Mirhi Ya Manguva Lawa—Xana Yi Nga Va Mpfuno Ku Fikela Kwihi?

VANA vo tala va swi tiva leswaku loko u lava ku kha mbhandzu lowu vuriwaka mango lowu u nga wu fikeleriki, u nga ha khandziya emakatleni ya munhu un’wana. Swi ve tano ni le mhakeni ya vutshunguri. Valavisisi va mirhi va kote ku endla vulavisisi lebyikulu va titshege hi leswi swi kumisisiweke hi vativi lava dumeke va khale.

Eka van’wana va vatshunguri va khale lava dumeke a ku ri ni vavanuna vo kota Hippocrates na Pasteur, swin’we ni vavanuna vo kota Vesalius na William Morton—vanhu lava vo tala lava hina hi nga va tiviki. Xana va hoxe xandla hi ndlela yihi eka mirhi ya manguva lawa?

Eminkarhini ya khale, hakanyingi vanhu a va nga swi dyondzeli ku tshungula, kambe a va tshungula hi ku landzela mikhuva leyi va yi toloveleke ni mihivahivani ya vukhongeri. Buku leyi nge The Epic of Medicine, leyi tsariweke hi Dok. Felix Marti-Ibañez, yi ri: “Vanhu va le Mesopotamiya a va tshungula mavabyi hi ku . . . tirhisa murhi lowu va wu kumaka eka vatshunguri lava a va nghena kereke, tanihi leswi a va kholwa leswaku mavabyi a ma ri nxupulo lowu humaka eka swikwembu.” Mirhi ya le Egipta leyi sunguleke ku tirhisiwa endzhakunyana ka kwalaho, na yona a yi sungule evukhongerini. Hikwalaho, ku sukela kwale ku sunguleni, munhu la tshungulaka a a tekiwa a ri la nghenaka kereke.

Ebukwini yakwe leyi nge The Clay Pedestal, Dok. Thomas A. Preston, u ri: “Swilo swo tala leswi vanhu va khale a va swi kholelwa swi nghenelerile eka vutshunguri lebyi bya ha tirhisiwaka ninamuntlha. Swin’wana leswi a va swi kholelwa a ku ri mhaka ya leswaku xifo xi ni matimba yo hlula muvabyi, naswona a a ta tshunguriwa ntsena hi matimba ya mutshunguri lama tlulaka ya ntumbuluko.”

Ku Veka Swisekelo

Kambe, hi ku famba ka nkarhi vatshunguri va sungule ku tirhisa tindlela ta sayense eku tshunguleni ka vona. Hippocrates a a ri ni vutshila ku tlula vatshunguri va khale lava a va tirhisa tindlela ta sayense. U velekiwe hi 460 B.C.E. exihlaleni xa le Grikiya le Kos, naswona vo tala va n’wi teka a ri tata wa vatshunguri va le Vupela-dyambu. Hippocrates u veke xisekelo xa matshungulelo lama twisisekaka. U bakanye dyondzo ya leswaku xifo a ku ri nxupulo lowu humaka eka xikwembu, a vula leswaku xifo xo titela. Hi xikombiso, vuvabyi bya switshetshela, i khale byi vuriwa xifo xo kwetsima hikwalaho ka leswi a ku khorwiwa leswaku byi nga tshunguriwa ntsena hi swikwembu. Kambe Hippocrates u tsarile: “Xifo lexi ku vuriwaka leswaku xa Kwetsima: eka mina xi vonaka xi nga hlangani helo ni xikwembu naswona xi nga kwetsimi, xo fana ni swifo leswin’wana, na xona xo titela.” Hippocrates hi yena mutshunguri wo sungula loyi a tivekaka, la voneke swikombiso swa mavabyi yo hambana-hambana naswona a swi tsala ehansi leswaku swi ta tirhisiwa enkarhini lowu taka.

Endzhaku ka malembe-xidzana, Galen, dokodela wa Mugriki la velekiweke hi 129 C.E., na yena u endle vulavisisi lebyintshwa bya sayense. Hi ku hambanisa vanhu ni swiharhi, Galen u humese buku leyi a yi ri ni swifaniso swa swirho swa munhu leyi yi tirhisiweke hi madokodela hi malembe-xidzana yo tala! Andreas Vesalius, la velekiweke eBrussels hi 1514, u tsale buku leyi nge On the Structure of the Human Body. A yi amukeriwanga hi mandla mambirhi, tanihi leswi mavonelo yakwe yo tala a ma kanetana ni ya Galen, kambe yi veke xisekelo xa dyondzo ya ntivo-swirho ya namuntlha. Hi ku ya hi buku leyi nge Die Grossen (Lavakulu), Vesalius u ve “un’wana wa valavisisi va nkoka swinene eka vanhu hinkwavo ni le ka tinguva hinkwato.”

Kambe hi ku famba ka nkarhi dyondzo ya Galen leyi a yi vulavula hi mbilu ni ndzhendzheleko wa ngati yi tlhenguriwile.a William Harvey, dokodela wa Munghezi u hete malembe yo tala a ri karhi a kamba ku hambana exikarhi ka swiharhi ni swinyenyana. U kambisise matirhelo ya tiphayiphi to pompa ngati ta le mbilwini, a pima mpimo wa ngati ensiheni wun’wana ni wun’wana wa mbilu, kutani a pimanyeta mpimo wa ngati leyi nga emirini. Harvey u kandziyise vuyelo bya vulavisisi byakwe hi 1628 ebukwini leyi vuriwaka On the Motion of the Heart and Blood in Animals. U soriwile, a kanetiwa, a hlaseriwa hambi ku ri ku tseketseriwa. Kambe vulavisisi byakwe byi tise ku cinca lokukulu eka swa vutshunguri—fambiselo ra ngati leri rhendzelekaka ni miri ri kumekile!

Ku Suka Eka Ku Tsemeta Misisi Ku Ya Eka Vuhandzuri

Ku tlhele ku endliwa nhluvuko lowukulu emhakeni ya vuhandzuri. Emalembeni ya le Xikarhi, hakanyingi vuhandzuri a byi endliwa hi vanhu lava tsemetaka misisi. A swi hlamarisi leswi van’wana va vulaka leswaku munhu wo sungula ku endla vuhandzuri enkarhini wa hina a ku ri wanuna wa le Furwa wa lembe-xidzana ra vu-16 la vuriwaka Ambroise Paré—muhandzuri wo sungula loyi a nga tlhela a tirhela tihosi ta mune ta le Furwa. Paré u u qambhe switirho swo hambana-hambana swo endla vuhandzuri ha swona.

Xin’wana xa swiphiqo leswikulu leswi a swi ri kona hi lembe-xidzana ra vu-19 a ku ri ku tsandzeka ka yena ku verhamisa ku vava loku vaka kona loko munhu a handzuriwile. Kambe hi 1846, dokodela wa meno la vuriwaka William Morton u sungule ku tirhisa swititivati leswi swi tirhisiwaka ngopfu loko ku endliwa vuhandzuri.b

Hi 1895, loko a ri karhi a ringeta swo karhi hi gezi Wilhelm Röntgen, mutivi wa ntumbuluko wa le Jarimani, u vone miseve yi nghena enyameni kambe ku nga ri erhambyini. A a nga swi tivi leswaku miseve yoleyo yi huma kwihi, hiloko a yi thya X rays, ku nga rito leri vulaka leswaku miseve yoleyo a yi tiveki. (Majarimani ma yi tiva tanihi Röntgenstrahlen.) Hi ku ya hi buku leyi nge Die Großen Deutschen (Majarimani yo Hlawuleka), Röntgen u byele nsati wakwe a ku: “Vanhu va ta ku: ‘Röntgen wa penga.’” Van’wana va swi vurile sweswo. Kambe leswi a swi tshubuleke swi tise ku cinca lokukulu eka vuhandzuri. Sweswi madokodela ma swi kota ku languta endzeni ka miri ma nga endlanga vuhandzuri.

Ku Hlula Mavabyi

Hi malembe yo tala, swifo leswi tlulelaka swo fana ni mpondzo a swi vangela mintungu, makhombo ni rifu. Ar-Rāzī, Muperesiya wa lembe-xidzana ra vukaye loyi van’wana a va n’wi teka tanihi dokodela lonkulu wa le tikweni ra Vuislem enkarhini wolowo, hi yena la tsaleke nhlamuselo leyi pakanisaka ya vuvabyi bya mpondzo. Kambe dokodela wa le Britain la vuriwaka Edward Jenner u kume ndlela yo byi tshungula endzhaku ka malembe-xidzana yo hlayanyana. Jenner u lemuke leswaku loko munhu a khomiwe hi vuvabyi bya tihomu bya ku huma swirhumbana enghoheni—ku nga xifo lexi nga riki na khombo—a a nga ta khomiwa hi vuvabyi bya mpondzo. Exisekelweni xa leswi a swi lemukeke, Jenner u tirhise vuvabyi byebyo bya ku huma swirhumbana enghoheni ku endla murhi wo tshungula vuvabyi bya mpondzo. Sweswo u swi endle hi 1796. Jenner u soriwile ni ku kanetiwa, hilaha va soriweke ha kona van’wana lava teke ni mavonelo lamantshwa emahlweni ka yena. Kambe leswi a swi tshubuleke mayelana ni ndlela ya nsawutiso, swi hetelele swi endla leswaku ku herisiwa swifo ni ku endla leswaku ku kumeka mirhi leyintshwa yo tshungula mavabyi.

Louis Pasteur wa le Furwa u tirhise nsawutiso ku lwa ni mavabyi ya rihuhu-mbyana ni anthrax. U tlhele a kombisa leswaku switsongwatsongwana swi hoxa xandla swinene eku vangeni ka swifo. Hi 1882, Robert Koch u kume xitsongwatsongwana lexi vangaka vuvabyi bya rifuva, lexi hlamuseriweke hi mutivi un’wana wa matimu tanihi “xifo lexi dlayaka ku tlula hinkwaswo xa lembe-xidzana ra vu-19.” Endzhaku ka lembe, Koch u tshubule xitsongwatsongwana lexi vangaka vuvabyi bya kholera. Magazini lowu nge Life wu ri: “Ntirho lowu endliweke hi Pasteur na Koch wu endle leswaku ku sunguriwa sayense ya ntivo-vutomi wa swilo leswitsongo ngopfu leswi hanyaka naswona wu endle leswaku ku endliwa nhluvuko wa mirhi ya nsawutiso, mbhasiso ni nsivelo-mavabyi leswi pfuneke ngopfu ku ndlandlamuxa malembe ya ku hanya ka vanhu ku tlula nhluvuko wihi ni wihi lowu endliweke emalembeni ya 1 000 lama hundzeke.”

Mirhi Ya Lembe-xidzana Ra Vu-20

Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20, vutshunguri byi tikume byi titshege hi mavonelo yo sungula ya madokodela lawa yo tlhariha. Ku sukela kwalaho, ku endliwe nhluvuko lowukulu swinene eka swa vutshunguri—insulin ya vuvabyi bya chukela, vutshunguri byo tirhisa tikhemikhali bya vuvabyi bya khensa, matshungulelo ya tihomoni yo tshungula tinhlaribya, mirhi leyi dlayaka switsongwatsongwana swa rifuva, chloroquine ya tinxaka to karhi ta vuvabyi bya dari, ni muchini wa dialysis wo hlantswa tinso swin’we ni ku handzula mbilu ni ku simeka swirho, loko hi boxa matshungulelo ma nga ri mangani ntsena.

Kambe leswi sweswi hi nga eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-21, xana mirhi yi tshinele hi mpimo wo tanihi kwihi eka pakani yo tiyisekisa leswaku “vanhu hinkwavo va va ni rihanyo lerinene emisaveni hinkwayo”?

Xana Pakani Leyi A Yi Fikeleleki?

Vana va swi tiva leswaku ku khandziya emakatleni ya n’wana un’wana a swi nge ku pfuni ku khaya mimango hinkwayo leyi u yi lavaka. Mimango yin’wana leyi phomisaka ni marha yi le maninginingini, a va swi koti ku yi fikelela. Hi ndlela leyi fanaka, vutshunguri byi endle nhluvuko lowukulu. Kambe pakani leyi byi yi lavaka hi mahlo-ngati—ku nga rihanyo lerinene eka vanhu hinkwavo—ya ha ri le kule swinene leswaku byi yi fikelela.

Hikwalaho, hambileswi hi 1998 Khomixini ya le Yuropa yi vikeke leswaku “vanhu va le Yuropa a va si tshama va hanya nkarhi wo leha naswona va hanye bya cheleni ku fana ni sweswi,” xiviko lexi xi engeterile: “Munhu un’we eka va ntlhanu u ta fa a ha ri ntsongo, a nga si fika emalembeni ya 65. Vuvabyi bya khensa byi ta hoxa xandla eka mafu lawa hi kwalomu ka 40 wa tiphesente, mavabyi lama fambelanaka ni mbilu swin’we ni misiha ya ngati ma ta dlaya 30 wa tiphesente . . . Ku fanele ku tisiwa nsirhelelo wo antswa lowu nga ta lwa ni minxungeto leyintshwa ya vutomi.”

Magazini wa rihanyo wa le Jarimani lowu vuriwaka Gesundheit hi November 1998 wu vike leswaku mavabyi lama tlulelaka yo kota kholera ni rifuva ma ya emahlweni ma xungeta vutomi. Ha yini? Swidlaya-switsongwatsongwana “swi heleriwa hi matimba. Tibakteriya leti engetelekaka ta yi hlula mirhi yin’wana; kasi to tala ti hlula mirhi yo tala.” A ko va mavabyi ya khale lawa ma tlhekekaka nakambe, kambe ku pfumbuke swifo leswintshwa swo kota AIDS (SIDA). Buku ya mirhi ya le Jarimani leyi vuriwaka Statistics ‘97 ya hi tsundzuxa: “Mavabyi lama tivekaka lama endlaka mbirhi xa nharhu—ya kwalomu ka 20 000—a yi kona ndlela yo lwa ni swilo leswi ma vangaka.”

Xana Ku Tshungula Hi Ku Tirhisa Ti-gene Swi Nga Tlhantlha Xiphiqo Lexi?

Phela, ku karhi ku sunguriwa matshungulelo lamantshwa. Hi xikombiso, van’wana va ehleketa leswaku ku hundzula xitekela swi nga pfuna ku tisa rihanyo ro antswa. Ndzavisiso lowu landzeleke, lowu endliweke eUnited States hi 1990, hi madokodela yo kota Dok. W. French Anderson, wu hlamusele vuhandzuri byo tirhisa ti-gene tanihi “ndlela yo tsakisa swinene eka vulavisisi bya vutshunguri.” Buku leyi nge Heilen mit Genen (Ku Tshungula Hi Ti-gene) yi vula leswaku hi ku tirhisa vutshunguri bya ti-gene “sayense ya swa vutshunguri yi nga ha va yi ri ekusuhi swinene ni ku tshubula tindlela letintshwa ta vutshunguri. Leswi swi ve tano ngopfu-ngopfu hi mavabyi lawa a ma nga tshunguleki ku fikela sweswi.”

Vativi va sayense va tshemba leswaku hi ku famba ka nkarhi va ta swi kota ku tshungula swifo swa ti-gene leswi munhu a velekiwaka na swona hi ku tlhavela ti-gene letinene eka vavabyi. Hambi ku ri tisele leti nga ni khombo, to kota tisele ta vuvabyi bya khensa, na tona swi nga ha endleka ti endliwa leswaku ti dlayana. Ana se swa koteka ku kambela ti-gene ta munhu ku vona loko a ri ekhombyeni ro khomiwa hi mavabyi yo karhi. Van’wana va tshemba leswaku ku nga ri khale, ku ta endliwa mirhi leyi nga ta fambisana ni ti-gene ta munhu. Mulavisisi un’wana la dumeke u ringanyeta leswaku siku rin’wana madokodela ma ta swi kota ku “vona vuvabyi lebyi khomeke vavabyi, kutani ma va tshungula hi swiaki swa DNA.”

Kambe, a hi hinkwavo lava kholwaka leswaku vutshunguri bya ti-gene byi nga va “vutshunguri lebyi kongomeke” bya nkarhi lowu taka. Kunene, hi ku ya hi valavisisi, swi nga ha endleka vanhu va nga swi lavi leswaku ti-gene ta vona ti kambisisiwa. Vanhu vo tala va chava leswaku vutshunguri bya ti-gene byi nga ha lwa ni ntumbuluko.

Swi ta vonaka hi ku famba ka nkarhi loko ku hundzuriwa ka fambiselo ra xitekela kumbe matshungulelo man’wana ya sayense ma ta swi kota ku hetisisa switshembiso leswikulu leswi endliweke. Kambe, xi kona xivangelo xo bakanya mavonelo lama hundzeletiweke. Buku leyi nge The Clay Pedestal, yi hlamusela ndlela leyi timhaka ti talaka ku famba ha yona: “Ku tshuburiwa vutshunguri lebyintshwa kutani byi bumabumeriwa eminhlanganweni ya vatshunguri ni le ka timagazini ta madokodela. Vanhu lava byi tshubuleke va va lava dumeke hakunene, naswona va ta mahungu va ndhundhuzela nhluvuko lowu endliweke. Endzhaku ka loko nyanyuko wolowo se wu hundzile naswona se ku kumeke vuxokoxoko hinkwabyo lebyi seketelaka vutshunguri byebyo lebyinene naswona lebyintshwa, hakatsongo-tsongo ku sungula ku kanakana, loku vaka kona tin’hweti to tala ni makume ya malembe yo hlayanyana. Kutani ku kumeka ndlela leyintshwa yo tshungula, xisweswo yi siva leyo sungula hi xihatla lexikulu, kutani leyo sungula yi tekiwa tanihi leyi nga pfuniki nchumu.” Phela, matshungulelo yo tala lawa ma bakanyiweke hi madokodela, ma vula leswaku a ma tirhi, hi wona lawa a ma tirhisiwa tolo kunene.

Hambileswi namuntlha madokodela ma nga thopiwiki hi mavito ya vukhongeri lawa a ma nyikiwa vatshunguri va khale, kambe ku ni mboyamelo wa ku languta madokodela tanihi swikwembunyana ni ku ehleketiwa leswaku sayense yi ta swi kota ku ta ni ndlela yo tshungula vanhu mavabyi hinkwawo lawa ma va khomaka. Kambe, va tsandzeka hi ndlela leyi khomisaka tingana ku tshungula mavabyi hinkwawo lama khomaka vanhu. Ebukwini yakwe leyi nge How and Why We Age, Dok. Leonard Hayflick u ri: “Hi 1900, vanhu lava endlaka 75 wa tiphesente va le United States va fe va nga si fika eka malembe ya 65. Namuntlha, xiphiqo xexo xi antswisiwile: vanhu lava endlaka 70 wa tiphesente va fa se va hundzile emalembeni ya 65.” I yini lexi endleke leswaku malembe ya ku hanya ka vanhu ma engeteleka swonghasi? Hayflick u hlamusela leswaku leswi “swi vangiwe ngopfu hikwalaho ka ku hunguteka ka nhlayo ya vana lava faka va ha ku velekiwa.” A hi nge, sweswi sayense ya vutshunguri ya swi kota ku herisa mavabyi lamakulu lama dlayaka vanhu lavakulu—ku nga vuvabyi bya mbilu, vuvabyi bya khensa ni vuvabyi byo oma swirho. Xana sweswo swi ta vula leswaku a ku nge he fi munhu? Doo! Dok. Hayflick u vula leswaku hambi vo swi kota, “vanhu vo tala va ta hanya malembe ya kwalomu ka 100.” Wa engetela: “Malembe ya dzana a ma vuli leswaku munhu a nge fi. Kambe va ta dlayiwa hi yini? Va ta hela matimba hakatsongo-tsongo kukondza humba yi olela nkuma.”

Ku nga khathariseki matshalatshala lamakulu lama endliweke eka vutshunguri bya sayense, kambe va ha tsandzeka ku herisa rifu. Ha yini? Naswona, xana pakani ya ku endla leswaku vanhu hinkwavo va va ni rihanyo lerinene yo va norho ntsena?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 4]

“Swilo swo tala leswi vanhu va khale a va swi kholelwa swi nghenelerile eka vutshunguri lebyi bya ha tirhisiwaka ninamuntlha.”—The Clay Pedestal

[Swifaniso leswi nga eka tluka 4, 5]

Hippocrates, Galen na Vesalius va veke xisekelo xa vutshunguri bya manguva lawa

[Swihlovo Swa Kona]

Kos Island, Grikiya

Courtesy National Library of Medicine

Woodcut by Jan Steven von Kalkar of A. Vesalius, taken from Meyer’s Encyclopedic Lexicon

[Swifaniso leswi nga eka tluka 6]

Ambroise Paré u ve un’wana wa vahandzuri vo sungula loyi a tlheleke a tirhela tihosi ta mune ta le Furwa

Dokodela wa le Peresiya la vuriwaka Ar-Rāzī (eximatsini), Edward Jenner, dokodela wa le Britain (exineneni)

[Swihlovo Swa Kona]

Paré and Ar-Rāzī: Courtesy National Library of Medicine

Swi le bukwini leyi nge Great Men and Famous Women

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Louis Pasteur wa le Furwa u swi kombisile leswaku switsongwatsongwana swi vanga mavabyi

[Xihlovo Xa Kona]

© Institut Pasteur

[Swifaniso leswi nga eka tluka 8]

Hambiloko ko herisiwa mavabyi lama dlayaka, vudyuhari bya ha ta dlaya vanhu