Xana Ku Humelele Yini Hi Vuhungasi?

XANA a swi vangiwa hi yini leswaku Varhoma va khale, lava ku vuriwaka leswaku a va wu namarhela swinene ndhavuko wa vona, va tsakisiwa hi ku vona munhu-kulobye a humeleriwa hi khombo? Gerhard Uhlhorn wa tsala eka The Conflict of Christianity With Heathenism: “Swi nga vangiwa ntsena hi ku navela swilo swo titsakisa ha swona leswi nga swintshwa ni leswi nga ni matimba swinene. Loko vanhu se va korwile hi swilo hinkwaswo swo titsakisa leswi va swi kumeke, a va lava . . . leswi nga si tshamaka swi voniwa.”

Vanhu vo tala namuntlha hilaha ku fanaka va “navela swilo swo titsakisa ha swona leswi nga swintshwa ni leswi nga ni matimba swinene.” Kavula, swi nga endleka va nga hlengeletani leswaku va hlalela ku dlayiwa ka vanhu hi xiviri kumbe manyala yo karhi. Kambe vuhungasi lebyi va byi hlawulaka byi kombisa leswaku va rhandza madzolonga ni vuxaka bya rimbewu. Xiya swikombiso swi nga ri swingani.

Tibayiskopo. Emalembeni ya sweswinyana vaendli va tibayiskopo va kombise leswaku “va rhandza swilo swo huma endleleni,” ku tiyisekisa muxopaxopi wa tibayiskopo, Michael Medved. Wa engetela: “Rungula ra tibayiskopo ri vonaka ri kombisa leswaku tihanyi ni vuhunguki hi swona swi faneleke ku tekeriwa swinene enhlokweni, swi xiximiwa hi ndlela yo hlawuleka, ku tlula tindlela hinkwato to kombisa ku tshembeka kumbe vunene.”

Vaendli va tibayiskopo lava phikizanaka ni thelevhixini va boheke ku endla hinkwaswo leswi va nga swi kotaka leswaku va yenga vanhu va ya enkombisweni wa tibayiskopo. Mutshama-xitulu wa vuendlelo byin’wana bya tibayiskopo u ri: “Hi lava tibayiskopo leti hanyaka, ta xiyimo xa le henhla, leti tlulaka minongonoko hinkwayo leyi vanhu va yi vonaka eka TV. A swi vuli leswaku hina ha swi rhandza ku kombisa swiendlo swa ku halata ngati ni [nhlambha], kambe namuntlha ku laveka sweswo leswaku vanhu va tsakela bayiskopo.” Entiyisweni, hambi ku ri madzolonga ya nsele lama kombisiwaka eka tibayiskopo a ma ha vuli nchumu eka vanhu vo tala. Mukongomisi wa tibayiskopo, Alan J. Pakula u ri: “Vanhu se va tlanyarile hi minkombiso ya madzolonga. Nhlayo ya vanhu lava feke yi tlakuke hi mpimo lowu andzisiweke ka mune, swiendlo swa madzolonga swi tinyika matimba, kambe vanhu a va ha swi teki swi ri nchumu. Va rhandza madzolonga ya tihanyi.”

Thelevhixini. Ku kombisiwa erivaleni ka vuxaka bya rimbewu eka TV se swi tolovelekile eswiyengeni swo tala swa misava, ku katsa ni le Brazil, Japani ni le Yuropa. Munhu loyi a hlalelaka TV hi mpimo lowu tolovelekeke le Amerika u vona minkombiso ya vuxaka bya rimbewu ya kwalomu ka 14 000 hi lembe rin’we. Ntlawa wun’wana wa vulavisisi wu vika wu ku: “Ku tlakuka ka timhaka ta vuxaka bya rimbewu ni ku byi kombisa erivaleni a ku tikombi ku vohla. Timhaka leti khale a ti ri ndzhukano, to tanihi ku va ni vuxaka bya rimbewu ni xaka ra le kusuhi, ku tsakisiwa hi ku vona van’wana va xaniseka, ni ku va ni vuxaka bya rimbewu ni swiharhi, hi swona leswi kombisiwaka ngopfu hi nkarhi lowu vanhu vo tala va hlaleleke thelevhixini.”

Hi ku ya hi buku leyi nge Watching America, ku ni xivangelo xo kombisa swilo leswi rhandziwaka hi vanhu eka thelevhixini. Yi ri: “Ku kombisa vuxaka bya rimbewu swa vuyerisa. . . . Loko tikhampani ta vuhaxi ni ta ku endla minongonoko ti kuma leswaku vahlaleri lava a ti va tsakisa a va tele ku tlula lava a ti va hlundzukisa, hakatsongotsongo ti koke vaxavi vo tala hi ku pfumelela leswaku ku phyandlaseriwa tinhlambha leti engetelekeke hi ndlela leyi nga erivaleni swinene.”

Mintlangu Ya Tivhidiyo. Nguva leyi hi xiringaniso a yi ri yinene ya mintlangu ya vhidiyo leyi vuriwaka Pac-Man na Donkey Kong yi siviwe hi nguva leyintshwa ya mintlangu yo biha swinene. Profesa Marsha Kinder u vula leswaku mintlangu leyi “yi bihe ngopfu ku tlula TV kumbe bayiskopo.” Yi kombisa leswaku “ndlela yo kuma vulawuri i ku tirhisa madzolonga ntsena.”

Hikwalaho ka xirilo xa vanhu, khampani leyikulu eUnited States se yi pfumelela ku kombisiwa ka mintlangu ya yona ya tivhidiyo hi ku ya hi malembe ya munhu. Mfungho wa “MA-17”—lowu kombaka leswaku ntlangu wa “vatswatsi” a wu fanelanga eka lava malembe ya vona ma nga ehansi ka 17—kasi wu nga katsa ni madzolonga ya nsele, timhaka ta vuxaka bya rimbewu ni nhlambha. Hambiswiritano, van’wana va anakanya leswaku mfungho wa “vatswatsi” wu to endla leswaku vanhu va navela ku vona ntlangu wa kona. Muntshwa un’wana la hisekelaka mintlangu u ri: “Loko a ndzi ri ni malembe ya 15 hi vukhale kutani ndzi vona mfungho wa MA-17, a ndzi ta lwela ku kuma vhidiyo ya ntlangu wa kona ku nga khathariseki leswi katsekaka.”

Vuyimbeleri. Magazini lowu kambisisaka rungula ra vuyimbeleri lebyi dumeke wu vula leswaku eku heleni ka 1995, ko va tialbamu ta 10 ntsena eka ta 40 leto tlhavula leti a ti ri hava nhlambha naswona ti nga vulavuli hi swidzidzirisi, madzolonga kumbe vuxaka bya rimbewu. St. Louis Post-Dispatch ya vika: “Vuyimbeleri lebyi twiwaka ni hi vana lava nga si fikaka eka malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi hi lebyi tsemaka nhlana, naswona byo tala eka byona a byi pfuni nchumu. [Vuyimbeleri] lebyi tsakeriwaka hi vana van’wana va kondlo-a-ndzi-dyi byi tele vukari ni ku pfumala ntshembo, naswona byi susumetela ku va ni mianakanyo ya leswaku misava ni muyingiseri va avanyisiwile.”

Vuyimbeleri bya rifu, rhok “leyi tungulaka” ni rhep “ya vukari” byi twala byi ri lebyi fambisanaka ni madzolonga. Naswona hi ku ya hi xiviko xa San Francisco Chronicle, “vakongomisi vo tala va vumaki va vhumba leswaku mintlawa leyi chavisaka swinene yi ta va yona leyi fambaka emahlweni ku nga ri khale.” Tinsimu ta vukari ni rifu hi tona leti se ti nga emahlweni le Australia, Japani ni le Yuropa. Kavula, mintlawa yin’wana yi ringetile ku qambha tinsimu leti nga ni marito lamanene. Hambiswiritano, Chronicle yi ri: “Vumbhoni byi komba leswaku vuyimbeleri lebyinene a byi xaviwi ngopfu.”

Tikhompyutara. Leswi i switirho swa nkoka leswi pfunaka hi tindlela to tala. Hambiswiritano, van’wana va swi tirhise ku hangalasa swilo swo biha. Hi xikombiso, magazini lowu nge Maclean’s wu vika leswaku leswi swi katsa “swifaniso ni rungula leri vulavulaka hi swilo swo tanihi vugandzeri lebyi humeke endleleni, vunghwavava ni ku va ni vuxaka bya rimbewu ni vana—swilo leswi tsemaka vatswatsi vo tala nhlana, hi nga ha vuli vana.”

Tibuku. Vunyingi bya tibuku leti dumeke ti tele timhaka ta vuxaka bya rimbewu ni madzolonga. Marito lama ha ku sungulaka ku tirhisiwa swinene eUnited States ni le Canada hi lama nge “ntsheketo lowu tsemaka nhlana”—switori leswi chavisaka swinene leswi hlayiwaka ni hi vana va malembe ya nhungu hi vukhale. Diana West, hi ku ya hi leswi a swi tsaleke eka magazini lowu nge New York Teacher, u vula leswaku tibuku leti ti “tlanyata vana lavatsongo, ti onha vuswikoti byo anakanya ni ku sungula byi nga si sungula.”

Tibuku to tala ta mafenya leti kandziyisiweke eHong Kong, Japani ni le United States ti vulavula hi “timhaka ta nyimpi ya nsele lowukulu, ku dya vanhu-kulobye, ku pulukanyisa nhloko, vusathana, ku pfinya ni nhlambha,” ku vika nkambisiso wa National Coalition on Television Violence (NCTV). Dok. Thomas Radecki, mukongomisi eka vulavisisi bya NCTV u ri: “Ku dzika ka madzolonga ni rungula leri hlambisaka timbilu ra vuxaka bya rimbewu leri kumekaka eka timagazini leti hi leswi tsemaka nhlana. Swi komba leswaku hi pfumele ku va vanhu lava tlanyaleke swinene.”

Xilaveko Xa Ku Tivonela

Swi le rivaleni leswaku misava ya namuntlha yi tsakela vuxaka bya rimbewu ni madzolonga, kutani sweswo swi kombisiwa eka vuhungasi. Xiyimo xa kona xi fana ni lexi hlamuseriweke hi Pawulo, muapostola wa Vukreste loko a ku: “Kutani a va ha ri na tingana; va tinyiketile emikhuveni ya manyala, va endla swa thyaka hinkwaswo, va nga koti ku tikhoma.” (Vaefesa 4:19) Vanhu vo tala namuntlha va ni xivangelo lexi twalaka xo lava nchumu wo antswa. Xana na wena wa wu lava ke? Lokoswiritano, u ta tsaka ku tiva leswaku u nga byi kuma vuhungasi lebyinene, hilaha xihloko lexi landzelaka xi nga ta kombisa hakona.

[Box/Picture on page 19]

Thelevhixini Yi Nga Va Ni Khombo

THELEVHIXINI yi sungule ku voniwa hi va le, United States enkombisweni wa misava hinkwayo hi 1939 le New York. Mutsari un’wana wa phepha-hungu loyi a a ri kona u kombise ku kanakana malunghana ni vumundzuku bya xitirho lexi xintshwa. U tsarile a ku: “Xiphiqo xa thelevhixini hi leswaku vanhu va fanele va tshama va yi hlalerile; ndyangu lowu tolovelekeke wa Maamerika a wu na wona nkarhi wo yi hlalela.”

A a hoxisile swinene! Kahle-kahle ku vuriwe leswaku loko Muamerika la tolovelekeke a thwasa exikolweni, nkarhi lowu a wu heteke a ri emahlweni ka TV, wu ta va wu tlula lowu a wu heteke a ri emahlweni ka mudyondzisi hi 50 wa tiphesente. “Vana lava nga vahlaleri lavakulu va thelevhixini va ni nsele lowukulu, va hundzeleta ngopfu swilo, va ni miri lowukulu, a va tali ku twisisa xilo loko va nga xi voni, a va na ntwela-vusiwana, naswona i swichudeni leswi nga riki ni vuswikoti loko va ringanisiwa ni vana lava nga riki vahlaleri lavakulu va thelevhixini,” ku vula Dok. Madeline Levine, ebukwini ya yena leyi nge Viewing Violence.

Xana xitsundzuxo xa yena hi xihi ke? “Vana va fanele ku dyondzisiwa leswaku thelevhixini yi ni ntirho wa yona, ku fana ni xitirhisiwa xihi ni xihi lexi nga endlwini. A hi tshiki muchini wo omisa misisi wu ya emahlweni wu tirha loko misisi ya hina se yi omile, naswona a hi tshiki muchini wo oxa xinkwa wu ya emahlweni wu tirha loko xinkwa se xi oxekile. Ha yi lemuka mintirho leyi faneleke ya switirhisiwa leswi, naswona ha swi tiva leswaku hi swi tima rini. Vana va hina va fanele va dyondzisiwa sweswo malunghana ni thelevhixini.”

[Box/Pictures on page 21]

Vuhungasi Emisaveni Hinkwayo

Xalamuka! yi kombele vayimeri va yona va le tindhawini to hambana-hambana emisaveni leswaku va hlamusela mikhuva leyi tolovelekeke evuhungasini bya laha va nga kona. Tin’wana ta tinhlamuselo ta vona hi leti landzelaka.

Brazil: “Minongonoko ya TV yi nyanye ku biha. Kambe leswi vatswari vo tala va tirhaka ehandle ka le kaya, vana hakanyingi va siyiwa va tihungasa hi TV. Ti-CD-ROM leti vulavulaka hi vungoma ni mintlangu ya tivhidiyo leyi kombaka madzolonga ya nsele swi tolovekile.”

Riphabliki ra Czech: “Ku sukela loko Vukhomunisi byi wile, tiko leri ri taleriwe hi vuhungasi lebyi a byi nga si tshama byi voniwa, ku katsa ni minongonoko ya TV ya le Vupela-dyambu ni mavhengele ya swifaniso leswi nga ambalangiki. Vantshwa a va heli etidisko, emintlangwini ya sinuka ni le byaleni. Ku navetisa swilo hilaha ku hundzeletiweke kun’we ni nhlohlotelo wa tintangha swi tala ku va ni nkucetelo wa matimba eka vona.”

Jarimani: “Khombo ra kona, vatswari vo tala a va swi koti ku lunghiselela vana va vona vuhungasi hikwalaho ka ku karhala, kutani vantshwa va kucetelana leswaku va tihungasa. Van’wana va tlanga mintlangu ya khompyutara va ri swavo. Van’wana va ya eka mincino ya vusiku hinkwabyo leyi vuriwaka tigigi, laha swidzidzirisi swi kumekaka hi xitalo.”

Japani: “Tibuku ta mafenya i vuhungasi lebyi rhandzekaka eka vantshwa ni vatswatsi, kambe hakanyingi ti tele madzolonga, ku tikhoma loko biha ni nhlambha. Ku gembula na swona swi tolovelekile. Mukhuva wun’wana lowu nga tsakisiki hileswi van’hwanyana van’wana lava ha riki vantshwa va baka tinqingho ti ya emintlaweni leyi tivekaka swinene ya vavanuna lava tikhomaka hi ndlela yo biha. Van’wana va ba tinqingho leswaku va tibulela ntsena, kasi van’wana swi fika ni laha va tihumesaka ni vavanuna lava leswaku va ta hakeriwa, leswi swi talaka ku va hundzula tinghwavava.”

Nigeria: “Vukombiselo bya tivhidiyo lebyi nga lawuriwiki hi munhu bya tala etikweni hinkwaro ra Afrika Vupela-dyambu. Etindhawini leti ku nghena vanhu va malembe hinkwawo, ku katsa ni vana. Tivhidiyo leti humesaka vanhu lava nga ambalangiki ni leti chavisaka ti kombisiwa nkarhi na nkarhi. Ku tlula kwalaho, tibayiskopo leti endliweke kwala leti humesiwaka eka TV ti tala ku kombisa vungoma.”

Afrika Dzonga: “Laha se ku andza tigigi, naswona swidzidzirisi swi tala ku kumeka hi ku olova eka tona.”

Sweden: “Tindhawu ta byalwa ni ta tigigi ta humelela eSweden, naswona hakanyingi swigevenga ni vaxavisi va swidzidzirisi va khitikanela kona. Vuhungasi bya thelevhixini ni bya tivhidiyo byi tele madzolonga, vungoma ni ku tikhoma loko biha.”