mahanyelo lamanene lama kumekaka eBibeleni. Mahanyelo ni swiendlo leswi soriwaka hi Matsalwa swi kombisiwa tanihi leswi amukelekaka, leswi tolovelekeke naswona swi ri efexenini. Hi hala tlhelo, mahanyelo ya Vukreste ni lava hanyaka ha wona va tala ku honisiwa, va hlekuriwa kumbe ku poyiriwa eka thelevhixini. Mutsari un’wana u ririse xileswi: “Swi twisa ku vava leswaku swilo leswi humeke ndleleni swi tekiwa swi ri leswi amukelekaka. Leswi amukelekaka swi va swi hume ndleleni.” Minkarhi hinkwayo “mudyondzisi la nga ni mano” u vula leswaku “leswinene swi bihile nileswaku leswo biha i swinene.”—Esaya 5:20.

Hi fanele hi tivonela eka leswi hi swi hlalelaka, hikuva swi nga khumba ndlela leyi hi ehleketaka ha yona. Bibele yi ri: “Loyi a fambaka ni vanhu vo tlhariha u ta tlhariha, kambe loyi a tirhisanaka ni lavo hunguka, a swi nge n’wi fambeli kahle.” (Swivuriso 13:20) Xidyondzi xa Bibele Adam Clarke u te: “Ku famba ni munhu swi lava rirhandzu ni ku tinyiketela; naswona a swi koteki leswaku hi nga xi tekeleli xikombiso xa lava hi va rhandzaka. Xisweswo hi nga ha ku, ‘Ndzi kombe vanghana va yena, ndzi ta ku byela leswaku i munhu wa njhani.’ Ndzi tivise vanghana va yena, kutani ndzi ta ku byela leswaku i munhu wa njhani.” Hilaha hi swi voneke hakona, vanhu vo tala va heta nkarhi wo leha va hlalele thelevhixini, va langute vanhu lava nga tlharihangiki nikatsongo, vanhu lava Mukreste wa ntiyiso a nga ta ka a nga lorhi ni ku va rhamba ekaya ka yena.

Loko dokodela wa wena o ku nyika maphilisi lama nga ni matimba swinene, hi vutlhari u ta kambisisa leswi ma nga ta ku pfuna hi swona ni makhombo lama nga ha vaka kona loko u nwa maphilisi wolawo. Ku nwa murhi lowu nga riki wona—kumbe ku nwa ngopfu murhi lowunene—swi nga ku vavisa. Ku nga vuriwa leswi fanaka hi ku hlalela TV. Xisweswo, i vutlhari ku anakanyisisa hi vukheta hi leswi hi swi hlalelaka.

Muapostola Pawulo la huhuteriweke u khutaze Vakreste ku xiya swilo leswi nga ntiyiso, leswi nga ni ntikelo lowukulu, swo lulama, swo tenga, leswi rhandzekaka, leswi ku vulavuriwaka kahle ha swona, swa vunene ni leswi dzunekaka. (Vafilipiya 4:6-8) Xana u ta yi yingisa ndzayo yoleyo? U ta tsaka loko wo endla tano.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

“Thelevhixini i nchumu lowu ku pfumelelaka ku tsakisiwa hi vanhu lava a wu nga ta va rhamba ekaya ka wena.”—David Frost, muhaxi wa le Britain

[Bokisi leri nga eka tluka 5]

KU VURIWA YINI HI RIMBEWU NI MADZOLONGA EBIBELENI?

Hi kwihi ku hambana loku nga kona exikarhi ka madzolonga ni vuxaka bya rimbewu leswi kombiwaka eka TV ni leswi hlamuseriwaka eBibeleni? Laha ku vulavuriwaka hi vuxaka bya rimbewu ni madzolonga eBibeleni swi tsaleriwe ku dyondzisa ku nga ri ku hungasa. (Varhoma 15:4) Rito ra Xikwembu ri tamele matimu lama nga ntiyiso. Ri hi endla hi vona mavonelo ya Xikwembu eka timhaka to karhi ni ku hi pfuna leswaku hi dyondza eka swihoxo swa van’wana.

Eka matiko yo tala laha ku kombiwaka swinavetiso leswi kombaka vuxaka bya rimbewu ni madzolonga eka TV, xikongomelo-nkulu ku va ku nga ri ku dyondzisa—ku va ku ri ku endla mali. Vanavetisi va lava ku koka vanhu vo tala hilaha swi nga kotekaka hakona, kutani vuxaka bya rimbewu ni madzolonga swi endla vahlaleri va tshama va honolele ti-TV ta vona. Vuyelo bya kona: Va vona swinavetiso kutani va xava leswi navetisiwaka. Vahlayi va mahungu va tala ku vula leswi: “Loko mahungu ma chavisa, hi wona ya kahle.” Leswi swi vula leswaku, timhaka to chavisa—ku nga vugevenga, timhangu ni tinyimpi—hi swona leswi fambaka emahlweni ku ri ni timhaka leti nga chavisiki ngopfu.

Hambileswi Bibele yi vulavulaka hi swiendlo swa madzolonga, yi khutaza vanhu ku hanya vutomi byo rhula—leswaku va nga tirihiseli kambe va lunghisa swiphiqo swa vona hi ku rhula. Yi khutaza ku tikhoma lokunene. Swo tala swa leswi haxiwaka hi thelevhixini a swi na rona rungula ro tano.—Esaya 2:2-4; 1 Vakorinto 13:4-8; Vaefesa 4:32.

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

THELEVHIXINI NI VANA

“Hi ku ya hi vumbhoni lebyi hlengeletiweke bya minkambisiso leyi endliweke eka makume ya malembe lama hundzeke, vativi va sayense ni va ta rihanyo, va vule hi rito rin’we leswaku swi ni khombo eka vana ku hlalela madzolonga.”—The Henry J. Kaiser Family Foundation.

“[Hi pfumelelana ni] Xikolo xa le Amerika xa Vutshila Bya Vutshunguri Bya Vana leswaku ‘vana lava nga ni malembe mambirhi ku ya ehansi a va fanelanga va [hlalela thelevhixini].’ Leswi miehleketo ya vana lava ya ha kulaka, swi lava leswaku va tlanga ni ku vulavula ni vanhu leswaku va ta kula kahle emirini ni ku tolovelana ni vanhu.”—The National Institute on Media and the Family.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6, 7]

Xana leswi ndzi swi hlalelaka swi cinca miehleketo ya mina yi va hi ndlela leyi ndzi lavaka ha yona?