Ku Lwisana Ni Vuvabyi Ni Rifu—Xana Ka Humelela?

A KU nge he vi na rifu, a ku nge he vi na vuvabyi! Eka vanhu vo tala, leswi swi nga ha twala tanihi mianakanyo leyi naveriwaka. Phela, hi laha dokodela wa vutshunguri ni profesa wa ntivo-swiborisi, Wade W. Oliver a tsaleke ha kona: “Ku sukela eka matimu yo sungula lama rhekhodiweke, vuvabyi byi nghenelele swinene eka makumu ya vanhu . . . Mintungu leyikulu yi wele munhu hi xihatla lexikulu . . . Vuvabyi byi hlule tindlela ta yena hi laha ku heleleke.”

Xana ku na xivangelo xo karhi xo tshemba leswaku ku cinca lokukulu ku tshinele? Xana sayense ya swa mirhi yi fikelela ku herisa vuvabyi hinkwabyo kumbexana hambi ku ri rifu hi roxe?

Handle ko kanakana, madokodela ni valavisisi va endle ntirho lowukulu leswaku va lwisana ni vuvabyi. I munhu wihi la voningeriweke la nga hlulekaka ku tlangela ku tshunguriwa loku humelelaka ka kholera, loku eku heteleleni ku fikeleriweke eku heleni ka lembe xidzana ra vu-19, kumbe ka ku tshuburiwa ka ku tlhaveriwa mpondzo lowu chavisaka? Ku tlhaveriwa koloko ku tshuburiwe hi Edward Jenner hi 1796 swi suka eka thumba (ulcer) leri nga dlayiki ngopfu ra mpondzo wa tihomu. Hi 1806, muungameri wa United States, Thomas Jefferson, u phofule ku titwa ka van’wana vo tala loko a tsalele Jenner a ku: “Xikombiso xa wena xa chavelela lerova vanhu va nga ka va nga rivali leswaku u tshame u hanya; tinxaka leti landzelaka ti ta swi tiva hi matimu ntsena leswaku mpondzo lowu nyenyetsaka wu humelerile.”

Ku tlula kwalaho, ku humelela ka vulavisisi bya mirhi mayelana ni vuvabyi byo tanihi swivavi swa minkolo ni pholiyo na kona ku fanele ku vuriwa hi ntsako na hi ku tlangela. Naswona a hi vanhu va nga ri vangani namuntlha lava tlangelaka nhluvuko lowu kumiweke sweswinyana wa vutshunguri bya vuvabyi bya mbilu ni khexe. Hambi swi ri tano, vanhu va ha fa hikwalaho ka vuvabyi bya mbilu ni khexe. Xikongomelo xo herisa vuvabyi hinkwabyo xi tikombise xi nga fikeleleki.

Mavabyi “Lamantshwa”

Hi laha ku hambaneke, nguva ya namuntlha leyi voneke ku humelela ka minkambisiso ya CAT ni vuhandzuri lebyi swirho swa miri swi tlhelaka swi akiwa eka byona nakambe yi vone ku tlhekeka ka mavabyi “lamantshwa,” yo tanihi vuvabyi bya Legionnaires, toxic shock syndrome ni xidlayi lexi tivekaka ngopfu lexi vuriwaka AIDS.

Kavula, ku ni swivutiso swo tala swo lava ku tiva leswaku vuvabyi lebyi i byintshwa ku fikela kwihi. Xihloko lexi nga eka U.S.News & World Report xi vula leswaku, minkarhi yin’wana, mavabyi lama ku nga khale ma ri kona ma xiyisisiwe hi ku pakanisa swinene kutani ma nyikiwa mavito lamantshwa. Hi xikombiso, vuvabyi bya Legionnaires byi tiviwe ro sungula hi 1976, kambe swi nga ha endleka leswaku eku sunguleni, hi xihoxo byi vuriwe xitlhavi xa xitsongwa-tsongwana. Hi ku fanana, toxic shock syndrome byi nga ha va eku sunguleni, hi xihoxo byi vuriwe xifumbu.

Hambi swi ri tano, mavabyi yo tala ma vonaka ma ri mantshwa hakunene. Handle ko kanakana, AIDS hi yona leyi tivekaka swinene eka wona. Vuvabyi lebyi byi hetaka matimba no dlaya byi tshuburiwe ro sungula ni ku thyiwa vito hi 1981. Vuvabyi byin’wana “lebyintshwa” lebyi tivekaka swintsongo i dari ya purpura ya le Brazil. Byi tiviwe eBrazil hi 1984 naswona byi ni mpimo wo dlaya lowu ringaniseriwaka eka tiphesente ta 50.

A Ku Na Vutshunguri

Kutani, ku nga khathariseki matshalatshala ya munhu lamakulu, vutshunguri lebyi heleleke ni lebyi hetisekeke eka mavabyi ya vanhu a byi humeleli. I ntiyiso leswaku avhareji leyi languteriweke ya vutomi bya vanhu yi engeteleke hi kwalomu ka malembe ya 25 ku sukela hi lembe ra 1900. Kambe ku cinca loku ngopfu-ngopfu ku vangiwe ni vuthekiniki bya mirhi lebyi hunguteke khombo ra ku fa loko wa ha ri ricece kumbe xihlangi. Malembe ya munhu hi ku ya hi Bibele kahle-kahle “ma ringana . . . 70.”—Psalma 90:10.

Xisweswo, swi endle mahungu loko Anna Williams a fa hi December 1987 a ri na malembe ya 114. Loko a hlamusela hi rifu ra Miss Williams, muhleri u tsarile: “Van’wasayense va anakanya leswaku malembe ya 115 ku ya eka 120 kumbexana i mpimo wa le henhla wa vutomi bya munhu. Kambe ha yini sweswo swi fanela ku va tano? Hikwalaho ka yini miri wa munhu wu fa endzhaku ka malembe ya 70, 80 hambi ku ri 115?”

Hi va-1960, van’wasayense va mirhi va tshubule leswaku tisele ta munhu ti vonaka ti ri ni vuswikoti byo avana ku ringana kwalomu ka minkarhi ya 50. Loko mpimo lowu wu fikeleriwa, swa vonaka leswaku a ku na nchumu lexi nga endliwaka ku hlayisa tisele ti hanya. Leswi swi vonaka swi hambana ni mianakanyo yo sungula ya van’wasayense ya leswaku tisele ta munhu ti nga hanya hi laha ku nga heriki loko to nyikiwa nkhathalelo lowunene.

Fanisa sweswo ni ku xiya leswaku ku xaniseka lokukulu ka vanhu ku endliwe hi munhu. Hi laha mulavisisi un’wana a heteleleke hi vutlhari ha kona: “Vuvabyi a byi kalanga byi hluriwa hi vutshunguri bya ntivo-vutomi ntsena. Matimu ya vuvabyi ya hlangane swinene ni timhaka ta ntolovelo ni mahanyelo.”

Nhlengeletano ya Rihanyo ya Misava yi xiyile: “Hi tivangele swilondza, hi ku tshemba leswaku sayense, madokodela ni swibedlhele swi ta swi horisa, ematshan’wini yo sungula hi ku sivela swivangelo swa vuvabyi. Kavula, a hi nge swi koti ku hanya handle ka switirho swa mirhi ya vutshinguri leswi kahle-kahle swi hlayisaka vutomi, kambe a hi tiyisekeni leswaku a swi engeteli eka ‘rihanyo’ ra hina—swi sivela leswaku hi nga fi . . . Nhlohlotelo wa ku tidlaya ka mudzahi ni munwi, vuyelo eka mianakanyo ni miri wa munhu la pfumalaka ntirho—lawa hi man’wana ya ‘mavabyi lamantshwa.’ Ha yini hi pfumelela ‘ntungu wa khombo ra gondzo,’ lowu herisaka vutomi ni ku herisa rifuwo ra hina ra mali?”

Xisweswo, vuvabyi, ku xaniseka ni rifu swa ha tele eka hina. Hambi swi ri tano, hi ni xivangelo xo languta emahlweni hi ntshembo eka nkarhi lowu ku nga ta ka ku nga ha vi na vuvabyi ni rifu. Lexi tlulaka hinkwaswo, ku na xivangelo lexikulu xo pfumela leswaku nkarhi wolowo wu kusuhi swinene.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

“ŜIVABYI . . . ŜA EGIPTA”

Leswaku vanhu va hlulekile eku lweni ni vuvabyi ku sukela eminkarhini ya khale swa xiyeka hambi ku ri eBibeleni. Hi xikombiso, Muxe u endle nhlamuselo leyi nyanyulaka ya “ŝiv̌abyi . . . ŝa Egipta.”—Deuteronoma 7:15.

Leswi entiyisweni swi katse elephantiasis, richeko, mpondzo, ntungu wa vuvabyi bya tinhlaribya na ophthalmia. Vanhu va Muxe va pone mavabyi yo tano ngopfu-ngopfu hikuva a va tirhisa swiletelo swa rihanyo leswi hluvukeke leswi va swi nyikiweke hi ntwanano wa Nawu.

Hambi swi ri tano, ku kambisisiwa ka vukheta ka mintsumbu leyi hlayisiweke ya le Egipta ku fikelele laha ku xiyiweke vunyingi bya “ŝiv̌abyi . . . ŝa Egipta.” Leswi swi katse arthritis, spondylitis, vuvabyi bya meno ni tinhlaya, appendicitis na gout. Vutsari byo sungula bya misava bya swa mirhi, lebyi tivekaka tanihi Ebers Papyrus, byi boxa hambi ku ri vuvabyi byo tanihi tumors, ku vava ka khwiri ni xivindzi, vuvabyi bya chukele, nhlokonho, vuvabyi bya mahlangano ni ku fa tindleve.

Tin’anga ta khale ta Egipta ti ringete hi matimba ku lwisana ni vuvabyi lebyi, van’wana va va ni vuswikoti swinene eka vutshunguri bya vona. N’wamatimu wa Mugriki, Herodotus u tsarile: “Tiko [ra Egipta] ri tele hi tin’anga; yin’wana yi tshungula vuvabyi bya mahlo ntsena yin’wana bya nhloko, meno, byeke kumbe swirho swa le ndzeni.” Hambi swi ri tano, “mirhi” yo tala ya le Egipta entiyisweni a yi ri ya vukanganyisi bya vukhongeri naswona a yi ri ekule ni sayense.

Tin’anga ta manguva lawa ti tsakele ku humelela lokukulu swinene eku lwisaneni ka tona ni vuvabyi. Hambi swi ri tano, mukambisisi wa mirhi, Jessie Dobson, u vule mahetelelo lama ma nyanyulaka: “Kutani xana ku nga dyondziwa yini eka nkambisiso wa mavabyi ya malembe lama hundzeke? Mahetelelo lama tolovelekeke lama humaka eka nkambisiso wa vumbhoni ya vonaka ya ri ya leswaku vuvabyi ni ku vaviseka loku hundzeke a swi hambani ngopfu ni swa namuntlha . . . Kahle-kahle, vutshila ni matshalatshala hinkwawo ya ku lavisisa ka vukheta ya endle swintsongo eku heriseni ka vuvabyi.”—Disease in Ancient Man.