Lava Nhlaselo Wa Soviet A Wu Kongomisiwe Eka Vona
HAMBILESWI Kereke ya Orthodox ya le Rhaxiya yi amukeriweke, leswaku ku ta hluriwa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, Soviet Union yi yi tshikilerile mintirho ya kereke. Hikwalaho, hilaha The Sword and the Shield, buku leyi tsariweke hi 1999 leyi vulavulaka hi matimu ya KGB (Soviet State Security Committee [Komiti ya Nsirhelelo ya Soviet Union]) yi swi vekeke hakona, “KGB a yi karhateke ngopfu hi leswi a swi endliwa hi Vakreste ‘lava a va nga yi seketeli,’ lava a yi tsandzeka ku va lawula hi ku kongoma.” Xana a yi ri yihi mintlawa ya kona ya vukhongeri?
Lowukulu ngopfu a ku ri Kereke ya Grikiya ya Khatoliki ya le Ukraine, leyi sweswi ku nga Kereke ya Khatoliki ya le Ukraine. A yi ri ni swirho swa kwalomu ka 4 000 000. Hi ku ya hi buku leyi nge The Sword and the Shield, “eka vabixopo va yona va khume, ku lo sala vambirhi ntsena, lavan’wana hinkwavo swin’we ni vaprista va magidi-gidi ni vapfumeri, a va fele ripfumelo ra vona etikampeni ta ntirho le Siberia.” Mintlawa yin’wana leyi hlaseriweke hi KGB a ku ri tikereke ta Protestente leti nga tsarisiwangiki, leti na tona a ti nga ri ehansi ka vulawuri bya Mfumo hi ku kongoma. Eku heleni ka va-1950, KGB yi ringanyete leswaku mintlawa leyi ya Protestente yi ni swirho swa kwalomu ka 100 000 loko swi hlanganile.
KGB a yi teka Timbhoni ta Yehovha ti ri ntlawa wa Protestente, leti hi 1968 yi ringanyeteke leswaku ti fika eka 20 000 eSoviet Union. Ku fikela loko ku sungula Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava hi 1939, Timbhoni a ti nga tati ni xandla. Hikwalaho, a ti tekeriwanga enhlokweni kumbe ku xiyiwa. Kambe xiyimo xi cince ngopfu loko magidi ya Timbhoni ma sungula ku vonaka eSoviet Union. Xana swi endlekise ku yini?
Ku Andza Lokukulu Ku Sungula
Ebukwini yakwe leyi nge Religion in the Soviet Union, leyi kandziyisiweke hi 1961, Walter Kolarz u tsale tinhla timbirhi leti vangeke ku engeteleka loku. U vule leswaku yinhla yo sungula, a ku ri “matiko lama tekiweke hi Soviet Union hi 1930 ku ya eka 1940”—ku nga Latvia, Lithuania, Estonia na Moldavia—a ma ri ni “mintlawa [yo tala] ya Timbhoni ta Yehovha leti hisekaka.” Tlhandlakambirhi, tindhawu ta le Poland vuxa ni le Czechoslovakia, leti a ti ri ni Timbhoni to tlula gidi, na tona ti tekiwe hi Soviet Union, ti va xiphemu xa Ukraine. Xisweswo, hi xitshuketa, Timbhoni leti hinkwato ti tikume ti tshama eSoviet Union.
Kolarz u tsale leswaku xivangelo xin’wana xa ku andza, “a ku ri tikampa ta nxaniso ta Jarimani, hambileswi swi nga twalaka swi nga khorwisi.” Manazi ma khome magidi ya Timbhoni hikwalaho ko ala ku seketela Hitler ni nyimpi yakwe ya tihanyi. Kolarz u hlamusele leswaku vabohiwa va le Rhaxiya lava a va ri etikampeni leti “va xixime xivindzi xa ‘Timbhoni’ ni ku yima ka tona ti tiyile, naswona swi nga ha endleka ku ri swona leswi endleke leswaku va tsakela vukhongeri bya tona.” Hikwalaho ka sweswo, vantshwa vo tala va le Rhaxiya lava a va huma etikampeni leti va vuyele eSoviet Union va ri ni ripfumelo lerintshwa eka Yehovha Xikwembu ni le ka swikongomelo swa xona swo hlamarisa hi misava.—Pisalema 37:29; Nhlavutelo 21:3, 4.
Hikwalaho ka swivangelo sweswo, hi xihatla ku ve ni Timbhoni ta magidi eSoviet Union. Eku sunguleni ka 1946, a ku ri ni Timbhoni leti ringanaka 1 600, naswona eku heleni ka khume ra malembe wolawo, a ti tlula 8 000. KGB yi xiye ku andza loku, naswona a ku yi chavisa hikuva hilaha ku vuriweke hakona eku sunguleni, a yi karhatekile swinene hi “mintirho ya Vakreste . . . lava a yi tsandzeka ku va lawula hi ku kongoma.”
Minhlaselo Yi Sungula
Hambileswi Timbhoni ta le Soviet Union a ti nga talanga, ntirho wa tona wa ku chumayela hi ku hiseka wu hlaseriwe hi ku hatlisa hi valawuri va Soviet. Le Estonia, nhlaselo wu sungule hi August 1948 loko vanhu va ntlhanu lava rhangelaka ntirho va khomiwile kutani va pfaleriwa ekhotsweni. Lembit Toom, Mbhoni ya le Estonia u te: “Hi ku hatlisa swi ve erivaleni leswaku KGB yi lava ku va khoma hinkwavo.” Sweswo swi ve tano kun’wana ni kun’wana laha Timbhoni a ti kumeka kona eSoviet Union.
Masoviet ma vule leswaku Timbhoni i swigevenga leswikulu ngopfu naswona i nxungeto lowukulu eMfun’weni wa Soviet lowu nga pfumeliki leswaku Xikwembu xi kona. Kutani a ti hlotiwa hinkwako, ti khomiwa ni ku pfaleriwa ekhotsweni. Buku leyi nge The Sword and the Shield yi te: “Ndlela leyi valawuri lava tlakukeke va KGB a va chava vagandzeri va Yehovha ha yona, kumbexana yi ve xikombiso xa leswaku a va ku tivi ku hambana exikarhi ka nchumu wa nkoka ni lowu nga riki wa nkoka.”
Ku chava ka vona ku vonake kahle loko va hlasela Timbhoni hi ndlela leyi kunguhatiweke kahle hi April 1951. Emalembeni mambirhi lama ha ku hundzaka, hi 1999, Profesa Sergei Ivanenko, xichudeni lexi xiximiwaka xa le Rhaxiya, ebukwini yakwe leyi nge The People Who Are Never Without Their Bibles, u tsale leswaku eku sunguleni ka April 1951, “mindyangu ya Timbhoni ta Yehovha leyi tlulaka 5 000 ku suka etirhiphabliki ta Ukraine, Byelorussia, Moldavia na Baltic Soviet yi yisiwe eSiberia, le mpfungwe wa le Vuxeni ni le Kazakhstan, ‘laha a yi languteriwe ku tshama kona vutomi bya yona hinkwabyo.’”
Ti Faneriwa Hi Ku Tsundzukiwa
Xana wa swi vona leswaku ku endliwe matshalatshala lamakulu ku fikela kwihi eka nhlaselo wolowo—hi siku rin’we, a ku hlengeletiwa magidi ya mindyangu ya Timbhoni endhawini leyikulu ngopfu? Ehleketa hi ku hlanganisiwa ka vanhu va madzana, ni magidi, ku sungula Timbhoni ti humesiwa ivi nivusiku ti hlaseriwa emakaya ya tona hi nkarhi wun’we. Endzhaku ka sweswo, a ku ri ni ntirho lowukulu wo khandziyisa vanhu lava emakalichini, etigolonyini ni le ka swo famba swin’wana, kutani va yisiwa eswitichini swa xitimela, va tleketliwa hi switimela.
Nakambe, ehleketa hi ku xaniseka ka vahlaseriwa volavo. Xana wa swi ehleketa leswaku a swi ri njhani ku sindzisiwa ku famba magidi ya tikhilomitara—riendzo leri heteke mavhiki manharhu kumbe ku tlula—mi manyanile, ematorokisini wolawo ya xitimela ku ri ni mabakiti ntsena lama tirhisiwaka tanihi xihambukelo? Nakambe, ringeta ku ehleketa hi ku cukumetiwa emakhwatini ya le Siberia, u ri karhi u swi tiva leswaku u fanele ku kulula u n’watseka leswaku u kota ku hanya endhawini yoleyo yo nonon’hwa.
Lembe leri i ra vu-50 ku sukela loko ku rhurhisiwe Timbhoni ta Yehovha hi April 1951. Mintokoto ya lava poneke yi nghenisiwe eka vhidiyo leswaku va ku chumbutela ndlela leyi va tshameke va tshembekile ha yona ku nga khathariseki makume ya malembe ya ku xanisiwa. Va paluxa leswaku—hilaha a swi ri hakona hi Vakreste va lembe-xidzana ro sungula—matshalatshala ya ku sivela vanhu leswaku va gandzela Xikwembu ma ta hetelela ma tsandzekile.
Leswi Lava Hlongoriweke Va Swi Hetisiseke
Masoviet ma hatle ma swi lemuka leswaku ku sivela Timbhoni leswaku ti gandzela Yehovha swi ta tika ku tlula hilaha a ma ehlekete hakona. Hambileswi vanhu lava ti khomeke a va nga ti pfumeleli, Timbhoni ti yimbelelele Yehovha tinsimu ta ku dzunisa loko ti ri karhi ti sindzisiwa ku rhurha naswona ti hayeke mimfungho ematorokisini ya tona leyi a yi ku: “Ku Khandziye Timbhoni Ta Yehovha.” Mbhoni yin’wana ya hlamusela: “Eswitichini swa xitimela, hi hlangane ni switimela swin’wana leswi a swi rhwele lava va hlongoriweke ematikweni ya rikwavo, naswona hi vona mimfungho leyi a yi hayekiwe ematorokisini ya vona.” Leswi swi ve nchavelelo lowukulu!
Xisweswo, ematshan’weni ya ku hela mbilu, lava a va hlongoriwile va kombise moya wo fana ni wa vadyondzisiwa va Yesu. Bibele yi vula leswaku endzhaku ka loko lava va bukuteriwile naswona va lerisiwe ku tshika ku chumayela, “a va hambeta va nga rhuteli ku dyondzisa ni ku vula mahungu lamanene hi ta Kreste.” (Mintirho 5:40-42) Kunene, hilaha Kolarz a vuleke hakona hi lava va hlongoriweke, “lawa a ku nga ri makumu ya ‘Timbhoni’ eRhaxiya, kambe a ko va masungulo ya mintirho ya tona leyintshwa ya ku hundzula vanhu. Va tlhele va ringeta ni ku byela van’wana hi ta ripfumelo ra vona loko xitimela xi yima eswitichini, loko va ha ri eriendzweni ra vona ro ya etikweni rimbe.”
Loko Timbhoni ti fika etindhawini to hambana-hambana laha a ti yisiwa kona kutani ti xikisiwa, ti tiendlele ndhuma leyinene hi ku va vatirhi lava yingisaka, lava tirhaka hi matimba. Kambe, hi nkarhi lowu fanaka, ti tekelele xikombiso xa vaapostola va Kreste, lava byeleke vatshikileri va vona va ku: ‘A hi nge tshiki ku vulavula hi Xikwembu xa hina.’ (Mintirho 4:20) Vo tala va swi yingisile leswi Timbhoni ti swi dyondziseke kutani va ti joyina eku tirheleni ka Xikwembu.
Vuyelo bya kona byi ve hilaha Kolarz a hlamuseleke hakona: “Hulumendhe ya Soviet yi ti pfune ngopfu leswaku ti hangalasa ripfumelo ra tona hi ku ti rhurhisela kun’wana. ‘Timbhoni’ ti susiwile endhawini ya tona laha vanhu a va nga talanga ngopfu [evupela-dyambu bya tirhiphabliki ta Soviet] ti yisiwa etikweni lerikulu, hambileswi a ku ri tiko ro biha ra nxaniso ni tikampa ta vuhlonga.”
Matshalatshala Ya Ku Langutana Ni Ku Andza
Hi ku famba ka nkarhi, Masoviet ma ringete tindlela to hambana-hambana ta ku yimisa ntirho wa Timbhoni ta Yehovha. Tanihi leswi nxaniso wa tihanyi wu tsandzekeke ku endla leswi a va swi lava, ku sunguriwe nongonoko lowu kunguhatiweke kahle wa mavunwa. Tibuku, tifilimi ni minongonoko ya xiya-ni-moya—swin’we ni ku thyakisiwa ka mavandlha hi swirho leswi leteriweke kahle swa KGB—ku ringetiwe tindlela hinkwato.
Mavunwa lama hangalasiweke ma endle leswaku vanhu vo tala va chava Timbhoni naswona va nga ti tshembi, hilaha swi vonakeke hakona eka xihloko xa August 1982 eka Reader’s Digest, Nkandziyiso wa le Canada. Xi tsariwe hi Vladimir Bukovsky, Murhaxiya la pfumeleriweke ku rhurhela eNghilandhi hi 1976. U tsale a ku: “Siku rin’wana ni madyambu eLondon ndzi vone mfungho emuakweni lowu nge: TIMBHONI TA YEHOVHA . . . Hikwalaho ka ku hlamala, a ndza ha swi kotanga ku hlaya ndzi ya emahlweni, ndzi hetelele ndzi rhurhumela kunene.”
Vladimir u hlamuserile leswaku ha yini a a chava swi nga fanelanga: “Lebyi i vukhongeri lebyi vafumi va byi tirhisaka tanihi xinghunghumani leswaku va chavisa vana etikweni ra ka hina . . . Le U.S.S.R., u hlangana ni ‘Timbhoni’ ta xiviri emakhotsweni ni le tikampeni ta nxaniso ntsena. Kutani sweswi a ndzi ri emahlweni ka muako, lowu ngo va ni mfungho ntsena. Xana u kona la nga nghenaka a ti endzela?” u vutisile. Ku kandziyisa xivangelo xa ku chava kakwe, Vladimir u gimetise xileswi: “‘Timbhoni’ ti landzeleriwa ku fana ni loko ku hlongorisiwa ntlawa wa Tinsula-voya etikweni.”
Kambe, hambiloko ti xanisiwa ngopfu naswona ti hemberiwa mavunwa ya rihlaza, Timbhoni ti tiyiserile naswona a ti ya ti engeteleka. Tibuku ta le Soviet to kota leyi nge The Truths About Jehovah’s Witnesses, leyi ku kandziyisiweke tikopi ta yona ta 100 000 eRhaxiya hi 1978, ti kandziyise xilaveko xa ku lwisana ni timhaka leti hehlaka Timbhoni. V. V. Konik, mutsari wa yona loyi a hlamuseleke ndlela leyi Timbhoni ti yeke emahlweni ni ku chumayela ka tona ha yona hambileswi a ti siveriwile, u tsundzuxile: “Valavisisi va le Soviet va fanele va dyondza tindlela leti tirhaka to hlula tidyondzo ta timbhoni ta Yehovha.”
Ha Yini Ku Yisiwa Nyingiso Eka Nhlaselo Lowu?
Loko hi ba nhloko ya mhaka, Timbhoni ta Yehovha hi tona leti a ti laviwa ngopfu eka nhlaselo lowu hikwalaho ka leswi ti tekeleleke valandzeri vo sungula va Yesu. Eka lembe-xidzana ro sungula, vaapostola va lerisiwe ku ka va nga “ha dyondzisi hi ku landza vito [ra Yesu].” Kambe hi ku famba ka nkarhi vaxanisi va vona va vilela va ku: “Maswivo, mi tate Yerusalema hi dyondzo ya n’wina.” Vaapostola a va alanga leswaku a va ri karhi va chumayela ku nga khathariseki swileriso leswi va sivelaka ku endla tano, ematshan’weni ya sweswo, va hlamule hi xichavo va ku: “Hi fanele ku yingisa Xikwembu tanihi mufumi ku tlula vanhu.”—Mintirho 5:27-29.
Timbhoni ta Yehovha namuntlha na tona ti xi teka xi ri xa nkoka xileriso xa Yesu eka vadyondzisiwa vakwe xa ku “chumayela evanhwini ni ku nyikela vumbhoni bya rixaladza.” (Mintirho 10:42) Ebukwini yakwe leyi nge The Kremlin’s Human Dilemma, Maurice Hindus u hlamusele leswaku a ku ri “migingiriko ya ku chumayela” ka Timbhoni leyi ti endleke “ti nga rhandzeki eMoscow ni ku ti endla leswaku ti lwa ni maphorisa ya le Soviet.” U tlhele a ku: “A yi kona ndlela yo ti sivela. Loko ti tshikileriwile endhawini yin’wana, ti pfumbuka eka yin’wanyana.”
Sergei Ivanenko, n’wamatimu wa le Rhaxiya u tsarile: “Hi ku tiva ka mina, nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha a ku ri yona ntsena nhlengeletano ya vukhongeri eUSSR leyi nhlayo ya yona yi engetelekeke ku nga khathariseki ku yirisiwa ni nxaniso.” I ntiyiso, vukhongeri byin’wana byi ye emahlweni byi ri kona, ku katsa ni lebyi dumeke ku tlula hinkwabyo, ku nga Kereke ya Orthodox ya le Rhaxiya. U ta swi kuma swi tsakisa ku vona ndlela leyi kereke swin’we ni Timbhoni ti poneke ha yona eka nhlaselo wa Soviet.
[Bokisi leri nga eka tluka 14]
“Vukhongeri Lebyi A Byi Xanisiwa Hi Tihanyi Letikulu”
A Concise Encyclopaedia of Russia ya 1964 yi vule leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti “hiseka swinene eku hundzuleni ka vanhu” naswona “i vukhongeri bya tona ntsena lebyi a byi xanisiwa hi tihanyi letikulu eSoviet Union.”
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 15]
Un’wana Wa Lava Magidi Fyodor Kalin U Hlamusela Ku Hlongoriwa Ka Ndyangu Wa Ka Vona
Ndyangu wa ka hina a wu tshama eximutanini xa Vilshanitsa, evupela-dyambu bya Ukraine. Hi mahlamba-ndlopfu ya April 8, 1951, ku fike maphorisa ma ri na timbyana, ma hi pfuxa, kutani ma hi byela leswaku hi ku ya hi nawu lowu humaka eka hulumendhe eMoscow, hi fanele hi rhumeriwa eSiberia. Kambe loko ho sayina matsalwa lama vulaka leswaku a ha ha ri Timbhoni ta Yehovha, a hi nge fambisiwi. Ndyangu wa ka hina lowu a wu ri ni swirho swa nkombo, ku katsa na tatana na manana ni vana va ka hina, a wu tiyimisele ku tshama wu ri Timbhoni. Hi nkarhi wolowo a ndzi ri ni malembe ya 19.
Mutirhela-mfumo un’wana u te: “Tekani timbaweni, swifaki, mapa, mukhusu, khavichi—loko mi nga swi teki, mi ta va wundla ha yini vana lava?” Hi tlhele hi pfumeleriwa ku tlhava tihuku ni nguluve, kutani hi longa nyama ya kona. Ku tisiwe makalichi mambirhi lama kokiwaka hi tihanci, naswona hinkwaswo swi layichiwe eka wona kutani swi yisiwa edorobeni ra Hriplin. Kwalaho, van’wana va hina va kwalomu ka 40 kumbe 50 hi hlohleriwe etorokisini ra xitimela, kutani rivanti ri pfariwa.
Torokisi leri a hi khandziye eka rona a ri ri ni mapulanga ma nga ri mangani lawa a hi ta etlela eka wona—a ma nga ta hi ringana hinkwerhu—naswona a ku ri ni xitofu lexi a xi ri ni malahla ni tihunyi. A hi swekela exitofini, hi tirhisa mapoto lawa hi nga ta na wona. Kambe a ku nga ri na xihambukelo—a ho tirhisa bakiti. Endzhaku, hi hi boxe mbhovo wa xirhendzevutana ehansi, hi tlhoma bakiti leri eka wona, kutani hi hayeka tinguvu leswaku munhu a nga vonaki loko a ri kwalaho.
Hi tshame etorokisini rero hi manyanile loko ri ri karhi ri nanayila, hi famba magidi ya tikhilomitara ku ya endhawini leyi hi nga yi tiviki. Eku sunguleni, a hi tshoveke timbilu. Kambe loko hi ri karhi hi yimbelela tinsimu ta Mfumo swin’we—hi nkhinkhi lerova hi hetelele hi fe marito—hi titwe hi tsakile. Mukongomisi a a pfula minyangwa a hi byela leswaku hi miyela, kambe a hi nga miyeli kukondza hi heta risimu. Loko endleleni hi yima eswitichini, vo tala va lemuke leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti hlongoriwa etikweni. Eku heteleleni, endzhaku ka masiku ya 17 ku ya eka 18 hi ri etorokisini rero, hi xikisiwe eSiberia ekusuhi ni Tiva ra Baikal.
[Xifaniso]
Hi mina loyi a yimeke elayinini ya le ndzhaku, exineneni
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 16]
Armagedoni—Bayisikopo Ya Vuxisi Ya Le Soviet
Masoviet ma humese bayisikopo leyi nge Armagedoni leswaku ma ringeta ku onha vito ra Timbhoni ta Yehovha. A yi kombisa xitori lexi nga riki ntiyiso xa jaha leri a ri ri evuthwini ra Soviet leri a ri rhandzana ni nhwanyana loyi a a yengiwile leswaku a joyina Timbhoni. Loko bayisikopo ya kona yi hela, ntsongwana ya nhwanyana loyi yi file emhangwini leyi vangiweke hi mulanguteri la nga Mbhoni, loyi a kombisiweke tanihi nhlori leyi tirhisiwaka hi Amerika.
Loko ri vulavula hi bayisikopo leyi yi pfindluseke mintlhaveko ya vahlaleri, phepha-hungu ra le Ukraine leri vuriwaka The Red Flag ra May 14, 1963, ri te: “Hi ndlela yoleyo vukanganyisi bya ku pfumela leswaku Xikwembu a xi kona bya tirha, bya khorwisa, naswona byi nga tirhisiwa eswimitanini swin’wana swa tiko laha tibayisikopo leti fanaka na yona ti tlangiwaka kona.”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]
Vanhu va magidi va tleketliwe hi switimela va yisiwa eSiberia