Xitukulwana Lexi Nga eKhombyeni

“A ndzi tsakile nkarhi hinkwawo naswona ndzi endla xin’wana ni xin’wana ku fikela tin’hwetini timbirhi leti hundzeke. Sweswi, loko ndzi kuma nkarhi wo endla nchumu wo karhi, ndzi va ndzi karhele bya mbyana. Ndzi khomiwa hi gome naswona ndzi ni ximbilwa-mbilwana ngopfu, a ndzi tivi leswaku i mani a nga swi tiyiselaka ku va na mina. A ndzi swi tivi leswaku ha yini ndzo swi pfuketana ndzi titwa ndzi nga tsakanga.”—Paul.

“Ndza rila naswona ndzi titwa ndzi nga tsakanga nikatsongo. Loko ndzi nga twi ku vava, ndzi titwa ndzi hele matimba swinene. A xi kona lexi ndzi xi tsakelaka. A ndza ha swi rhandzi ku tikuma ndzi ri ni vanghana va mina. Ndzi rhandza vurhongo ku tlula mpimo. Ndzi heta masiku yo tala ndzi nga yi exikolweni naswona tidyondzo ta mina ti famba ximatsi.”—Melanie.

PAUL na Melanie a hi vona ntsena va titwisaka xileswi. Minkambisiso yi kombisa leswaku vana va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi va kwalomu ka nhungu wa tiphesente eUnited States va ni ntshikilelo wo karhi naswona lembe ni lembe lava ringanaka tiphesente ta mune va va va tshikilelekile swinene. Kambe tinhlayo leti a ti hlamuseli mhaka hinkwayo, hikuva minkarhi yo tala ntshikilelo wu pfanganisiwa ni mavabyi man’wana kumbe wu nga voniwi hi ku helela. David G. Fassler, la nga mutivi wa mianakanyo ya vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi wa tsala: “Entiyisweni, endzhaku ko kambisisa vulavisisi lebyi endliweke eka vana lavatsongo ni le ka lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, ndzi ehleketa leswaku n’wana un’we eka va mune u ta khomiwa hi ntshikilelo lowukulu loko a fika emalembeni ya 18.”

Mimbuyelo Leyi Nga Ni Khombo

Ntshikilelo wu ni mimbuyelo leyi nga ni khombo eka vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi. Kunene, vativi va ehleketa leswaku wu hoxa xandla swinene eka xiphiqo xa ku dya xa vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, eka swiphiqo swa miri ni mianakanyo, eka ku feyila exikolweni ni le ka xiphiqo xa ku dzahiwa ka swidzidzirisi.

Swo biha no tlurisa, ku kumeke leswaku ntshikilelo wu endle leswaku vantshwa van’wana va tidlaya. Hi ku ya hi Vandla ra Rihanyo ra Miehleketo ra Tiko ra le United States, vantshwa lava endlaka tiphesente ta nkombo lava tshikilelekeke ngopfu va tidlaya.a Nhlayo leyi na yona a yi paluxi xiphiqo lexi hi ku helela, tanihi leswi swi khorwiwaka leswaku ku ni vantshwa vo tala lava va ringetaka ku tidlaya, ku nga hlayiwi lava va tidlayeke. Xisweswo ku ni xivangelo lexi twalaka xa xiviko xa Huvo ya Nhluvukiso wa Vana va Kondlo-a-ndzi-dyi xa Carnegie lexi nge: “Ku swi tekela ehansi swiphiqo swa vantshwa i ku okela makala ya ndzilo exifuveni. Ku honisa ko tano ku hoxa xitukulwana lexi ekhombyeni.”

Xana Va Hanya Vutomi Lebyi Nga Riki Na Swirhalanganya?

Van’wana a va kholwi leswaku vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi va nga va ni ntshikilelo hakunene. Lavakulu va nga ha ehleketa leswaku, ‘va ha ri vatsongo. Va hanya vutomi lebyi nga riki na swirhalanganya, naswona ku hava lexi va vilerisaka ku fana ni vanhu lavakulu.’ Xana hakunene a va na swona? Phela, vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi va langutana ni mintshikilelo leyikulu ngopfu leyi vanhu vo tala lavakulu va nga yi lemukiki. Dok. Daniel Goleman u ri: “Xitukulwana ha xin’we lexi veke kona emisaveni hinkwayo ku sukela eku sunguleni ka lembe-xidzana ra [vu-20] xi le khombyeni lerikulu ku tlula ra vatswari va xona ra ku va ni ntshikilelo lowukulu—a ko va gome leri nga vuliki nchumu, kambe i gome lerikulu, ku titwa va nga laviwi, ku titshandza ni ku heleriwa hi ntshembo—lowu endlaka va nga swi tsakeli ku hanya. Swiyimo leswi swi va wela va ha ri vatsongo ngopfu.”

Kambe, vatswari vo tala va nga ha kaneta va ku: ‘Hi hundze emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi hi nga ri na ntshikilelo. Ha yini n’wana wa hina a tshama a nga tsakanga?’ Kambe vanhu lavakulu a va fanelanga va pimanisa ntokoto wa vona loko va ha ri emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi ni wa vantshwa va namuntlha. Phela, vanhu va hambana eka ndlela leyi va langutaka misava ha yona ni ndlela leyi va angulaka ha yona.

Hi hala tlhelo, namuntlha vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi va langutane ni mintlhontlho yin’wana. Ebukwini yakwe leyi nge Understanding Your Teenager’s Depression Dok. Kathleen McCoy wa tsala: “Va kula emisaveni leyi hambaneke ngopfu ni leyi vatswari va vona va kuleke eka yona loko va ha ri vantshwa.” Endzhaku ka ku cinca lokukulu loku endlekeke eka malembe-xidzana ya sweswinyana, Dok. McCoy u gimetisa xileswi: “Namuntlha vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi va titwa va nga sirhelelekanga ngopfu, va nga titekela ehansi naswona va tivona va nga ri na ntshembo loko va tipimanisa ni xitukulwana lexi hundzeke.”

Hikwalaho ka ku andza ka ntshikilelo exikarhi ka vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, swihloko leswi landzelaka swi ta hlamula swivutiso leswi swinharhu:

• Hi swihi swikombiso swin’wana swa ntshikilelo eka vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi?

• I yini lexi vangelaka ntshikilelo wolowo?

• Xana vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi lava tshikilelekeke va nga pfuniwa njhani?

[Nhlamuselo ya le hansi]