Xana Ntirhisano Wa Misava Wu Nga Swi Kota Hakunene Ku Tlhantlha Swiphiqo Swa Hina?

“Misava leyi hi tshamaka eka yona namuntlha yi fana ni muganga; ku ni swilo swo tala leswi nga fambiki kahle. Vaaki van’wana va yona a va khomiwi kahle; a va swi kumi swilo leswi kumiwaka hi van’wana. Vanhu vo tala va pfumala swinene lerova va tivona va ri mahlonga emisaveni.”—“OUR GLOBAL NEIGHBOURHOOD.”

FATIMA, loyi a tshamaka edorobeni rin’wana lerikulu ra le Afrika, u titeka a katekile. U ni xigwitsirisi. Kambe ndyangu wa ka vona wu tshama emukhukhwini lowu dzimiweke etlhelweni ka masirha manharhu ya mavulu. Ku fana ni vaaki van’wana lava ringanaka hafu ya miliyoni, u tshama endhawini leyikulu leyi nga ni masirha. Se vanhu va tala hambi ku ri le masirheni. Xivilelo xa yena hi lexi: “Va tele vanhu lava rhurhelaka laha, ngopfu-ngopfu laha masirheni.”

Empfhukeni wa kwalomu ka 15 wa tikhilomitara ku suka emukhukhwini wa Fatima, ku ni tindlu leta ha ku akiwaka, naswona ku ni switolo hinkwaswo ni ndhawu yo tlangela galufu leyi nga ni makhele ya 27. Mali leyi mutlangi wa galufu a yi kumaka hi ku tlanga ntlango wun’we, hi xiringaniso yi tele ku tlula mali leyi vaaki va le Afrika va yi holaka. Muganga lowu a wu ri evuswetini, kambe hi hala tlhelo ku ni tindhawu to tlangela galufu—leti kombisaka leswaku ku ni van’wankumi—hinkwaswo swa nyangatsa. Emisaveni ya hina, ku ni van’wakumi ni swisiwana.

Wadi Hadhramaut, i ndlela ya magombo-gombo leyi kumekaka ekwandzasini ra tiko ra Yemen eMiddle East, i ndlela ya khale leyi a yi tirhisiwa hi vafambi ku ya emitini yo hambana-hambana. Eku sunguleni, a swi vonaka onge a ku na vutomi emitini leyi ya le kule. Kambe leswi u swi vonaka ehandle ka yona swi nga ha ku kanganyisa. Emutini wa le kusuhi wa Saywūn, muziyamu yi kombele nhwanyana un’wana la thwaseke eyunivhesiti leswaku a endla Xiyenge eka khompyuta lexi longoloxaka swilo swa yona hinkwaswo. Hambileswi nhwanyana loyi a tshamaka etikweni rero, kambe u dyondze eOhio, le U.S.A. Masiku lawa, vanhu swin’we ni swilo leswi va swi vulavulaka, swi nga ha hangalaka emisaveni hinkwayo ku tlula hambi ku ri rini eku sunguleni.

Loko u famba tikhilomitara ta magidi yo hlayanyana u kongoma evupela-dyambu, le Sahara, u ta kuma tilori tinharhu ti ri karhi ti nanayila egondzweni leri nga riki na mimovha. Mashala, un’wana wa vachayeri, u vula leswaku u rhwalela tithelevhixini, tivhidiyo ni tisethalayiti. Na yena u kuma leswi endlekaka emisaveni hi ku hlalela mahungu lama haxiwaka hi Amerika. Endhawini ya ka hina, “hinkwerhu hi ni sethalayiti,” hi ku vula ka yena. A hi tingani tindhawu leti nga swi kotiki ku tiva leswi endlekaka ematikweni man’wana ya misava.

Ku khitikana ka vanhu, ka rungula, ka mahungu, ka mali ni thekinoloji ku endle leswaku vanhu va swi kota ku tirhisana. Ntirhisano wa misava wu pfuna ku hangalasa ndhavuko wa vanhu va le Yemen naswona wu endla leswaku Mashala a swi kota ku hola mali leyi ringanaka R35 000 hi riendzo leri hetaka mavhiki manharhu. Kambe mali leyi a yi nyikiwi vanhu hinkwavo. Fatima ni vaakelani vakwe va vone vanhu vo hlayanyana va ri karhi va vuyeriwa hikwalaho ka ntirhisano wa misava, kasi vona va hanya hi rikoko ra xilondza.

Hambileswi ntirhisano wa misava wu nga pfuniki ngopfu, kambe sweswi a ku na lexi va xi endlaka ha wona. Xana vanhu va nga tima ti-TV ta vona, va nga cukumeta tinqingho ta vona leti va famba-fambaka na tona, va nga onha tikhompyuta ta vona kumbe ku tshika ku endzela ematikweni man’wana? Xana matiko ma nga ringeta ku tihambanisa hi ku helela ni misava hinkwayo, hi ndlela ya politiki ni ya ikhonomi? Swi vonaka onge a swi nge endleki sweswo. A nga kona loyi a lavaka ku lahlekeriwa hi mimbuyelo ya ntirhisano wa misava. Kambe ku vuriwa yini hi swiphiqo leswi fambisanaka na wona? Swi endla leswaku vanhu va karhateka, naswona swi khumba vutomi bya vona. A hi tlhuvutseni swiphiqo swi nga ri swingani leswikulu swa ntirhisano wa misava.

Vangwa Leri Yaka Ri Kula

Rifuwo ra misava a ri aviwanga hi mfanelo, kambe ntirhisano wa misava wu kurise vangwa leri nga kona exikarhi ka swigwili ni swisiwana. I ntiyiso leswaku matiko man’wana lama hluvukaka ma vuyeriwile emhakeni ya ikhonomi ya misava hinkwayo. Vativi va vula leswaku emalembeni ya khume lama hundzeke, nhlayo ya vanhu lava hanyaka evusiwaneni eIndiya yi ehlile ku suka eka 39 wa tiphesente ku ya eka 26 wa tiphesente nileswaku eAsiya ku ve ni nhluvuko lowu fanaka. Nkambisiso wun’wana wu komba leswaku hi 1998, ko va vanhu lava endlaka 15 wa tiphesente ntsena va le Vuxeni bya Asiya lava a va hanya hi $1 hi siku, loko va pimanisiwa ni lava endlaka 27 wa tiphesente emalembeni ya khume lama hundzeke. Kambe xiyimo xa misava a xi tsakisi nikatsongo.

Exiphen’wini xa le Dzongeni wa Afrika ni le matikweni man’wana lama nga si hluvukaka ngopfu, mali leyi va yi kumaka yi ehlile emalembeni ya 30 lama hundzeke. Kofi Annan, matsalana-jenerala wa Nhlangano wa Matiko u ri: “Matiko ya misava . . . ma pfumelela vanhu va kwalomu ka magidi ya timiliyoni tinharhu—ku nga hafu ya vaaki hinkwavo va misava—leswaku va hanya hi mali leyi ringanaka $2 kumbe leyi nga ehansi ka yona hi siku, emisaveni leyi yi nga ni rifuwo ro tala.” Nchumu wun’wana lowukulu lowu vangaka ku avana exikarhi ka vanhu i ku rhandza mali. Larry Summers, khale ka matsalana-jenerala wa timali wa le United States wa hlamusela: “Emisaveni hinkwayo, vanhu lava nga swisiwana a va khathaleriwi. Tibanki leti tolovelekeke a ti yi etindhawini leti nga evuswetini—hikuva vanhu va kona a va na mali.”

Ku hambana lokukulu loku nga kona exikarhi ka miholo ya vanhu lava tshamaka ematikweni lama fuweke ni le matikweni lama nga evuswetini ku vanga ku avana hambi ku ri exikarhi ka matiko. A hi khale ngopfu laha ku kumekeke leswaku xuma xa n’wankumi un’wana wa le United States a xi tlula xuma xa vaaki-kulobye lava ringanaka 100 wa timiliyoni loko va hlanganise xuma xa vona hinkwaxo. Ntirhisano wa misava wu tlhele wu pfuna tikhampani leti fuweke leti kumekaka ematikweni yo hambana-hambana leti sweswi ku nga tona ti xavisaka swixavisiwa swa tona. Hi xikombiso, hi 1998, a ku ri tikhampani ta khume ntsena leti a ti lawula 86 wa tiphesente ta bindzu ra tinqingho leri vitanaka mali leyi ringanaka tibiliyoni tinharhu ta tirhandi. Tikhampani leti ta matiko hinkwawo ti tala ku va ni matimba lama tlulaka ya tihulumendhe, naswona, hilaha nhlangano wa Amnesty International wu swi vekaka hakona, “a ti khathali ngopfu hi timfanelo ta vanhu ni ta vatirhi.”

Swa twisiseka leswaku ha yini minhlangano ya timfanelo ta vanhu yi karhatekile hikwalaho ka leswi rifuwo ra misava ri kumiwaka hi vanhu va nga ri vangani ntsena. Xana u nga swi tsakela ku hanya endhawini leyi van’wankumi lava endlaka 20 wa tiphesente va holaka mali leyi phindhiweke ka 74 ku tlula ya swisiwana swa swisiwana? Hikwalaho ka thelevhixini, swisiwana leswi endlaka tiphesente ta 20 swi yi tiva kahle ndlela leyi swigwili swi hanyaka ha yona, hambileswi swi nga vonakiki leswaku swi ta pfuka swi wisile ku hanya hi rikoko ra xilondza. Ku pfumaleka ka vululami koloko ku endla leswaku vanhu va sala va pfilunganyekile naswona va ri hava vuyo.

Ku Endliwa Ka Ndhavuko Wun’we Wa Misava Hinkwayo

Mhaka yin’wana leyi karhataka i ya ku chayisana ka mindhavuko ni ku hangalaka ka moya wa ku hlongorisa swilo leswi vonakaka. Ku cincana hi mavonelo i nchumu wa nkoka emhakeni ya ntirhisano wa misava, naswona Internet hi yona yi rhangeleke emhakeni leyi. Khombo ra kona, Internet a yi tirhisiwi ntsena ku hangalasa rungula leri akaka, mindhavuko ni timhaka ta mabindzu. Swiyenge swin’wana swa Internet swi tamele swilo swo navetisa rimbewu, swi khutaza xihlawu-hlawu kumbe ku gembula. Swiyenge swin’wana swi hlamusela kahle leswaku u nga yi endla njhani bomo u ri ekaya. Hilaha Thomas L. Friendman a vulaka hakona, “eka Internet, swa olova ku kuma rungula leri nga ku petaka ekhombyeni. U nga ha kuma rungula leri fambisanaka ni ku hlunga vuhosi kumbe leri navetisaka ku navela ka rimbewu, . . . naswona ku ri hava loyi a nga ta ku tshikisa kumbe a ku kongomisa.”

Thelevhixini ni tifilimi na tona ti ni nkucetelo lowukulu eka ndlela leyi vanhu va ehleketaka ha yona. Hakanyingi rungula leri u ri kumaka eka swihaxi leswi ri huma eHollywood, ku nga kona exihlobyeni xa milorho. Hakanyingi swilo leswi swi khutaza ku rhandza swilo leswi vonakaka, madzolonga kumbe ku tikhoma loko biha. Swi nga ha endleka swi nga fambisani nikatsongo ni mindhavuko ya matiko yo tala ya misava. Nilokoswiritano, tihulumendhe, vadyondzisi ni vatswari va swi lava la.

Muaki un’wana wa le Havana, le Cuba, u byele muendzi un’wana la humaka eAmerika N’walungu a ku: “Hi rhandza ndhavuko wa le United States. [Hi] va tiva hinkwavo vatlangi va n’wina lava dumeke va le Hollywood.” Ndhavuko wa valungu wu khutaza swakudya leswi swekiwaka hi ku hatlisa ni tikhodirinki. N’wamabindzu wa le Malaysia u te: “Nchumu wun’wana ni wun’wana wa xilungu, ngopfu-ngopfu lowu humaka eAmerika, vanhu va laha va wu rhandza. . . . Loko ku ri swakudya, va lava ku swi dya, va lava ku fana ni valungu.” Nhloko ya Kholichi ya le Havana yi pfumerile hi mbilu yo vava: “Cuba a ra ha ri xihlala. Swihlala a swa ha ri kona. Misava yi vumbene yi va ndyangu wun’we.”

Ndhavuko wa valungu wu khumba mintshembo ni ku navela loku vanhu va nga na kona. Human Development Report 1998 yi te: “‘Ku kopela mahanyelo ya vaakelani va hina’ a swi helelanga ntsena emhakeni ya ku va ni swilo leswi va nga na swona, kambe se ku hundzele emhakeni ya ku tekelela ndlela leyi vanhu lava fuweke lava tlangaka tifilimi ni lava vonakaka eka thelevhixini, va hanyisaka xiswona.” Swi le rivaleni leswaku vanhu vo tala a va nge swi koti ku hanya hi ndlela yoleyo.

Xana Ntirhisano Wa Misava Wu Nga Xi Tlhantlha Xiphiqo Lexi?

Ku fana ni swilo swo tala leswi endliweke hi vanhu, ntirhisano wa misava wu tise swilo leswinene ni swo biha. Wu pfune van’wana hi tlhelo ra timali, wu tlhela wu endla leswaku vaaki va misava hinkwayo va swi kota ku vulavurisana. Nilokoswiritano, wu vuyerisa van’wankumi ni lava nga ni matimba, ku nga ri swisiwana ni lava pfumalaka. Naswona swigevenga ni swifo swin’wana swi swi kotile ku hundzela emisaveni hinkwayo hi ku olova hikwalaho ka ntirhisano wa misava ku tlula ndlela leyi tihulumendhe ti ringeteke ha yona ku swi sivela.—Vona mabokisi lama nga eka tluka 24 na 25.

Hi mpimo wo karhi, ntirhisano wa misava wu nyanyise swiphiqo leswi ana a swi ri kona emisaveni ya hina leyi nga hetisekangiki. Ematshan’weni yo tlhantlha swiphiqo swa misava, na wona wu hundzuke xiphiqo. Ku hambana ka vanhu hi ku ya hi swiyimo ku tinyike matimba, naswona ku pfilunganyeka ku lo be. Tihulumendhe ta misava ta tsandzeka ku kuma mimpfuno ya ntirhisano wa misava kasi hi hala tlhelo wu sirhelela vaaki eka makhombo ya wona. Xana ti ta humelela? Xana ntirhisano wa misava lowu nga ni timfanelo letinene wu nga swi kota ku tlhantlha xiphiqo lexi? Xihloko lexi landzelaka xi ta tlhuvutsa swivutiso leswi.

[Mabokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 24, 25]

NTIRHISANO WA MISAVA EKA VUGEVENGA NI VUTHERORISI

Khombo ra kona, switirhisiwa swa bindzu swi nga ha cinciwa hi ku olova swi endliwa switirhisiwa swa vugevenga. Human Development Report 1999 yi ri: “Tanihi leswi tifeme ta matiko yo hambana-hambana ti endleke matshalatshala ya ku endla bindzu rin’we ra misava hinkwayo, xisweswo ni ‘vugevenga bya matiko hinkwawo’—swigevenga leswi endlaka vugevenga hi ndlela leyi hlelekeke—swi tirhise endlelo leri hi ndlela yo biha.” Xana vugevenga lebyi hlelekeke byi vuyeriwe njhani eka ntirhisano wa misava?

Vangungumerisi va swidzidzirisi va swi kotile ku endla bindzu ra vona leri va tiselaka mali yo tala ngopfu. Leswi ku nga ha sechiwiki emindzilakaneni yo tala naswona vanhu vo tala se va tifambelaka va ntshunxekile, leswi swi endle leswaku vangungumerisi va swidzidzirisi va swi ngungumerisa hi ku olova ku suka eka tiko rin’wana ku ya eka rin’wanyana kumbe ku suka eka tiko-nkulu rin’wana ku ya eka rin’wanyana. Phela, emalembeni ya va-1990, mpimo wa khokheyini wu engeteleke kambirhi naswona mpimo wa xidzidzirisi xa opium wu engeteleke kanharhu. Mintlawa ya swigevenga swa misava hinkwayo yi sungule bindzu lerikulu ra vunghwavava. Lembe ni lembe, yi rhumela vavasati ni vanhwanyana va kwalomu ka 500 000 eYuropa Vupela-dyambu hi xikongomelo lexi—vo tala va vona vo sindzisiwa.

Emalembeni ya sweswinyana, mintlawa ya swigevenga, yi hlanganile yi va nyandza yin’we, ku fana ni tifeme ta matiko yo hambana-hambana. Yo tala ya yona yi kumeka emisaveni hinkwayo, naswona yi kuma mpindzulo wa mali leyi ringanaka R17, 5 wa tibiliyoni lembe ni lembe—mali leyi tlulaka ya swilo leswi xavisiwaka eFurwa.a

Internet yi hundzuke xitirhisiwa lexikulu xa vativi va tikhompyuta lava nga tshembekangiki. Hi 1995, ku vuriwa leswaku nsula-voya yin’wana leyi yivaka rungula eka tikhompyuta yi yive rungula leri ku vuriwaka leswaku ri durha kwalomu ka R12 wa magidi ya timiliyoni swin’we ni tinomboro ta makhadi ya swikweleti leti fikaka eka 20 000. “A swi olovi ku khomiwa loko u yiva hi ku tirhisa thekinoloji leyintshwa naswona swa vuyerisa swinene,” ku hlamusela José Antonio Soler, loyi a tirhanaka ni timhaka ta ku banka mali le Spaniya.

Matherorisi na wona ma tirhisa switirhisiwa swa ntirhisano wa misava. Hikwalaho ka leswi mahungu ma haxiwaka emisaveni hinkwayo, matherorisi ma nga ha tlhakisa vapfhumba va nga ri vangani va valungu etikweni ro karhi leri nga ekule, leswaku ma sindzisa mfumo ku endla xin’wana ni xin’wana lexi ma lavaka leswaku wu xi endla.

“VAPFHUMBA” LAVA NGA LAVEKIKI

Mavabyi swin’we ni vanhu swi nga ha rhendzeleka ni misava hinkwayo, naswona byin’wana bya byona, byi ni khombo ngopfu. Profesa Jonathan M. Mann, mutivi wa timhaka ta dyondzo, wa hlamusela: “Ku engeteleka lokukulu ka vanhu lava rhurhelaka eka tiko rin’wana, nhundzu leyi tleketliwaka ni mavonelo yo hambana-hambana, hi swona leswi hangalasaka swifo emisaveni hinkwayo. Misava yi le khombyeni lerikulu ra ku hlaseriwa hi mavabyi lamantshwa, ni ku hangalaka ka mavabyi lamantshwa ni ya khale lama tlulelaka.”

Ku hava xikombiso lexikulu ku tlula xa ntungu wa AIDS [SIDA], leyi sweswi yi dlayaka vanhu va kwalomu ka timiliyoni tinharhu lembe rin’wana ni rin’wana. Ematikweni man’wana ya le Afrika, lava tirhanaka ni timhaka ta rihanyo va chava leswaku xifo lexi xi nga ha hetelela xi dlaya vantshwa vo tala ngopfu. Joint United Nations Programme on HIV⁄AIDS ya vika: “Hambileswi ku tshameke ku va ni mintungu, tinyimpi ni tindlala, a swi si tshama swi endleka ematin’wini leswaku ku fa vantshwa vo tarisa xileswi.”

A hi switsongwa-tsongwana ntsena leswi nga “vapfhumba” va misava hinkwayo lava nga lavekiki. Swiharhi, swimilana ni switsotswana, swi sukile endhawini ya swona ya ntolovelo swi ya hlasela eka matiko-nkulu man’wana. Tinyoka leti nga ni vuxungu ta le Australia, sweswi ti hlasela Swihlala swa Pacific, swi vonaka onge ti titumbeta eka swihaha-mpfhuka. Ana se ti hete swinyenyana leswi vuriwaka Guam. Ximilana lexi vuriwaka xibalakala xa le Amerika Dzonga xi hangalakele ematikweni lama hisaka ya 50, laha xi sivaka mihocho ni ku onha madamu lama ku kumekaka tinhlampfi eka wona. International Herald Tribune yi ri: “Swimilana leswi nga ‘lavekiki’ swi dya mali ya misava hinkwayo ya kwalomu ka tibiliyoni ta tidolara [tirhandi] lembe ni lembe swin’we ni ku hangalasa swifo ni ku onhetela ikholoji.”

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso]

MALI LEYI NGUNGUMERISIWAKA

Yi hoxiwe endzeni ka tithoyi leti rhumeriweke ematikweni man’wana

KU NGUNGUMERISIWA KA KHOKHEYINI

Endzilakaneni ku kumeke khokheyini leyi ringanaka R47 000 000 eka movha lowu nga yindlu

VUTHERORISI BYA TIKHEMIKHALI

Masocha ma secha anthrax eCapitol Hill, Washington, D.C.

KU BULUKA KA TIBOMO

Bomo leyi fuhlekiweke emovheni ya duvuka eIsrayele

KU HANGALAKA KA AIDS EMISAVENI HINKWAYO

Ntungu wa AIDS wu lo be, eAfrika Dzonga lerova swibedlhele swin’wana swa tiko swi tlherisa vanhu

KU HERISIWA KA SWINYENYANA

Tinyoka ta buraweni ta le misinyeni ku sele katsongo ti hete swinyenyana swa le Guam

XIBALAKALA

Ximilana lexi xi pfale mihocho ni mabuwu ya milambu ematikweni ya kwalomu ka 50

[Swihlovo Swa Kona]

Ku ngungumerisiwa ka mali ni khokheyini: James R. Tourtellotte and Todd Reeves/U.S. Customs Service; bioterrorism: AP Photo/Kenneth Lambert; burning bus: AP Photo/HO/Israeli Defense Forces; child: AP Photo/Themba Hadebe; snake: Photo hi T. H. Fritts, USGS; water hyacinth: Staff CDFA, California Dept. of Food & Agriculture, Integrated Pest Control Branch

[Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

Ntirhisano wa misava wu engetele vangwa leri nga kona exikarhi ka van’wankumi ni swisiwana

[Xihlovo Xa Kona]

UN PHOTO 148048/ J. P. Laffont - SYGMA

[Swifaniso leswi nga eka tluka 26]

Internet yi tirhiseriwa ku kucetela vutherorisi