Ku Langutana Ni Swiphiqo Swa Nhlaribya Ya Vununa

“Loko ndzi ri ni malembe ya 54, ndzi sungule ku khomiwa hi mitsakamiso hi ku phindha-phindha, minkarhi yin’wana yi ndzi khoma endzhaku ka timinete tin’wana ni tin’wana ta 30. Leswi swi endle leswaku ndzi ya vonana na dokodela, kutani ndzi byeriwe leswaku nhlaribya ya mina ya vununa yi fanele ri susiwa.” Timhaka to fana ni leyi ti tolovelekile eswibedlhele leswi langutanaka ni vuvabyi bya nhlaribya ya vununa (prostate) emisaveni hinkwayo. I yini lexi wanuna a nga xi endlaka leswaku a nga khomiwi hi vuvabyi bya nhlaribya ya vununa? Xana u fanele a ya rini eka dokodela?

NHLARIBYA ya vununa yi ni xivumbeko xa rhanga, yi kumeka ehansi ka thundhela naswona endzeni ka yona ku ni muhocho wo humesa mati. (Vona xifaniso xa pelvis ya munhu wa xinuna.) Eka wanuna la tolovelekeke, ntiko wa yona i tigramu ta 20 naswona loko u yi pima u hingakanya yi lehe mune wa tisentimitara, yi tlakuke tisentimitara tinharhu kasi yi aname tisentimitara timbirhi. Ntirho wa nhlaribya leyi i ku endla xihalaki lexi vumbaka kwalomu ka 30 wa tiphesente ta mbewu ya vununa. Xihalaki lexi, lexi nga ni citric acid, calcium ni ti-enzyme, xi vonaka ku ri xona xi endlaka leswaku mbewu ya vununa yi kota ku famba-famba (hlambela) ni leswaku yi kota ku endla n’wana. Ku tlula kwalaho, xihalaki lexi xi humesiwaka hi nhlaribya leyi xi ni zinc, leyi vativi va sayense va vulaka leswaku yi endla leswaku muhocho wo fambisa mbewu ya vununa wu nga hlaseriwi hi switsongwatsongwana.

Ndlela Yo Vona Nhlaribya Loko Yi Ri Ni Vuvabyi

Switlhavi swo hlayanyana swa le masengeni, eka vavanuna, swi fambisana ni ku vava ka nhlaribya ya vununa kumbe ku pfimba ka yona. Prostatitis—ku nga ku vava ka nhlaribya ya vununa—yi nga vanga ku hisa ka miri, ku twa ku vava loko u humesa mati ni ku vava ka thundhela. Loko nhlaribya ya vununa yi pfimbe ngopfu yi nga endla leswaku muvabyi a nga swi koti ku humesa mati. Loko xitlhavi xa yona xi vangiwa hi switsongwatsongwana, vuvabyi bya kona byi vitaniwa bacterial prostatitis, naswona byi nga hatla byi hela kumbe byi teka nkarhi wo leha. Hakanyingi ku suka ku ri ni switsongwatsongwana eka thundhela. Hambiswiritano, minkarhi yo tala, xivangelo xa vuvabyi a swi koteki ku xi vona, hi yona mhaka leyi vuvabyi bya kona byi vitaniwaka nonbacterial prostatitis.

Swiphiqo leswi toloveleke swa nhlaribya ya vununa i ku khomiwa hi mitsakamiso hi ku phindha-phindha, ku humesa mitsakamiso ni vusiku, ku huma ka mitsakamiso hi ku nonoka ni ku ka mitsakamiso yi nga humi hinkwayo eka thundhela. Swikombiso leswi, hakanyingi swi komba leswaku munhu u ni vuvabyi lebyi vitaniwaka benign prostatic hyperplasia (BPH)—ku nga ku ndlandlamuka ka nhlaribya ya vununa loku nga vangiwiki hi vuvabyi bya khensa—lebyi byi khomaka vavanuna lava nga ni malembe ya 40 ku ya ehenhla. Loko munhu a ya a kula swa olova leswaku a khomiwa hi BPH. Tiphesente ta 25 ta vavanuna lava nga ni malembe ya 55 va na yona naswona tiphesente ta 50 ta vavanuna lava nga ni malembe ya 75 va na yona.

Nhlaribya ya vununa yi nga tlhela yi va ni swilondza leswi nga ni khombo. Hi ntolovelo, vuvabyi bya khensa lebyi nga eka nhlaribya ya vununa byi voniwa loko munhu a hamba a kamberiwa hi dokodela, hambiloko a nga karhatiwi hi nchumu. Loko se ku ri khale byi ri kona, munhu a nga ha tsandzeka ku humesa mati hikwalaho ka ku pfimba ka thundhela. Loko vuvabyi bya khensa se byi hundzele eka swirho swin’wana munhu wa kona a nga ha karhatiwa hi switlhavi enhlaneni, a karhatiwa hi misiha yo twa ni ku pfimba ka milenge hikwalaho ka ku kavanyeteka ka matirhelo ya mati lama nga engatini (lymphatic system). Ku nga ri khale, tiko ra United States ntsena, ri vike leswaku vanhu va 300 000 va ha ku khomiwa hi vuvabyi bya khensa ya le rhangeni ra vununa naswona vanhu va 41 000 va ha ku dlayiwa hi byona. Vativi va sayense va vula leswaku 30 wa tiphesente ta vavanuna va le xikarhi ka malembe ya 60 na 69 ni tiphesente ta 67 ta vavanuna lava nga exikarhi ka malembe ya 80 na 89 va ta khomiwa hi vuvabyi bya khensa ya nhlaribya ya vununa.

I Vamani Lava Va Talaka Ku Khomiwa Hi Byona?

Ndzavisiso wu kombisa leswaku loko munhu a ri ni malembe yo tlula 50 swa olova leswaku a khomiwa hi khensa ya nhlaribya ya vununa. Le United States, nhlayo ya vavanuna va vantima lava khomiwaka hi khensa leyi yi andze kambirhi ku tlula ya vavanuna va valungu. Eka matiko man’wana vuvabyi lebyi byi tele ku tlula eka man’wanyana, byi tele swinene eAmerika N’walungu ni le matikweni ya le Yuropa, byi kona eAmerika Dzonga kambe a byi andzanga le Asia. Leswi swi kombisa leswaku ndhawu kumbe swakudya, swi ni xandla eka ku andza ka khensa ya nhlaribya ya vununa. Loko munhu a rhurhela etikweni leri byi teleke eka rona, na yena byi nga ha n’wi khoma.

Vavanuna lava nga ni maxaka lama nga ni khensa ya nhlaribya ya vununa, na vona va tala ku khomiwa hi yona. American Cancer Society ya hlamusela: “Loko munhu a ri ni tatana kumbe makwavo la nga ni vuvabyi bya khensa ya nhlaribya ya vununa, swa olova leswaku na yena byi n’wi khoma.” Swilo swin’wana leswi endlaka munhu a khomiwa hi byona, i vukhale, rixaka, tiko, ndyangu, swakudya ni ku tshama munhu a nga tirhi kumbe a nga endli vutiolori. Vavanuna lava dyaka swakudya leswi nga ni mafurha naswona va tshama va nga tirhi nchumu kumbe ku tiolola, va tala ku khomiwa hi khensa leyi.

Ku Sivela Vuvabyi Lebyi Hlaselaka Nhlaribya Ya Vununa

Hambileswi vativi va sayense va nga si swi tivaka leswaku kahle-kahle i yini lexi vangaka khensa ya nhlaribya ya vununa, va anakanya leswaku xitekela ni tihomoni swi ni xandla. Lexi tsakisaka, hi nga swi kota ku lawula swilo swimbirhi leswi yi vangaka—swakudya ni ku nga endli vutiolori. American Cancer Society yi ringanyeta leswaku munhu a “hunguta ku dya swakudya leswi nga ni mafurha lama humaka enyameni, kutani a dya swinene swakudya leswi humaka eka swimilana.” Nakambe yi ringanyeta leswaku munhu a dya “mihandzu ni matsavu, ka ntlhanu kumbe ku tlula siku rin’wana ni rin’wana,” swin’we ni xinkwa, tindzoho, swakudya swo kota makaroni ni swakudya swin’wana leswi endliweke hi mavele, mpunga ni tinyawa. Matamatisi, ma-grapefruit ni makhalavatla swi ni ti-lycopene to tala—leti sivelaka ku onhaka ka DNA naswona ti nga ha sirhelela munhu a nga khomiwi hi vuvabyi bya khensa ya nhlaribya ya vununa. Vativi van’wana va vula leswaku mintsembyana ni timinerali tin’wana swi nga pfuna.

Va American Cancer Society ni va American Urological Association va anakanya leswaku ku kambela vanhu ka ha ri emahlweni ku vona loko va ta khomiwa hi khensa ya nhlaribya ya vununa, swi nga ponisa vutomi. Munhu a nga tshunguleka ku antswa loko khensa yi voniwa ya ha sungula. American Cancer Society yi ringanyeta leswaku vavanuna lava nga ni malembe ya 50 kumbe lava nga ni malembe yo tlula 45 eka vanhu lava yi andzeke endhawini ya ka vona, va fanele va kamberiwa lembe ni lembe.a

Loko munhu a kamberiwa ku fanele ku endliwa ni nkambelo wa ngati leswaku ku voniwa xiyimo xa nsawuto erhangeni ra vununa (PSA [prostate-specific antigen]). Antigen leyi i protheyini leyi humesiwaka hi tisele ta nhlaribya ya vununa. Mpimo wa yona wa engeteleka loko nhlaribya yi ri ni vuvabyi. American Cancer Society yi ri: “Loko PSA ya wena yi nga ri kahle, kombela dokodela leswaku a ku byela loko khombo ro khomiwa hi khensa ri ri ekule kumbe ekusuhi ni loko swi lava leswaku u endla nkambisiso wun’wana.” Nakambe munhu u fanele a kamberiwa emahosi hi ku tirhisa rintiho (DRE [digital rectal exam]). Hi ku kamba rhumbu leri sukaka emahosi, dokodela a nga swi kota ku twa loko ku ri ni leswi swi nga fambiki kahle eka nhlaribya ya vununa, hikuva nhlaribya leyi yi kumeka ekusuhi ni rhumbu leri sukaka emahosi. (Vona xifaniso xa pelvis ya munhu wa xinuna eka tluka 20.) “Loko PSA kumbe DRE yi vonaka yi nga ri kahle,” munhu u fanele a kamberiwa loko rhumbu rakwe leri sukaka emahosi ri humesa mpfumawulo wun’wana lowutsongo ngopfu lerova wu twiwa ntsena hi michini ya dokodela (TRUS [transrectal ultrasound]) naswona dokodela u fanele a vona loko ku laveka leswaku a bumabumela ku tirhisiwa ka swinyamana swo karhi eka nhlaribya ya vununa swi ya kamberiwa. Nkambelo lowu wu heta timinete ta kwalomu ka 20.

Ku kamberiwa ka munhu ka lembe ni lembe ku endla leswaku khensa ya nhlaribya ya vununa yi voniwa ya ha sungula, ku tlhela ku endla leswaku ku voniwa loko munhu a ri ni BPH, leyi ku vulavuriweke ha yona eku sunguleni, timhaka ti nga si biha ngopfu, leswi swi ta endla leswaku ni vutshunguri bya kona byi nga vavi ngopfu. (Vona bokisi leri nge “Ndlela Yo Tshungula BPH.”) Ku tikhoma lokunene hi tlhelo ra rimbewu ku endla leswaku munhu a sirheleleka eka vuvabyi lebyi tluletiwaka hi vuxaka bya rimbewu, lebyi byi nga vangaka ku vava ka nhlaribya ya vununa.

Ina, nhlaribya ya wena ya vununa yi fanele yi sirheleriwa ni ku khathaleriwa. Wanuna la boxiweke eku sunguleni ka xihloko lexi u vule leswaku u hlakarhele hi ku helela eka vuhandzuri lebyi a a endliwe byona. Hi ku ya hi yena “vavanuna hinkwavo, lembe ni lembe va fanele va ya eka dokodela a ya va kambela,” hambiloko va titwa va nga karhatiwi hi nchumu.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 17]

Nxaxamelo Wa Swikombo Swa Vuvabyi Lebyi Hlaselaka Nhlaribya Ya Vununa (BPH)

Swiletelo: Hlamula swivutiso leswi nga laha hansi hi ku tsondzela nomboro leyi faneleke.

Swivutiso 1-6 swi fanele swi hlamuriwa hi ndlela leyi:

0—Nikatsongo

1—Ku lava ku va kan’we eka makhamba ya ntlhanu

2—Ku lava ku va kambirhi eka makhamba ya ntlhanu

3—Ku lava ku va kanharhu eka makhamba ya ntlhanu

4—Kanharhu kumbe ku tlula eka makhamba ya ntlhanu

5—Ku lava ku va minkarhi hinkwayo.

1. En’hwetini leyi hundzeke, loko u hete ku humesa mati, i kangani u titweke onge a wu si heta kahle ku humesa mati? 0 1 2 3 4 5

2. En’hwetini leyi hundzeke, i kangani u bohekeke ku ya humesa mati ku nga si hela tiawara timbirhi endzhaku ka loko u humese mati? 0 1 2 3 4 5

3. En’hwetini leyi hundzeke, i kangani u heteke ku humesa mati u tlhela u sungula ehansi endzhaku ka loko wa ha ku humese mati? 0 1 2 3 4 5

4. En’hwetini leyi hundzeke, i kangani swi ku nonon’hweleke ku tikhoma loko u khomiwe hi mitsakamiso? 0 1 2 3 4 5

5. En’hwetini leyi hundzeke, i kangani mitsakamiso ya wena yi humeke hi ku nonoka? 0 1 2 3 4 5

6. En’hwetini leyi hundzeke, i kangani u bohekeke ku kukumuxa leswaku u humesa mati? 0 1 2 3 4 5

7. En’hwetini leyi hundzeke, hi xiringaniso, u pfuke kangani nivusiku u ya humesa mati? (Tsondzela leswaku i kangani.) 0 1 2 3 4 5

Ntsengo wa tinomboro leti tsondzeriweke i xikombo xa xiyimo xa BPH ya wena. Kahle: 0-7, bihanga ngopfu: 8-19, bihile: 20-35

[Xihlovo Xa Kona]

Swi huma eka American Urological Association

[Bokisi leri nga eka tluka 18]

Ndlela Yo Tshungula BPH

◼ SWIDZIDZIRISI: Yi tele miri leyi tirhisiwaka, swi ya hi ndlela leyi muvabyi a nga ha yona. I dokodela wa wena ntsena la nga ku byelaka murhi lowu u faneleke u wu tirhisa.

◼ KU RINDZA U RI KARHI U ENDLA NKAMBISISO: Muvabyi u hamba a ya kamberiwa kambe a nga swi tirhisi swidzidziharisi.

◼ VUTSHUNGURI LEBYI KATSAKA VUHANDZURI:

(a) Eka transurethral resection of the prostate (TURP), dokodela u nghenisa xitirho lexi tirhaka hi gezi (resectoscope) emuhochweni wo humesa mati ha wona, lexi tsemaka swinyamana xi tlhela xi pfala misiha leyi fambisaka ngati. A swi katsi vuhandzuri bya xiviri. Ntirho lowu wu heta timinete ta kwalomu ka 90. Matshungulelo lawa ma antswa swinene ku tlula lama katsaka vuhandzuri bya xiviri.

(b) Transurethral incision of the prostate (TUIP), ya fananyana ni TURP. Kambe, endlelo leri ri anamisa muhocho wo humesa mati hi ku tsematsema laha wu hlanganaka kona ni thundhela ni le rhangeni ra vununa hi roxe.

(c) Vuhandzuri bya xiviri byi tirhisiwa loko maendlelo laman’wana ma nga ta tirha hikwalaho ka leswi kumbexana nhlaribya ya vununa yi ndlandlamukeke. Vuhandzuri lebyi byi katsa ku handzula ka xiviri.

(d) Ku handzula hi miseve ya gezi i ku tirhisa miseve ya gezi leswaku ku hisiwa swinyamana leswi pfaleke ndlela erhangeni ra vununa.

Muvabyi u fanele a hlawula leswaku u ta amukela vuhandzuri byihi. Xiviko xa sweswinyana eka The New York Times xi vule leswaku vativi van’wana a va tiyiseki loko swi boha hakunene leswaku munhu a kamberiwa loko a ta khomiwa hi khensa ya nhlaribya ya vununa, ngopfu-ngopfu eka vanhu lava kuleke swinene, hikuva ku nga ha va “ku ri vuvabyi lebyi kulaka hakatsongo-tsongo naswona swi nga ha endlekaka byi nga vi na khombo erihanyweni ra munhu, kasi vutshunguri bya kona hakanyingi byi nga vanga khombo.”

[Bokisi leri nga eka tluka 18]

Swivutiso Leswi U Nga Swi Vutisaka Dokodela U Nga Si Handzuriwa

1. U ringanyeta vuhandzuri byihi?

2. Hikwalaho ka yini ndzi fanele ndzi handzuriwa?

3. Xana yi kona ndlela yin’wana yo tshungula handle ka vuhandzuri?

4. Hi yihi mimpfuno ya ku endliwa vuhandzuri bya kona?

5. Hi wahi makhombo lama nga vangiwaka hi vuhandzuri lebyi? (Hi xikombiso, ku heleriwa hi ngati kumbe hi matimba)

6. Ku ta endleka yini loko ndzo ka ndzi nga handzuriwi?

7. Ndzi nga ya eka dokodela wihi un’wana leswaku ndzi ya kuma vonelo rin’wana?

8. Xana u na wona ntokoto wa ku endla vuhandzuri lebyi handle ko pompela munhu ngati?

9. Vuhandzuri byi ta endleriwa kwihi? Xana madokodela ni vaongori va xibedlhele xa kona va ti xixima timfanelo ta muvabyi malunghana ni ku pomperiwa ka ngati?

10. Xana ndzi ta titivarisiwa hi ndlela ya njhani? Xana mutitivarisi u na wona ntokoto wo endla vuhandzuri lebyi nga katsiki ku pompela ngati?

11. Xana swi ta ndzi teka nkarhi wo tanihi kwihi ku hlakarhela?

12. Vuhandzuri byi ta lava mali muni?

[Dayagramu leyi nga eka tluka 16]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Xifaniso xa laha “pelvis” ya munhu wa xinuna yi kumekaka kona

Thundhela

Nhlaribya ya vununa

Rhumbu leri sukaka emahosi

Muhocho wo humesa mati

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Swakudya leswinene ni vutiolori lebyi faneleke swi nga hunguta khombo ro khomiwa hi vuvabyi bya khensa ya nhlaribya ya vununa