Vangwa Leri Nga Exikarhi Ka Van’wankumi Ni Swisiwana Ri Ya Ri Kula

UNDP Today, ku nga buku ya Nongonoko wa Nhluvuko wa Nhlangano wa Matiko, yi ri: “Ku endliwe nhluvuko lowukulu wo herisa vusweti bya misava hinkwayo eka malembe ya makume-ntlhanu lama hundzeke ku tlula eka malembe-xidzana ya ntlhanu lama hundzeke. Ku sukela hi va-1960, matiko lama hluvukaka ma yi hungute hi le xikarhi nhlayo ya vana lava faka, ma hungute nsiko hi n’we-xa-nharhu ni ku engetela nhlayo ya vana lava [nghenaka] xikolo hi kotara.” Kambe, buku yoleyo ya pfumela leswaku hambileswi ku endliweke nhluvuko lowu, vusweti bya misava hinkwayo “bya ha ri byikulu.”

Khombo lerikulu ngopfu ra ku nga ringani hi swiyimo exikarhi ka vanhu ni le tikweni, ra engeteleka. Catherine Bertini, mukongomisi-nkulu wa Nongonoko wa Swakudya swa Misava Hinkwayo wa Nhlangano wa Matiko u ri: “Loko ku pimanisiwa ni n’wexemu, vanhu vo tala ngopfu emisaveni a va wundleki kahle naswona va sika.” Entiyisweni, namuntlha, vanhu va kwalomu ka 840 wa magidi ya timiliyoni lava tshamaka ematikweni lama hluvukaka va dya rikoko ra xilondza, lava tlulaka magidi ya timiliyoni a va ma kumi mati lama baseke yo nwa, naswona vanhu lava lavaka ku ringana 1,5 wa magidi ya timiliyoni, va hanya hi mali leyi nga ehansi ka R6 hi siku. Mary Robinson, Khomixinara Lonkulu wa Timfanelo ta Vanhu wa Nhlangano wa Matiko, u lemukisa leswaku “hi le khombyeni ro vona misava yi avana hi le xikarhi, ku nga ri hi ku ya hi matiko lama hluvukaka ni lama hluvukeke, kambe hi ku ya hi matiko lama hluvukeke ngopfu ni [matiko] lama nga taka ma nga pfuki ma hluvukile.”

Xana swi ta va koxa mali muni vanhu va misava ya namuntlha lava ringanaka tsevu wa magidi ya timiliyoni, leswaku va hunguta vangwa leri nga kona exikarhi ka matiko lama fuweke ni lama nga evuswetini? I yitsongo ngopfu. Loko Nhlangano wa Matiko wu hlaya, wu kuma leswaku ku nga laveka R54 wa magidi ya timiliyoni (R9 hi nhloko ya munhu) hi lembe leswaku emisaveni hinkwayo ku va ni nkululo ni mati yo basa nileswaku ku nga laveka mali yin’wana leyi ringanaka R78 wa magidi ya timiliyoni (kwalomu ka R12 hi nhloko ya munhu) hi lembe leswaku un’wana ni un’wana emisaveni a va ni rihanyo lerinene ni swakudya swa kahle. Hambileswi mali leyi yi vonakaka yi tele ngopfu, kambe a hi nchumu loko yi pimanisiwa ni mali leyi misava yi yi tirhiselaka swilo swin’wana. Hi xikombiso, elembeni rin’wana ra sweswinyana, misava yi tirhise mali leyi ringanaka R2,6 wa tibiliyoni (leyi tlulaka R400 hi nhloko ya munhu) eku navetiseni ni leyi ringanaka R4,7 wa tibiliyoni (R770 hi nhloko ya munhu) etimhakeni ta nyimpi. Swi le rivaleni leswaku ku hunguta vangwa leri nga kona exikarhi ka matiko lama nga ni mali yo tala ni lama nga riki na yona a hi mhaka yo kuma mali leyi ringaneke, kambe i mhaka yo rhangisa swilo leswi faneleke.