Bindzu Ra Misava Hinkwayo—Ndlela Leyi Ri Ku Khumbaka Ha Yona

LOKO Peter a heleriwa hi ntirho eka khampani leyi kumekaka ematikweni yo hambana-hambana leyi a yi tirheleke malembe ya 20, xitiviso xa ku heleriwa hi ntirho xi vule leswaku timhaka ti onhiwe hi “ku hlanganisiwa ka ikhonomi ya misava hinkwayo.” Loko mali ya le Thailand, leyi vuriwaka baht, yi lahlekeriwa hi matimba ya yona hi mpimo lowu tlulaka hafu, holobye wa timali wa tiko rero u humelele eka TV a ri karhi a sola swinene mhaka ya “bindzu ra misava hinkwayo.” Loko nxavo wa mpunga wu engeteleka hi 60 wa tiphesente etikweni rin’wana ra le Dzonga-vuxa bya Asia, tinhloko-mhaka ta mahungu evuxaviselweni bya maphepha-hungu ti tivisile: “I Ku Hlanganisiwa Ka Bindzu Ra Misava Hinkwayo!”

Kahle-kahle swi vula yini ku hlanganisa bindzu ra misava hinkwayo? Xana ku ri khumba njhani tiko ra ka n’wina naswona ha yini ku ri khumba ku tlhela ku khumba ni mali ya wena? I yini lexi endlaka leswaku ku landzeriwa tirhelo leri?

I Yini Ku Hlanganisiwa Ka Bindzu Ra Misava Hinkwayo?

Leswi khumbaka ikhonomi, ku hlanganisiwa ka bindzu ra misava hinkwayo i ku hlanganisiwa ka ikhonomi ya tiko rin’wana ni rin’wana yi va ikhonomi yin’we ya misava hinkwayo. “Misava hinkwayo yi fana ni tiko rin’we” namuntlha, matiko hinkwawo ma swi kota ku rhumelana nhundzu, nawona mali yi tsemakanya mindzilikana hi ku olova ni hi xihatla. Entiyisweni, bindzu a ra ha ri na mindzilikana. Tinhlangano leti kumekaka ematikweni yo hambana-hambana ti va ni matimba lamakulu hikwalaho ka tirhelo leri, kasi vavekisi lava nga tiviwiki va nga ha endla leswaku tiko ro karhi ri nyuka ngopfu kumbe ri va evuswetini lebyikulu.

Ku hlanganisiwa ka bindzu ra misava hinkwayo ku vange leswaku swi olova ku fambisa rungula manguva lawa. Ku kuceteriwe hi ku hluvukisiwa lokukulu ka swifambisa-marungula, vutlhari lebyikulu bya tikhompyuta, ni ku endliwa ka fambiselo ra misava hinkwayo ra ku haxa mahungu, ku fana ni Internet. Tithekinoloji leti ta pfuna leswaku mpfhuka wu nga ha vi xihinga. Ku va ni vuyelo byihi?

Xana I Nkateko Lowu Nga Hetisekangiki?

Hi ku ya hi vaseketeri va kona, ku hlanganisiwa ka bindzu ra misava hinkwayo ku nga hatlisisa vuxavisi ni vuvekisi lebyi akaka ikhonomi ni ku yisa nhluvuko hambi ku ri ematikweni lama nga evuswetini lebyikulu. Hi xikombiso, emalembeni ya va-1990 ntsena, vavekisi lava humaka ematikweni mambe va vekise hi mali leyi ringanaka tibiliyoni ta tsevu wa tirhandi eka ikhonomi ya matiko lama hluvukaka. Ku engeteleka loku lokukulu eka vuvekisi bya misava hinkwayo ku pfunile eku akiweni ka mapato, timbala ta swihaha-mpfhuka ni tifeme to karhi ematikweni lama nga evuswetini. Kunene ku hlanganisiwa ka bindzu ra misava hinkwayo ku pfunile eku antswiseni ka ndlela leyi vanhu va hanyaka ha yona ematikweni man’wana ya misava. Peter Sutherland, mutshama-xitulu wa Khansele yo Hluvukisa Matiko ya le Ntsungeni, u vula leswaku “khale a swi teka malembe yo tala swinene leswaku ndlela leyi vanhu va hanyaka ha yona yi antswisiwa, kambe eChayina, ndlela leyi vanhu va hanyaka ha yona sweswi ya antswisiwa emalembeni man’wana ni man’wana ya khume.” Ku hlanganisiwa ka bindzu ra misava hinkwayo ku pfuna vanhu va magidi ya timiliyoni. Ku ndlandlamuka ka bindzu ra misava hinkwayo ku engetele mpindzulo ni ku antswisa ndlela leyi swilo swi endliwaka ha yona naswona ku endle leswaku ku va ni mintirho leyintshwa.

Hambiswiritano, lava va lwisanaka ni ku hlanganisiwa ka bindzu ra misava hinkwayo va vula leswaku ku nga tlhela ku wisa ikhonomi hi ku tsopeta ka tihlo. Ku dlokonyota khompyuta kambirhi kanharhu swi nga ehlisa ntikelo wa mali hi xihatla lexikulu, ku dya mali leyi vanhu va timiliyoni lava wundlaka mindyangu a va tivekele yona vutomi bya vona hinkwabyo. Marito yo chavisa lama vuriwaka hi mukambisisi la nga ni nkucetelo wa le Wall Street ma nga endla leswaku vavekisi vo tala va chava kutani va xavisa mabindzu ya vona hi ku hatlisa eAsia, kutani swi vanga nkayivelo lowukulu wa timali lowu eku heteleleni wu nga ta endla leswaku vanhu va timiliyoni va va evuswetini. Ntlawa wa vakongomisi wu nga endla xiboho xa ku pfala feme eMexico kutani wu ya yi pfula eThailand—wu endla mintirho eAsia kambe wu siya mindyangu ya madzana yi nga ri na mintirho le Latin Amerika.

Vo tala va vula leswaku ku hlanganisiwa ka bindzu ra misava hinkwayo ku endle leswaku vanhu vo tala va hanya ku tika nileswaku ku nga ha siya matiko man’wana ya misava ma nga endli nhluvuko hi tlhelo ra ikhonomi. Sutherland u ri: “Ku wa ka ikhonomi eTindhawini to tala ta le Dzongeni wa Sahara eAfrika swi kombisa leswaku misava ya hluleka ku hlanganisa ikhonomi ya matiko hinkwawo, xisweswo ku endla leswaku bindzu ri va leri humelelaka ni ku koka vavekisi.”

Leswi Nga Endlaka Leswaku U Va Xigwili Kumbe U Va Xisiwana

Xana u khumbeka njhani? Ikhonomi ya tiko ra ka n’wina, ya matiko hinkwawo ni ya swifundza swin’wana yi hlanganisiwile yi va nchumu wun’we. Hikwalaho, ku wa ka ikhonomi etikweni rin’wana ku nga ha khumba ikhonomi ya tiko rin’wanyana hi xihatla—ku katsa ni tiko ra ka n’wina. Hi xikombiso, xiphiqo xa misava hinkwayo xa timali lexi hlaseleke Asia hi 1997 na Russia na Latin Amerika hi 1998 na 1999 sweswi xi xungeta ku hlasela rifuwo ra le United States, matiko ya le Yuropa ni matiko man’wana yo tala lama yimeke kahle hi tlhelo ra timali. Tiikhonomi leti a ti languteka ti yime kahle enkarhini lowu hundzeke sweswi ta tsekatseka swinene—swi le rivaleni leswaku ku tsekatseka ka tona a ku vangiwi hi nchumu lowuntshwa wa kwalaho, kambe ku vangiwa hi ku wa ka ikhonomi ematikweni man’wana. Vativi va ikhonomi va vula leswaku xiphiqo lexi i “xirhalanganya xa timali lexi tlulelaka.” Lionel Barber wa Financial Times u ri: “Ku wa ka ikhonomi ku humelela hi nkarhi wun’we naswona eswiyin’weni swo tala ka fambisana hi mpimo. Mhaka ya leswaku ikhonomi ya tiko rin’wana yi khumba ya tiko rin’wana, a ya ha ri khombo leri ku ehleketiwaka leswaku ri nga ha va kona; kambe se ri kona.”

Hikwalaho, ku hlanganisiwa ka bindzu ra misava hinkwayo ku hlanganise ikhonomi ya matiko hinkwawo yi va nchumu wun’we. Ku nga khathariseki leswaku u tshama kwihi, wa khumbeka hi tindlela to tala. Ehleketa hi swikombiso leswi landzelaka. Loko mali ya le Brazil yi ya ehenhla ni le hansi hi January 1999, vafuwi va tihuku va le Argentine va hlamarile loko va lemuka leswaku vanhu va le Brazil a va ehlise nxavo wa tihuku ta vona eswitolo swa le Buenos Aires. Tlhandlakambirhi, ku wa ka ikhonomi ya misava hinkwayo ana se ku endle leswaku nxavo wa tihunyi, tinyawa, jusi ya mihandzu, nyama ya homu ni chizi wu hunguteka hi le xikarhi eArgentine. Ku ehla ka minxavo ni ku hunguteka ka ku xaviwa ka swilo leswi ku endle leswaku tideri ti pfariwa etikweni rero, swi siya vanhu va madzana va nga thoriwanga.

Hi nkarhi lowu fanaka, vafuwi va tinguluve eIlinois, le U.S.A. va kume leswaku hambileswi a va ri ni bindzu lerinene ro xavisa nyama ya nguluve ematikweni lama engetelekaka ya le Asia enkarhini lowu hundzeke, sweswi va boheka ku hunguta minxavo ya vona, tanihi leswi a yi nga ha xaviwi ngopfu naswona a ku ri ni mphikizano lowukulu wo xavisa. N’wamapurasi un’wana u ririse xileswi: “A hi si tshama hi lahlekeriwa ngopfu hi ndlela leyi ebindzwini ra nyama ya nguluve, hambi ku ri enkarhini lowu Ikhonomi a yi wile.” Etikweni rero, vatirhi va le tifemeni ta tinsimbi va heleriwe hi ntirho, tanihi leswi tikhampani ta vona a ti kuma tinsimbi to tala ti huma eChayina, eJapani, eRussia, eIndonesia ni le matikweni man’wana—ntikelo wa mali ya matiko lawa hinkwawo a wu ri ehansi, leswi endleke leswaku ma chipisa tinhundzu leti ma ti rhumelaka ematikweni mambe. Hikwalaho ko pfumaleka ka vaxavi va le Asia, mavele lama nga xavisiwangiki ma sele ma ri tinhulu eUnited States, leswi tshikileleke vafuwi etikweni rero.

Ku hlanganisiwa ka bindzu ra misava hinkwayo ka engeteleka hikwalaho ka leswi tibanki ni minkwama ya midende ya le matikweni lama fuweke ti lombiseke kumbe ku vekisa hi mali yo tala ngopfu eka “mabindzu lamantshwa”—ku nga nchumu lowu amukelekaka ematikweni lama hluvukaka. Hikwalaho, loko tiikhonomi teto ti wa hi nkarhi wa xiphiqo xa timali hi 1997-99, leswi swi va khumbe hi ku kongoma vaaki lava holaka mudende kumbe lava va vekeke mali ebankini leyi weke. Un’wana ni un’wana u lahlekeriwile hi ndlela yo karhi.

Swigwili Swi Ya eMahlweni Swi Va Swigwili, Swisiwana Swi Ya eMahlweni Swi Va Swisiwana

Ku kambisisa ku hlanganisiwa ka bindzu ra misava hinkwayo hi vukheta ku kombisa leswaku ku yise rifuwo ematikweni lama nga evuswetini ni vusweti lebyikulu ematikweni lama fuweke. Njhani? David Korten wa xi hlamulanyana xivutiso lexi ebukwini yakwe leyi nge When Corporations Rule the World: “Ku kula ka ikhonomi ematikweni lama nga evuswetini ku endla leswaku ma aka timbala ta swihaha-mpfhuka ta manguva lawa, ma kuma thelevhixini, ma aka magondzo lamakulu ni miako ya switolo leyi nga ni swilawula-mahiselo ni michini leyi rharhanganeke, ni ku kuma tinguvu to durha leti nga xaviwaka hi vanhu va nga ri vangani. Hakanyingi ndlela leyi vanhu vo tala va hanyaka ha yona a yi antswisiwi. Ku kula ka ikhonomi ka muxaka lowu, ku vangiwa hi ku rhumeriwa ka swilo ematikweni mambe leswaku ku ta kumeka mali leyi nga ta xava swilo leswi laviwaka hi swigwili. Hikwalaho, matiko ya vanhu lava nga evuswetini ma ni ntshovelo lowu nga rhumeriwaka ematikweni mambe. Kutani lava ku nga khale va tirha ku rima ematikweni lawa va tikuma va ri evuswetini etindhawini ta le madorobeni hikuva va hakeriwa mali leyitsongo hi vini va mavhengele lava rhumelaka ntshovelo lowu ematikweni mambe. Mindyangu a yi tshami swin’we, vanhu va hanya ku tika swinene naswona ku va ni madzolonga. Kutani lava kumeke ntshovelo wo tala va ha lava mali yo tala leyi humaka ematikweni mambe leswaku va ta xava matlhari yo tisirhelela ha wona eka lava va pfumalaka.”

Emisaveni hinkwayo, ku hlanganisiwa ka bindzu ra misava hinkwayo ku va tshikilele ngopfu vanhu lava va tirhaka tanihi leswi tihulumendhe ti sindziseke leswaku va hola mali leyitsongo naswona a ti xi antswisanga xiyimo lexi vanhu va tirhaka eka xona leswaku ti koka vavekisi lava tshembisiwaka leswaku va ta hakela mali ya le hansi. Hambileswi matiko man’wana lama nga ni tifeme letintshwa ma vuyeriweke hikwalaho ka ku engeteleka ka nhundzu leyi rhumeriwaka ematikweni mambe hikwalaho ka leswi ku nga ni ntshunxeko wa bindzu ra misava hinkwayo, matiko lama nga evuswetini ma vekeriwe etlhelo.

Xana i xikulu ku fikela kwihi xihlawuhlawu lexi xi nga emisaveni hinkwayo? Ehleketa hi nhlayo yin’we ntsena leyi nyikeriweke hi Korten: “Sweswi [hi 1998] ku ni van’wankumi lava ringanaka 477 lava nga ni tibiliyoni ta tirhandi emisaveni hinkwayo, nhlayo leyi yi tlakukile hikuva hi 1991 a va ri 274. Swilo leswi va nga na swona swi lava ku ringana ni hafu ya muholo wa lembe hinkwaro wa vanhu va le matikweni lama nga evuswetini—2,8 wa magidi ya tibiliyoni ta vanhu.” Swi vangiwa hi yini? “Lebyi i vuyelo byo kongoma lebyi vangiwaka hi ikhonomi ya misava hinkwayo leyi nga kongomisiwiki kahle.”

Ku Susumetiwa Hi Makwanga—Xana I Mukhuva Lowunene?

Xana hi kwihi ku tsana lokukulu ka ku hlanganisiwa ka bindzu ra misava hinkwayo? Mutsari Jim Hoagland, loko a vulavula hi xiphiqo xa timali xa 1997-98 u vule leswaku van’wamatimu va nkarhi lowu taka “va ta kuma leswaku ku tlangiwe hi mali, naswona ntirhisano wa matiko hinkwawo a wu ri ni swihoxo ni leswaku vanhu a va ri ni makwanga.” Vanhu van’wana va vutisa: ‘Xana ku rhula ka ntiyiso ni nhluvuko ku nga va kona loko ku ri ni tirhelo ra ikhonomi leri endlaka leswaku ku va ni vanhu vo hlayanyana ntsena lava fuweke kambe ku va ni vo tala lava nga evuswetini? Xana i swinene leswaku nhlayo leyitsongo ya vanhu lava swi va fambelaka kahle yi va ni rifuwo ro tala ngopfu kasi van’wana vo tala va ri evusiwaneni lebyikulu?’

Entiyisweni, makwanga lamakulu ni ku pfumala mahanyelo swi endle leswaku vanhu va va exiyin’weni lexi nga ringaniki. Leswi gqweta rin’wana ri swi vuleke emalembeni ya 2000 lama hundzeke swa ha ri ntiyiso: “Ku rhandza mali i rimitsu ra mixaka hinkwayo ya swilo swo biha.” (1 Timotiya 6:10) Xana tihulumendhe ta vanhu ti lunghekile ku tlhantlha swihoxo leswi vanhu lava nga hetisekangiki va nga na swona? Fernando Cardoso, muungameri wa Brazil, u boxe swivilelo swakwe: “Mhaka ya ku khathalela ku cinca ka ikhonomi ya vanhu enkarhini lowu wa ku Hlanganisiwa ka Bindzu ra Misava Hinkwayo yi ve ntlhontlho lowukulu, tanihi leswi hinkwerhu ka hina hi bohekaka ku langutana . . . ni xiphiqo lexi vangiweke hi ku hisekela ngopfu mabindzu.”

“Nyimpi Leyikulu Yo Lwela Ku Kuma Matimba Ni Swilo Swa Risima”

Enkulumeni yakwe leyi a yi nyikeleke eka Nhlengeletano ya Vu-22 ya Vandla ra Nhluvukiso wa Misava Hinkwayo, Korten u kombise ku kanakana kakwe malunghana ni vuyelo bya ikhonomi ya misava hinkwayo. U vule leswaku ku ni “nyimpi leyikulu yo lwela ku kuma matimba ni swilo swa risima exikarhi ka vanhu lava kumekaka emisaveni hinkwayo ni tinhlengeletano ta bindzu ra misava hinkwayo. Makumu ya nyimpi leyi ma ta vonaka loko lembe-xidzana ra vu-21 ri endla leswaku vanhu va va ni makwanga lama nga lawulekiki, madzolonga, ku pfumala ni ku onhiwa ka mbango loku nga ta endla leswaku hi hela. Kumbe ma ta vonaka loko ku humelela ka vanhu lava hluvukeke, lava nyukaka hi swilo leswi vonakaka laha vanhu hinkwavo va nga ta kota ku hanya va nga pfumali nchumu naswona va ri eku rhuleni ni van’wana naswona va nga onhi pulanete.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

“MISAVA YI YA EMAHLWENI YI TIRHISANA NGOPFU”

Xiga lexi xi tirhisiwe enkandziyisweni wa magazini lowu nge Asiaweek wa February 26, 1999, lowu nga te: “Misava yi ya emahlweni yi tirhisana ngopfu, leswi swi vangiwe hi mabindzu lama ntshunxekeke, rungula ro rhumela mali ni thekinoloji. . . . Tirhelo leri ri katsa leswi: loko tindhawu ni matiko yo tala ti nghenisiwa eka ikhonomi ya misava hinkwayo, ku ta va ni ndhawu leyikulu yo xavisela eka yona emisaveni hinkwayo.”

Wu tlhele wu ku: “Ku wa ka ikhonomi loku hlaseleke Asia Vuxa, Russia na Brazil [emalembeni ya sweswinyana] ku kombise leswaku emisaveni leyi yi nga ni ikhonomi ni thekinoloji yin’we, i vuphukuphuku ku antswisa ikhonomi ya tiko rin’wana kasi ya matiko man’wana ya wa.”

Xihloko lexi xi lemukisa hi ku hohlosa “ikhonomi ni tipolitiki” ta le Asia xi tsundzuxa vahlayi leswaku “matiko lama nga ni ikhonomi leyinene emisaveni hinkwayo ka ha ri Japani na Chayina.” Xi ye emahlweni xi ku: “Ku fanele ku ehleketiwa hi nhlayo leyikulu ngopfu ya vaaki va le Asia.” Vanhu va le Asia lava hlayeriwaka eka magidi ya timiliyoni a va fanelanga va bakanyeriwa etlhelo. Entiyisweni, misava hinkwayo yi ni ikhonomi yin’we, a ka ha ri na mindzilikana.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Ku vuriwa leswaku ku hlanganisiwa ka bindzu ra misava hinkwayo hi kona ku pfulaka vangwa lerikulu exikarhi ka swigwili ni swisiwana