Ku Tiyisela U Tsakile eMisaveni Ya Vutomi Lebyi Tsutsumaka
Vanhu Vo Tala Va Langutana Ni Mintshikilelo Ya Vutomi, Kambe A Hi Vangani Lava Swi Kotaka Ku Tiyisela Va Tsakile. Leswi Swi Lava Vutlhari Byo Hlawuleka.
KU PFUMELELANA ni leswi, buku leyi nge The 24-Hour Society yi ri: “Hi fanele hi hlakulela vutlhari leswaku hi sirhelela swilaveko swa vanhu ni ntumbuluko wa vona emisaveni ya thekinoloji leyi hi yi vumbeke.”
Lexi tsakisaka, vutlhari lebyi tirhaka byi kumeka hi ku olova ebukwini leyi hangalasiweke ngopfu emisaveni—eRitweni ra Xikwembu, ku nga Bibele. Bibele, leyi huhuteriweke hi Loyi a twisisaka swilaveko swa vanhu ni ntumbuluko hi ku helela, yi tamele misinya ya milawu leyinene. Ku tirhisa misinya leyi ya milawu swi nga ku pfuna ku lawula vutomi bya wena, swi ku tisela ntsako hi mpimo wo karhi loko u ri karhi u tiyisela emisaveni leyi ya namuntlha, ya vutomi lebyi tsutsumaka.—Esaya 48:18; 2 Timotiya 3:16.
Misinya leyi ya milawu yi bula hi swiyimo swinharhu. Xo sungula, yi kombetela laha u faneleke u endla ku cinca kona. Xa vumbirhi, yi nga ku pfuna u rhangisa swilo leswinene. Xa vunharhu, yi nyikela langutelo ra moya evuton’wini leri nga rikulu swinene ku tlula langutelo ra vanhu. Sweswi hi kambisise swiyimo leswi swinharhu.
Hlayisa Vutomi Byi Olova, Byi Nga Ri Na Swilo Swo Tala
A hi nge u ya kampa masiku yo hlayanyana. U lava ku famba ni hinkwaswo leswi u swi lavaka, kutani u teka tende lerikulu swin’we ni hinkwaswo leswi u nga kotaka ku swi rhwala. U tlhela u famba ni xigolonyana lexi layicheke fenichara yo tala, swilo swa ku sweka, xigwitsirisi, janareta leyitsongo, mavoni, TV ni swilo swin’wana swo tala, ku katsa ni swakudya. Kambe, swi ku tekela nkarhi wo leha ku longa swilo leswi hinkwaswo! Kutani, loko masiku ya wena ya ku wisa layo koma ma hela, u tlhela u heta nkarhi wo leha u ri karhi u longa—hi nga ha vuli ku tlherisela hinkwaswo ematshan’weni ya swona loko u fika ekaya. Loko u languta endzhaku, wa swi lemuka leswaku a wu kumanga nkarhi lowu ringaneke wa ku tsakela ku kampa ka wena! Wa kanakana loko matshalatshala wolowo hinkwawo a ma fanerile.
Eka vanhu vo tala namuntlha, vutomi byi fana ni riendzo rero ra ku ya kampa. Va heta nkarhi wo tala swinene va vungelela ni ku khathalela swilo leswi vonakaka swa ntsandza-vahlayi leswi misava leyi yi lavaka hi kholwa leswaku ha swi lava, leswaku hi ta tsaka. Ku hambana ni sweswo, Yesu Kreste u te: “Hambiloko munhu a ri ni swo tala, vutomi byakwe a byi humi eka swilo leswi a nga na swona.” (Luka 12:15) Ina, ntikelo wa vutomi a wu pimiwi hi rifuwo leri vonakaka. Entiyisweni, rifuwo hakanyingi ri engetela ntshikilelo ni mivilelo ya vutomi. “Swo tala swa loyi a fuweke a swi n’wi pfumeleli leswaku a etlela,” ku vula Eklesiasta 5:12.
Hikwalaho, ehleketa kahle hi swilo leswi u nga na swona, kutani u tivutisa, ‘Xana nchumu lowu ndza wu lava hakunene, kumbe wo dya ndhawu mahala? Xana wu engetela eka ntikelo wa vutomi bya mina kumbe wo ndzi dyela ntsena nkarhi wa risima?’ Xingheniso xa buku leyi nge Why Am I So Tired?, hi Leonie McMahon xi ri: “Ku endliwa ka swilo swo hambana-hambana, leswi endleriweke ku heta ntirho lowu phirhaka ekaya, ku endle leswaku wansati loyi a a fanele a tshama ekaya, a boheka ku lava ntirho, leswaku a xava swilo leswi ni ku hakelela ku hlayisiwa ka swona.”
Loko u olovisa vutomi bya wena, u endla nkarhi lowu engetelekeke wa ku va ni ndyangu wa wena, vanghana ni wa wena n’wini. Nkarhi wolowo i wa nkoka leswaku u kuma ntsako. U nga fani ni vanhu lava swi vonaka se nkarhi wu nga ha ri kona leswaku vanghana ni ndyangu i va nkoka swinene—naswona va tsakisa—ku tlula mali ni swilo. I vanhu ntsena lava nga ku rhandzaka. Timali leti nga ebanki, switiyisekiso swa nsirhelelo wa nhundzu, tikhomphyuta, tithelevhixini ni swilo swin’wana, hambiloko swi laveka, a hi swa nkoka ngopfu, swo pfuneta ntsena leswaku vutomi byi ya emahlweni. Lava va rhangisaka swilo sweswo evuton’wini bya vona, a va teki vutomi bya vona byi ri bya nkoka naswona eku heteleleni a va eneriseki naswona va hlundzuka.—1 Timotiya 6:6-10.
Lawula Nkarhi Kutani U Rhangisa Swilo Swa Nkoka
Hi ndlela yo karhi, ku lawula nkarhi wa wena swi fana ni ku ringanisela etimhakeni ta mali. Loko u ringeta ku endla hinkwaswo hi nkarhi lowutsongo lowu u nga na wona, a wu endli swilo hi ku ya hi nkarhi lowu u nga na wona. Vutomi byo tano byi hetelela byi ku vangele ku pfilunganyeka, ntshikilelo ni ku karhala. Hikwalaho, dyondza ku rhangisa swilo swa nkoka.
Xo sungula, kumisisa swilo leswi nga swa nkoka swinene, kutani u swi nyika nkarhi lowu ringaneke. Eka Vakreste, tipakani ta moya ti ta ku sungula minkarhi hinkwayo. (Matewu 6:31-34) Loko timhaka ta nkoka ti endliwa hi rivilo kumbe ti nga endliwi hi mfanelo, hakanyingi ku va ni swiphiqo leswikulu. Hikwalaho, u nga ha boheka ku susa swilo leswi dyaka nkarhi kambe swi nga riki swa nkoka.
Loko u rhangisa swilo swa nkoka, tsundzuka leswaku na wena wa wu lava nkarhi wa ku va swaku—nkarhi wa ku anakanyisisa hi swilo leswi akaka ni wa ku tipfuxelela. “Nkarhi wa ku va swaku,” ku vula magazini wa Psychology Today, i “nchumu lowu pfuxelelaka munhu emisaveni leyi n’wana a an’waka hi tsheve. . . . Ku va swaku swi ku nyika matimba ya ku ya emahlweni ni vutomi.” Vanhu lava khomekeke ngopfu lerova va pfumala nkarhi wa ku anakanyisisa va nga tikuma va hanya vutomi lebyi nga riki na xikongomelo.
Ku Titsongahata Swin’we Ni Vumoya
Ku titsongahata ni vumoya i swilo swimbirhi swa nkoka leswi u nga vaka na swona loko swi ta eku hanyeni ka vutomi bya ntsako, ni lebyi nga exiringanisweni lexinene. Ku titsongahata i ka nkoka hikuva ku ku pfuna leswaku u nga endli ntirho lowu u nga taka u nga wu koti. Loko u titsongahata, u ta swi tiva leswaku hi rini laha u faneleke u ala ku tirha tiawara leti engetelekeke kumbe mintirho yin’wana leyi nga kavanyetaka swilo swa nkoka swinene. Vanhu lava titsongahataka a va vondzokeli van’wana hikwalaho ka swilo leswi va nga na swona kumbe va swi endlaka; hikwalaho, va tala ku tshama va enerisekile swinene. Hi hala tlhelo, ku titsongahata ka xiviri i mfanelo ya vumoya, xilotlelo xin’wana xa nkoka xa ku kota ku lawula vutomi bya hina hi mpimo lowukulu.—Mikiya 6:8; 1 Yohane 2:15-17.
Vumoya lebyi sekeriweke evutivini lebyi kongomeke bya Bibele byi ku endla munhu la nga ni ku twisisa lokukulu ni vuxiyaxiya—munhu la nga kanganyisiwiki hi tinhlamuselo leti nga nyawuriki ta misava leyi, malunghana ni ku va munhu la humelelaka. U yingisa xitsundzuxo xa vutlhari lexi kumekaka eka 1 Vakorinto 7:31: “Lava tirhisaka misava leyi a va endle onge a va yi tirhisi hi xitalo; hikuva xiyimo xa misava leyi xa hundzuka.” Vakreste va ‘tirhisa misava’ leyi loko va kuma swilo swa nyama swa ku tihanyisa swin’we ni ku hanyisa mindyangu ya vona, kambe a va pfumeli leswaku misava leyi yi va lawula. Va swi tiva leswaku yi hava nsirhelelo wa xiviri, nileswaku ku nga ri khale yi ta lovisiwa, kutani ku humelela ka xiviri—nsirhelelo ni vutomi lebyi nga heriki eparadeyisini emisaveni—ku titshege hi xiyimo lexi munhu a nga na xona eka Xikwembu. (Pisalema 1:1-3; 37:11, 29) Hikwalaho, yingisa xitsundzuxo xa Yesu kutani u tilulamisela vumundzuku hi vutlhari hi ku hlayisa “xuma etilweni, laha nsumba ni nkurhe swi nga dyiki kona, ni laha makhamba ma nga tshoviki kona ma yiva.”—Matewu 6:20.
Papalata Ku Karhateka Kutani U Kuma Ku Rhula Ka Ntiyiso
Tanihi leswi xiyimiso xa sweswi xa swilo xi tshinelaka emakumu, handle ko kanakana mintshikilelo ni swilaveko swin’wana leswi dyaka nkarhi wa wena swi ta engeteleka. Kutani i swa nkoka swinene leswaku u lwela ku tirhisa xitsundzuxo xa Bibele lexi nge: “Mi nga vileli ha nchumu, kambe eka hinkwaswo tivisani Xikwembu swikombelo swa n’wina hi xikhongelo ni xikombelo swin’we ni ku nkhensa swikombelo swa n’wina; kutani ku rhula ka Xikwembu loku tlulaka miehleketo hinkwayo ku ta rindza timbilu ta n’wina ni matimba ya n’wina ya mianakanyo ha Kreste Yesu.” Vanhu lava va titshegeke hi misava leyi lava va nga voniki nkoka wa xikhongelo a va nge ku fikeleli ku rhula koloko.—Vafilipiya 4:6, 7.
Kambe, Yehovha u ta ku nyika swo tala ku tlula ku rhula ka mianakanyo. U ta ku pfuna u byarha vutihlamuleri bya wena siku ni siku loko u ‘lahlela ku vilela hinkwako ka wena eka yena.’ (1 Petro 5:7; Pisalema 68:19) Hikwalaho, i swa nkoka ku yingisa Xikwembu siku ni siku hi ku hlaya Rito ra xona. I mani un’wana loyi a nga ku nyikaka xitsundzuxo xo antswa ku tlula Muvumbi wa wena? (Pisalema 119:99, 100, 105) Ina, ntokoto wu kombisa leswaku lava va tekaka Xikwembu xi ri xa nkoka evuton’wini bya vona, sweswo swi va pfuna leswaku va langutana ni misava leya namuntlha ya vutomi lebyi nga erivilweni, kambe va ri ni ntsako.—Swivuriso 1:33; 3:5, 6.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 23]
Rhangisa swilo swa nkoka, ku katsa ni ku enerisa xilaveko xa wena xa ku va swaku ni xa vumoya bya wena
[Xifaniso lexi nga eka tluka 20, 21]
Xana u nga olovisa vutomi bya wena kutani u susa swilo leswi nga lavekiki eka byona?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]
Eka vanhu ni swilo, i yini lexi u xi tekaka xi ri xa nkoka?