Ntirhisano Wa Misava—Ntshembo Ni Ku Chava

“Ntirhisano wa misava i nchumu wa nkoka swinene enguveni ya hina. . . . Sweswi wu pfuna vanhu vo tala ngopfu hi ndlela leyi va nga si tshamaka va pfuniwa ha yona emisaveni hinkwayo.”—MARTIN WOLF, MUTSARI WA PHEPHA-HUNGU EKA XIYENGE XA TIMALI.

“Hina vanhu va laha Misaveni, hi ndyangu wun’we lowukulu. Nguva leyintshwa yi tisa mintlhontlho ni swiphiqo leswintshwa swa misava hinkwayo, ku fana ni khombo ra mbango, ku hela ka swilo, tinyimpi leti yayarhelaka vanhu swin’we ni vusweti.”—EDUARD SHEVARDNADZE, MUUNGAMERI WA LE GEORGIA.

HI December 1999, nhlangano wa Nhlengeletano ya Misava Hinkwayo ya Bindzu lowu a wu khomeriwe le Seattle, eU.S.A., wu kavanyetiwe hi madzolonga. Maphorisa ma tirhise tigasi leti humesaka musi, tikulu ta pulasitiki ni mati lama nga ni biriviri leswaku ma tisa ku rhula. Ma hetelele ma khome vanhu vo tala lava a va vanga mpfilumpfilu.

I yini lexi vangeke Madzolonga eSeatlle? Swin’wana swa swona swi katsa ku karhateka hi mhaka ya ku lahlekeriwa hi mintirho, ku karhateka hi mbango swin’we ni ku pfumaleka ka vululami etikweni. Kambe loko hi ba nhloko ya mhaka, vanhu lava a va kombisa ku vilela a va nga yimi na yona mhaka ya ntirhisano wa misava—ni ndlela leyi wu nga ta va khumba ha yona vanhu swin’we ni pulanete leyi.

Ku chava ka vona ka ha ri kona. Ku sukela hi 1999, vanhu va swi kombise erivaleni leswaku a va wu lavi ntirhisano wa misava naswona sweswo va swi kombise hi madzolonga. Eswiyin’weni swin’wana, varhangeri va misava va lava ku khomela minhlangano ya vona etindhawini ta le xihundleni leswaku vakaneti va nga va kavanyeti hi ku olova.

Kambe, a hi vanhu hinkwavo lava tekaka ntirhisano wa misava wu ri nxungeto. Hambileswi van’wana va vonaka onge hi wona wu vangelaka swiphiqo emisaveni, van’wana va wu teka wu ri wona wu nga ta tlhantlha swiphiqo swo tala swa misava. I ntiyiso leswaku vanhu vo tala va nga ha vona swi nga ri swa nkoka leswaku mhaka leyi yi tshamela ku tlhuvutsiwa, hikuva vo tala va vona a va swi twisisi kahle leswaku ntirhisano wa misava i yini. Kambe, ku nga khathariseki leswaku vonelo ra wena hi rihi, ntirhisano wa misava ana se wa ku khumba, naswona swi nga ha endleka wu ku khumba ngopfu enkarhini lowu taka.

Kahle-kahle, Ntirhisano Wa Misava I Yini?

Vanhu van’wana va tala ku tirhisa rito leri nge “ntirhisano wa misava” loko va kombetela eka ndlela leyi vanhu ni matiko yo hambana-hambana va tirhisanaka ha yona. Mboyamelo lowu wu tinyike matimba ngopfu emalembeni ya kwalomu ka khume lama hundzeke, ngopfu-ngopfu hikwalaho ka nhluvuko lowu endliweke eka thekinoloji. (Vona bokisi leri nga eka tluka 21.) Hi nkarhi lowu, swihinga leswi vangiwaka hi Nyimpi ya Vusukumbele swi va swi nyamalarile, mindzilakana ya mabindzu yi hahlukile, misava hinkwayo yi va yi xaviselana naswona swi va swi chipile naswona swi olova ku teka riendzo.

Ku hlanganisiwa loku ka mabindzu ya misava hinkwayo swi pfunile eka swilo swo hambana-hambana—eka ikhonomi, tipolitiki, ndhavuko ni mbango. Khombo ra kona, a swi pfunanga eka hinkwaswo. Buku ya Nhlangano wa Matiko leyi nge Human Development Report 1999 yi te: “Vanhu va titshege hi van’wana leswaku va kota ku hanya, naswona va tshinelane ngopfu ku tlula hambi rini eku sunguleni. Leswi swi pfuna swi tlhela swi va ni makhombo hi tindlela to tala.” Ntirhisano wa misava wu ni mimpfuno ni makhombo, ku fana ni minhluvuko yin’wana leyi fikeleriweke hi vanhu.

Ntshembo Eka Matiko Lama Fuweke

Hi ku vula ka muwini wa Sagwadi ra Nobel eka timhaka ta timali, Amartya Sen, ntirhisano wa misava “wu vuyerise misava hi tlhelo ra sayense ni ra ndhavuko, naswona wu fuwise vanhu.” Human Development Report 1999 yi kombisa leswaku ntirhisano wa misava wu “pfuna hi tindlela to tala leswaku wu herisa vusweti eka lembe-xidzana lera vu-21.” Vanhu va ve ni ntshembo hikwalaho ka minhluvuko leyikulu leyi wu yi tiseke loko wu sungula. Namuntlha ndyangu lowu nga riki swisiwana naswona wu nga fuwangiki emisaveni se wu kuma mali leyi phindhekeke kanharhu ku tlula leyi a wu yi kuma emalembeni ya 50 lama hundzeke.a

Vakambisisi van’wana va kume leswaku ku hlanganisiwa ka ikhonomi ku nga pfuna hi ndlela yin’wana: Va vona onge leswi swi ta endla leswaku matiko ma kanakana ku ya enyimpini. Thomas L. Friendman, ebukwini yakwe leyi nge The Lexus and the Olive Tree, u kandziyisa leswaku ntirhisano wa misava wu ni “nkucetelo lowukulu ematikweni leswaku ma nga sunguli nyimpi naswona wu endla leswaku swi durha ngopfu ku ya enyimpini ku tlula hambi ku ri rini ematin’wini ya sweswinyana.”

Loko vanhu va tshamela ku hlangana, swi nga ha endla leswaku ku va ni vun’we bya misava hinkwayo. Minhlangano yin’wana ya timfanelo ta vanhu yi swi kotile ku tirhisa Internet leswaku yi navetisa swikongomelo swa yona. Hi xikombiso, hi ku tirhisa Internet, swi kotekile ku kucetela vanhu emisaveni hinkwayo leswaku va seketela ntwanano wa matiko ya misava hinkwayo lowu endliweke hi 1997 wa ku yirisa tibomo leti fuhlekiwaka. Endlelo leri ri tirhisiweke hi vanhu lava tolovelekeke ri bumabumeriwe tanihi “ndlela leyintshwa ya ku khutaza ntirhisano wa matiko hinkwawo ya misava, laha tihulumendhe swin’we ni vaaka-tiko va tirhisanaka leswaku va tlhantlha swiphiqo swa vanhu emisaveni hinkwayo.”

Hambileswi ku veke ni vuyelo lebyinene, vanhu vo tala va ha ri ni ku chava ka leswaku mimbuyelo yo biha ya ntirhisano wa misava yi nga ha va yi tele ku tlula mimpfuno ya kona.

Ku Chava Loku Vangiwaka Hi Misava Leyi Avaneke Swinene

Swi nga ha endleka leswaku nchumu lowu vanhu karhatekeke ngopfu ha wona malunghana ni ntirhisano wa misava, hileswi wu kuriseke vangwa leri nga kona exikarhi ka swigwili ni swisiwana. Hambileswi rifuwo ra misava hinkwayo ri engetelekeke, kambe ri engeteleke eka vanhu va nga ri vangani ni le matikweni lama nga tatiki ni xandla. Rifuwo ra vanhu lava nga van’wankumi emisaveni lava ringanaka 200, loko ri hlanganisiwile, ri tlula mali leyi kumiwaka hi vanhu lava ringanaka 40 wa tiphesente lava tshamaka eka pulanete leyi—vanhu va kwalomu ka 2,4 wa magidi ya timiliyoni. Niloko miholo yi ya yi tlakuka ematikweni lama fuweke, matiko lama nga evuswetini lama ringanaka 80, entiyisweni ma vone ku hunguteka ka mali leyi vanhu va yi holaka emalembeni ya khume lama hundzeke.

Nchumu wun’wana lowu va karhatekeke ha wona i mbango. Ikhonomi ya misava hinkwayo yi khutaziwe ngopfu hi vaxavisi lava tilavelaka mali ntsena, va nga riki na mhaka ni pulanete leyi. Agus Purnomo, mukongomisi wa Nkwama wa Misava Hinkwayo wa Ntumbuluko wa le Indonesia, u hlamusela mboyamelo lowu nga kona: “Hi hlongorisana ni nhluvuko. . . . Ndzi karhatekile leswaku endzhaku ka malembe ya khume, hinkwerhu hi ta yisa nyingiso eka mbango, kambe ku ta va ku ri hava lexi hi nga ta va hi xi sirhelela.”

Nakambe vanhu va karhatekile hi mintirho ya vona. Namuntlha munhu a nga ha tikuma a tirha naswona a hola, kambe mundzuku a va a heleriwe hi ntirho naswona a nga ha holi nchumu, tanihi leswi misava yi yaka yi va ni vun’we naswona ku nga ni mphikizano lowukulu eka tikhampani. Ku thoriwa ka vatirhi va tlhela va hlongoriwa hi ku ya hi swilaveko swa nkarhi wolowo swi vonaka swi ri swinene eka tikhampani leti ti karhatekeke hi ku engetela mpindzulo wa tona, kambe swi siya vanhu va khome nyarhi hi timhondzo.

Ku hlanganisiwa ka ikhonomi ya misava hinkwayo swi vange xiphiqo xin’wana lexikulu. Vavekisi va misava hinkwayo va nga ha lomba tiko ro karhi leri hluvukaka mali yo tala, kambe va teka mali ya vona hi xitshuketa loko xiyimo xa ikhonomi ya tiko rero xi hohloka. Ku tekiwa ka mali yoleyo yo tala swi nga ha siya tiko rero ri ri ekhombyeni lerikulu ra timali. Xiphiqo xa timali eVuxeni bya Asiya exikarhi ka 1998 xi endle leswaku vanhu va timiliyoni ta 13 va lahlekeriwa hi mintirho. Le Indonesia, hambi ku ri vatirhi lava va nga lahlekeriwangiki hi mintirho ya vona va hunguteriwe miholo ya vona hi le xikarhi.

Kutani, swi le rivaleni leswaku Ntirhisano wa misava wu tisa ku chava swin’we ni ntshembo. Xana u ni xivangelo xa ku chava Ntirhisano wa misava? Kumbe, xana u nga rindzela leswaku wu ku fuwisa evuton’wini? Xana Ntirhisano wa misava wu hi nyike xivangelo xa ku langutela vumundzuku hi ri ni ntshembo? Xihloko xa hina lexi landzelaka xi ta hlamula swivutiso leswi.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 19]

Rifuwo ra vanhu lava nga van’wankumi emisaveni lava ringanaka 200, loko ri hlanga-nisiwile, ri tlula mali leyi kumiwaka hi vanhu lava ringanaka 40 wa tiphesente emisaveni

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

THEKINOLOJI LEYI SEKETELAKA NTIRHISANO WA MISAVA

Thekinoloji yi cince tindlela ta ku vulavurisana emalembeni ya khume lama hundzeke. Se swa olova ku vulavula kumbe ku kuma rungula—kun’wana ni kun’wana emisaveni—hi ku hatlisa, a swa ha durhi, naswona swa olova.

THELEVIXINI Namuntlha vanhu vo tala va swi kota ku hlalela thelevhixini, hambiloko va nga ri na yona ya vona vini. Hi 1995, a ku ri ni tithelevhixini leti ringanaka 235 eka vaaki van’wana ni van’wana va misava lava ringanaka 1 000, nhlayo leyi yi phindheke kambirhi eka liya ya 1980. Hi ku tirhisa sethalayiti yitsongo, vanhu va nga swi kota ku kuma mahungu ya misava hinkwayo. Francis Fukuyama, profesa wa ikhonomi ya tipolitiki u te: “Namuntlha, a ri kona tiko leri titsonaka mahungu ya misava hinkwayo.”

INTERNET Vanhu va kwalomu ka 300 000 va joyina Internet vhiki ni vhiki. Hi 1999 a ku ringanyetiwe leswaku vanhu lava ringanaka 700 wa timiliyoni va ta va va joyine Internet hi lembe ra 2001. Thomas L. Friedman lowa mutsari wa hlamusela: “Phela, a swi si tshama swi endleka ematin’wini ya vanhu vo tarisa xileswi leswaku va dyondza hi vutomi bya vanhu van’wana vo tala hi ndlela leyi, va tiva swilo leswi va nga na swona ni mavonelo ya vona etimhakeni to tala.”

RIQINGHO Tintambhu leti nga ni nghilazi swin’we ni fambiselo ra sethalayiti swi hungute mali leyi a yi hakeriwa ya riqingho. Mali leyi ringanaka R2 860 leyi a yi hakeriwa hi 1930 ya ku ba riqingho ku suka eNew York ri kongoma eLondon hi timinete tinharhu yi hungutekile hi 1999, yi va R4,00. Fambiselo ra riqingho leri nga tirhisiki tintambhu se ri toloveleke ku fana ni khompyuta. Ku ringanyetiwa leswaku hi lembe ra 2002, ku ta va ni vanhu va kwalomu ka gidi ra timiliyoni lava va nga ta va va tirhisa riqingho leri nga riki na ntambhu, naswona vo tala va vona va ta swi kota ku tirhisa tinqingho ta vona leswaku va nghena eka Internet.

MICROCHIP Hinkwaswo leswi nga laha henhla, leswi antswisiwaka nkarhi ni nkarhi, swi titshege hi ti-microchip. Emalembeni ya 30 lama hundzeke, matimba ya microchip lama tirhisiwaka eka khompyuta ma engeteleke hilaha ku phindhiweke kambirhi etin’hwetini ta 18. I ro sungula leswaku rungula ro tarisa xileswi ri hlayisiwa endhawini leyitsongo swonghasi.

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 19]

Globes on pages 21, 23-26, and 29: NASA photo