Ntshikilelo Lowu Vaka Kona Endzhaku Ka Ku Hlaseriwa—Xana I Yini?

EMALEMBENI lama hundzeke, ntshikilelo lowu vaka kona endzhaku ka ku hlaseriwa ([post-traumatic stress disorder] PTSD) hakanyingi a wu vitaniwa ku chuha ngopfu kumbe ripfalo lerikulu naswona a wu kambisisiwa ngopfu eka vanhu lava nga tshama va va masocha. Namuntlha ku ni ku cinca lokukulu. A hi masocha ntsena lama kumiwaka ma ri ni vuvabyi bya PTSD. Ntsena loko u tshame u pona ri ahlamile u nga ha va na byona.

U nga ha va u pone ri ahlamile enyimpini, kumbe u pone ku pfinyiwa kumbe emhangwini ya movha. Rungula ra PTSD ra Ntsindza wa Tiko eUnited States, ri swi vekisa xileswi: “Munhu loyi a kumiwaka a ri ni PTSD, hi loyi a nga tshama a langutana ni xiendlakalo lexi chavisaka ngopfu.” Naswona xiendlakalo xa kona “xi fanele xi endle leswaku a vavisiwa kumbe a xungetiwa EMIRINI kumbe a khomiwa hi ndlela yo biha.”

Jane la boxiweke exihlokweni lexi hundzeke, u ri: “Ndzi kume leswaku ku chavisiwa lokukulu ka xitshuketa ku endla leswaku tihomoni tin’wana ti chuha, naswona tihomoni leti ti endla leswaku munhu a tshama a tshukile, a chava ku langutana ni khombo. Loko ti tirha kahle, ti tshukisa munhu ntsena loko a langutane ni khombo, naswona loko ri hundzile, tihomoni ti tlhelela exiyin’weni lexi tolovelekeke, kambe eka vanhu lava khomiweke hi PTSD, ti va endla va tshama va chuhile.” Xiendlakalo lexi se a xi hundzile, kambe Jane a a tshama a chuhile swinene.

Loko u pone ri ahlamile naswona u langutane ni vuyelo lebyi fanaka, i swa nkoka ku lemuka leswaku a wu swaku. Ebukwini leyi a yi tsaleke malunghana ni ku pfinyiwa, mutsari la vuriwaka Linda E. Ledray u hlamusela leswaku PTSD “i ndlela leyi tolovelekeke leyi vanhu lava hanyeke kahle va angulaka ha yona loko va langutane ni xiyimo xo tika lexi va nga swi kotiki ku xi lawula.”

Kambe, ku vula leswaku PTSD i nchumu lowu tolovelekeke a swi vuli swona leswaku un’wana ni un’wana la poneke xiendlakalo xo karhi u ta va na yona. Ledray u ri: “Nkambisiso lowu endliweke hi 1992 wu kume leswaku, endzhaku ka vhiki rin’we vanhu va pfinyiwile, vanhu lava poneke va 94 wa tiphesente va kumeke va ri ni swikombiso swa PTSD, naswona endzhaku ka mavhiki ya 12, vanhu lava ringanaka 47 wa tiphesente va va va ha ri ni swikombiso leswi. Vavasati lava endlaka 50 wa tiphesente lava kamberiweke eka Sexual Assault Resource Service eMinneapolis hi 1993 va kumiwe va ri ni swikombiso swa PTSD endzhaku ka lembe va pfinyiwile.”

Tinhlayo leti ti kombisa leswaku PTSD yi tolovelekile, yi andze ngopfu ku tlula hilaha vanhu vo tala va lemukaka hakona. Naswona yi khoma vanhu va mixaka yo hambana-hambana, endzhaku ka swiendlakalo swa mixaka yo tala. Alexander C. McFarlane na Lars Weisaeth, lava nga vatsari, va ri: “Minkambisiso ya sweswinyana yi kombisa leswaku swiendlakalo leswi chavisaka swi wela vaaki hi minkarhi ya ku rhula, swin’we ni masocha ni vahlaseriwa va nyimpi, nileswaku vanhu vo tala lava poneke eka swiendlakalo sweswo leswi talaka ku humelela va khomiwa hi PTSD.” Hambi ku ri matshungulelo yo karhi kumbe mavabyi ya mbilu ma vange PTSD eka vanhu van’wana.

Vatsari lava tshahiweke laha henhla va ri: “PTSD yi hundzuke vuvabyi lebyi tolovelekeke.” Va tlhela va ku: “Nkambisiso lowu endliweke eka vana va kondlo-a-ndzi-dyi va le Amerika va 1 245 wu kombise leswaku eka vona, lava ringanaka 23 wa tiphesente va biwile kumbe ku pfinyiwa, hambi ku ri ku vona van’wana va biwa. N’wana un’we eka lava va ntlhanu u khomiwe hi PTSD. Leswi swi ringanyeta leswaku vana va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi va kwalomu ka 1,07 wa timiliyoni va le United States va khomiwe hi PTSD sweswi.”

Loko nhlayo leyi yi pakanisa, leswi swi vula leswaku ku ni vana vo tala ngopfu lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi lava khomiweke hi vuvabyi lebyi etikweni rin’we ntsena! Xana va nga pfuniwa njhani vanhu lava, swin’we ni vanhu van’wana va timiliyoni to tala lava xanisekaka emisaveni hinkwayo?

Xana Ku Nga Endliwa Yini?

Loko u ehleketa leswaku wena kumbe un’wana loyi u n’wi tivaka a nga ha va a khomiwe hi PTSD, hi leswi swiringanyeto swin’wana.

Lwela ku va ni xiyimiso xa swa moya. Jane wa hlamusela: “Minkarhi hinkwayo a ndzi va kona eminhlanganweni eHolweni ya hina ya Mfumo. Hambiloko ndzi tsandzeka ku yingisa leswi a swi vuriwa, a ndzi swi tiva leswaku Yehovha Xikwembu a a lava leswaku ndzi va kwalaho. Lava a va ri evandlheni a va ri ni rirhandzu swinene naswona va khutaza, naswona rirhandzu ra munhu hi xiyexe leri va ndzi kombiseke rona ri ndzi pfunile swinene enkarhini hinkwawo wa maxangu.” Jane wa engetela: “Ndzi tlhele ndzi pfuneka swinene loko ndzi hlaya tipisalema. Swikhongelo swa lava va xanisekaka a swi phofula ndlela leyi ndzi titwaka ha yona hi ndlela yo karhi. Loko ndzi tsandzeka ku vula leswi a ndzi lava ku swi vula exikhongelweni, a ndzo vula ndzi ku ‘Amen.’”

U nga chavi ku khutaza la tshikilelekeke. Loko ku ri ni munhu loyi u n’wi rhandzaka loyi a tshamelaka ku tsundzuka xiendlakalo xo vava lexi tshameke xi n’wi wela, twisisa leswaku munhu yoloye a ngo swi hundzeleta kumbe ku kokela etlhelo hi vomu. Hikwalaho ka leswi mintlhaveko yakwe yi tsaneke, kumbe a karhatekeke kumbe ku hlundzuka, swi nga ha endleka a nga anguli hi ndlela leyi u lavaka leswaku a angula ha yona eka matshalatshala ya wena ya ku n’wi seketela. Kambe, u nga heli mbilu! Hilaha Bibele yi vulaka hakona, “nakulorhi wa ntiyiso u ni rirhandzu nkarhi hinkwawo, naswona i makwerhu la velekiweke loko ku ri ni maxangu.”—Swivuriso 17:17.

Loyi a vabyaka u fanele a lemuka a tlhela a papalata tindlela ta ku langutana ni xiyimo lexi a nga eka xona lexi nga ta tlhela xi n’wi vavisa ngopfu. Tindlela leti ti katsa ku tirhisiwa ka swidzidzirisi leswi nga riki enawini ni ku tipeta hi nhloko ejomeleni. Hambileswi byala ni swidzidzirisi swi nga ha vonakaka swi pfuna swa xinkarhana, hi ku famba ka nkarhi swi nyanyisa timhaka. Hi ntolovelo swi endla leswaku munhu a hambana ni vanhu van’wana, a papalata vanhu lava lavaka ku pfuna, a tirha bya hlonga, a va ni vukarhi lebyi nga lawulekiki, a dya ngopfu kumbe a tidlayisa ndlala hilaha ku hundzeletiweke, kumbe a endla swin’wana leswi nga hoxaka vutomi byakwe ekhombyeni.

Yana eka madokodela lama nga ni vutivi. Swi nga ha endleka leswaku munhu loyi a hlaseriweke a nga khomiwanga hi PTSD, kambe loko yi n’wi khomile, ti kona tindlela leti pfunaka ta matshungulelo.a Loko u ri karhi u pfuniwa hi munhu la nga ni vutivi, n’wi byele ntiyiso naswona u n’wi kombela leswaku a ku pfuna ku hlula mahanyelo lama boxiweke laha henhla.

Tsundzuka: Hakanyingi timbanga ta le mirini hi tona ti rhangaka ti hola, kambe vanhu lava va khomiweke hi PTSD va nga ha vaviseka hi tindlela to tala emirini, emiehleketweni ni le mintlhavekweni. Xihloko lexi landzelaka xi ta bula hi tindlela leti munhu loyi a vabyaka swin’we ni lava va n’wi seketelaka va nga ha yaka emahlweni va n’wi pfuna ha tona loko a ri karhi a hlakarhela swin’we ni ntshembo lowu hinkwavo lava xanisekaka endzhaku ka ku va va hlaseriwile va nga vaka na wona.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Swikombiso Swa Ntshikilelo Lowu Vaka Kona Endzhaku Ka Ku Hlaseriwa

Vanhu vo tala lava nga tshama va hlaseriwa va tikuma va ehleketa hi leswi swi nga tshama swi va humelela. Hi ntolovelo vanhu volavo a va nge swi koti ku lawula kumbe ku swi rivala sweswo. Ku nga ha va ni vuyelo lebyi:

• Ku swi tsundzuka kahle leswi va humeleleke—va titwa onge va le ku hlaseriweni nakambe

• Milorho yo chavisa ni mihahamo

• Va nga ha tala ku chava nchumu wun’wana ni wun’wana lowu baka pongo kumbe munhu loyi a taka hi hala ndzhaku ka vona va nga n’wi rindzelanga

• Va nga ha rhurhumela ni ku dzuka nyuku

• Mbilu yi nga ha ba ngopfu kumbe va va ni swiphiqo swa ku hefemula

• Va nga ha nyangatseka loko ku va ni leswi va tsundzuxaka khombo ra vona leri chavisaka, loko va vona, va twa, va khumba, va nun’hweta kumbe ku nantswa swo karhi

• Va nga ha karhateka kumbe ku chava—va titwa onge va le khombyeni

• Swi nga ha va tikela ku lawula mintlhaveko ya vona hikuva swilo leswi va tsundzuxaka khombo swi va endla leswaku va sungula ku karhateka hi xitshuketa, va hlundzuka kumbe va nyangatseka

• Swi nga ha va tikela ku nyikela nyingiso kumbe ku ehleketa kahle

• Swi nga ha va tikela ku khudzehela kumbe ku phaha vurhongo

• Va nga ha tshama va karhatekile naswona va rindzile leswaku va nga weriwi hi khombo rin’wana

• Va nga ha tsana kumbe ku fa emintlhavekweni

• Swi nga ha va tikela ku va ni rirhandzu

• Va nga ha vona onge va le ndhawini leyi va nga yi tiviki kumbe leyi nga riki ya xiviri

• Va nga ha va va nga ha swi tsakeli swilo leswi a va swi rhandza eku sunguleni

• Swi nga ha va tikela ku tsundzuka kahle leswi va humeleleke loko va hlaseriwa

• Va nga ha titwa va nga ha ri xiphemu xa ndhawu leyi va hanyaka eka yona naswona va nga ha ri na mhaka ni leswi swi va humelelaka

[Swifaniso leswi nga eka tluka 21]

Swiendlakalo swo hambana-hambana leswi vavaka swi nga vanga PTSD