Ku Twisisa Vuvabyi bya Mahlangano

“LOKO NDZI YA EKU ETLELENI KUTANI NDZI LANGUTA MILENGE NI MAVOKO YA MINA LAMA KHWANYANEKE, NDZA RILA.”—MIDORI, JAPANI.

KU HUNDZE malembe-xidzana, vuvabyi bya mahlangano byi ri karhi byi hlasela vanhu. Mintsumbu leyi omisiweke ya le Egipta yi kombisa leswaku vuvabyi byebyo a byi ri kona khale ka khaleni. Muvalangi la vuriwaka Christopher Columbus na yena u tshame a khomiwa hi vuvabyi lebyi. Kutani namuntlha vuvabyi lebyi byi khome vanhu va timiliyoni. Kahle-kahle, vuvabyi lebyi byi hlakataka i yini?

Xiga lexi nge “vuvabyi bya mahlangano” xi huma eka marito ya Xigriki lama vulaka “mahlangano lama pfimbeke” naswona xi fambisana ni mavabyi ya marhambu, ya mixaka-xaka.a Mavabyi lawa a ma khumbi mahlangano ntsena kambe ma khumba ni misiha, marhambu ni swinsihana leswi hlanganisaka marhambu. Vuvabyi bya mahlangano byi nga onha nhlonge, swirho swa le ndzeni hambi ku ri mahlo ya wena. A hi kambisiseni mavabyi ya mixaka yimbirhi lama fambisanaka ni mavabyi ya mahlangano—ku tsana ka nxorho-nxorho wa marhambu (rheumatoid arthritis [RA]) ni ku pfimba ka mahlangano (osteoarthritis [OA]).

Ndlela Leyi Mahlangano Ma Vumbekeke Ha Yona

Emahlanganweni hilaha ku hlanganaka marhambu mambirhi. Mahlangano lama vuriwaka synovia ma rhendzeriwe hi tinyama to tsindziyelanyana leti ma sirhelelaka ni ku ma tiyisa. (Vona xifaniso lexi nga eka tluka 4) Tinyama leti to tsindziyelanyana ti funengetiwe hi nkuva lowu humesaka mati lama tsakamisaka mahlangano. Mati ya kona ma rheta. Emakumu ka marhambu lawa, ku ni nxorho-nxorho lowu ma sirheleleke. Leswi swi endla leswaku marhambu lawa ma nga khuhlani. Xisweswo, nxorho-nxorho wolowo wu pfuna marhambu leswaku ma nga vavisani, naswona ma nga tikeriwi.

Hi xikombiso, loko u ri karhi u famba, u tsutsuma kumbe u tlula, miri wa wena wu nga tikela tinyonga ni matsolo ya wena hilaha ku phindhiweke ka mune ku ya eka nhungu ku tlula ntiko wa wena lowu tolovelekeke! Hambileswi ntiko wo tala wu rhwariwaka hi misiha, kambe nxorho-nxorho wu pfuna marhambu leswaku ma nga tikeriwi hikuva wu tirha ku fana ni xiponci.

Ku Pfimba Ka Mahlangano

Loko munhu a pfimbe mahlangano ya marhambu, (rheumatoid arthritis [RA]), masocha ya miri ma lwa hi matimba leswaku ma sirhelela marhambu ya mahlangano. Hikwalaho ka swivangelo swin’wana leswi nga tiviwiki, tisele to tala ta ngati—leti katsaka tisele leti tirhaka ntirho lowukulu eku sirheleleni ka miri leswaku wu nga hlaseriwi hi mavabyi—ti tsutsumela emahlanganweni ya marhambu. Leswi swi tlhontlha tikhemikhali tin’wana leti endlaka leswaku mahlangano ma pfimba. Tisele leti vuriwaka synovia ti nga ha sungula ku ka ti nga ha lawuleki, kutani ti vumba tshumba leri vitaniwaka pannus. Kutani pannus na yona yi humesa switsongwatsongwana leswi onhaka nxorho-nxorho. Marhambu ma nga ha sungula ku khuhlana—loku vangaka ku vava lokukulu. Endlelo leri ri tsanisa ni misiha, kutani ri endla leswaku mahlangano ma sungula ku gudlagudla, hakanyingi swi endla munhu a va xigono. Hakanyingi RA yi hlasela mahlangano ya marhambu hi ku landzelelana ka wona, yi hlakata mahlakala, matsolo ni milenge. Vanhu lava tlulaka 50 wa tiphesente lava kumiweke va ri na RA, va tlhela va huma swibundzwana enhlongeni. Van’wana va heleriwa hi ngati va tlhela va omelela, mahlo ni minkolo ya vona yi sungula ku vava. Vanhu lava khomiweke hi RA va va ni mafidzula kumbe va tshamela ku khomiwa hi mukhuhlwana, misiha na yona yi sungula ku vava.

RA yi khoma vanhu hi tindlela leti nga faniki, naswona a yi sunguli hi ndlela leyi fanaka. Eka van’wana, ku nga ha hundza mavhiki ni malembe va nga si twa ku vava. Van’wana, byi nga ha sungula hi matimba. Eka vanhu van’wana, RA yi va khoma tin’hweti to hlayanyana kutani yi tlhela yi nyamalala yi nga siyanga swikombiso. Van’wana yi nga ha va hlasela hi matimba swinene, minkarhi yin’wana va titwa va antswa, kambe yi tlhela yi vuya. Naswona eka vavabyi van’wana, vuvabyi lebyi byi va khoma malembe yo tala, byi va endla swigono.

I vamani lava nga ekhombyeni ra ku khomiwa hi RA? Dok. Michael Schiff, u ri: “Vamanana lava nga emalembeni ya le xikarhi hi vona va nga le khombyeni.” Kambe Schiff u ya emahlweni a vula leswaku “byi nga ha khoma hambi ku ri mani, ku katsa ni vana swin’we ni vavanuna.” Lava nga ekhombyeni lerikulu, hi lava va nga ni maxaka lama khomiweke hi vuvabyi bya ku pfimba ka mahlangano. Vulavisisi byin’wana byi ringanyeta leswaku ku dzaha, ku nyuhela ngopfu ni ku cheriwa ngati, swi nga ha hoxa munhu ekhombyeni ra ku khomiwa hi vuvabyi lebyi.

Ku Tsana Ka Nxorho-nxorho Wa Marhambu

Western Journal of Medicine yi ri: “Ku tsana ka nxorho-nxorho wa marhambu ku fana ni maxelo hi tindlela to tala—ku endleka kun’wana ni kun’wana, ku tala ku ka ku nga xiyeki, minkarhi yin’wana ku vonaka ngopfu.” Ku hambana ni RA, ku tsana ka nxorho-nxorho wa marhambu (osteoarthritis [OA]) a ku tali ku hangalaka ni swirho swin’wana swa mirhi kambe ku hlasela ndhawu yin’we kumbe mahlangano ya marhambu yo hlayanyana. Loko nxorho-nxorho wu ri karhi wu onhaka hakatsongo-tsongo, marhambu ma sungula ku khuhlana. Leswi swi endla leswaku marhambu ma nga ha hlangani kahle. Munhu a nga ha huma marhumba lama vuriwaka ti-cyst, kutani marhambu ma kukumuka ivi ma gombonyoka. Swikombiso swin’wana i ku gudlagudla ka mahlangano ni ku fa vusindza, leswi fambisanaka ni switlhavi, ku tsindziyela ka misiha ni ku pfa u tsandzeka ku famba.

Eminkarhini leyi hundzeke, a ku ehleketiwa leswaku OA yi vangeriwa hi ku dyuhala. Kambe, vativi a va ha yimi na wona mavonelo wolawo. The American Journal of Medicine yi ri: “Ku hava vumbhoni lebyi kombisaka leswaku rhambu leri hanyeke kahle, ri nga ha tshoveka kumbe ku tsana loko munhu a ya a dyuhala.” Kutani, i yini lexi vangaka ku tsana ka nxorho-nxorho wa marhambu? Matshalatshala ya ku lava ku twisisa nchumu lowu vangaka vuvabyi lebyi ma lo “tswala ku phikizana ntsena,” hi ku ya hi magazini wa le Britain lowu nge The Lancet. Valavisisi van’wana va ringanyeta leswaku rhambu ri nga ha sungula ri vavisekanyana. Kutani hi ku famba ka nkarhi, ku vaviseka koloko ku nga ha endla leswaku rhambu rero ri hlohlomuka, ivi nxorho-nxorho wu sungula ku tsana. Van’wana va vula leswaku OA yi sungula eka nxorho-nxorho. Va vula leswaku loko nxorho-nxorho wu ri karhi wu tsana, marhambu ma sungula ku tikeriwa. Swirho swa munhu swi sungula ku lamala loko miri wu ringeta ku pfuxelela nxorho-nxorho lowu vavisekeke.

I vamani lava nga ekhombyeni ra ku khomiwa hi OA? Hambileswi ku nga riki ku dyuhala ntsena loku vangaka OA, kambe nxorho-nxorho wa munhu wu ya wu onhaka loko a dyuhala. Van’wana lava nga ekhombyeni ra ku khomiwa hi vuvabyi lebyi hi lava marhambu ya vona ma nga hlanganiki kahle kumbe lava milenge ya vona ni masenge ya vona ma tsaneke, lava milenge ya vona yi nga ringaniki kumbe nkongotlo wa vona wu nga ringaniki. Loko mahlangano ma tshame ma vaviseka emhangwini yo karhi kumbe loko munhu a tirha ntirho lowu koxaka leswaku a tirhisa ngopfu mahlangano yakwe, sweswo swi nga ha vangela ku tsana ka nxorho-nxorho wa marhambu. Xisweswo loko mahlangano ya marhambu ma sungula ku onhaka, naswona munhu wa kona a nyuherile, swi nga ha nyanyisa OA.

Dok. Tim Spector u ri: “Vuvabyi bya ku tsana ka nxorho-nxorho wa marhambu byi rharhanganile, xin’wana lexi nga ha hoxaka munhu ekhombyeni ra ku khomiwa hi vuvabyi lebyi, i ndhawu leyi a hanyaka eka yona, kambe switekela hi swona leswi swi talaka ku endla leswaku munhu a hlaseriwa hi vuvabyi lebyi.” Vanhu lava hlaseriwaka ngopfu hi vuvabyi bya OA, hi lava va nga emalembeni ya le xikarhi ni vavasati lava kuleke lava swirho swa mindyangu ya vona swi tshameke swi khomiwa hi vuvabyi lebyi. Vuvabyi bya OA byi vangeriwa hi ku bumbula ka marhambu, leswi hambaneke ni vuvabyi bya osteoporosis, lebyi vangiwaka hi ku lala ka marhambu. Valavisisi van’wana va vula leswaku ku onhaka loku ku vangeriwa hi ku kayivela ka tiatomo to karhi swin’we ni ku pfumaleka ka vithamini ya C na D.

Ndlela Yo Byi Tshungula

Hakanyingi vuvabyi bya mahlangano byi nga tshunguriwa hi miri, hiloko munhu a endla vutiolori ni ku cinca ndlela leyi a hanyaka ha yona. Mutshunguri loyi a tshungulaka vavabyi hi ku tirhisa vutiolori a nga ha sungula ku va endlisa vutiolori. Vutiolori bya kona byi nga katsa vutiolori bya misiha, ku tlula-tlula kumbe ku tlakula tinsimbi. Vutiolori bya muxaka lowu byi tshungula mavabyi ya ku pandza ka mahlangano swin’we ni ku pfimba, mafidzula, ku tshamela ku vabya ni ntshikilelo. Ndlela leyi vutiolori byi pfunaka ha yona yi vonaka ni le ka vanhu lava kuleke swinene. Nakambe vutiolori byi nga ha hunguta ku lala ka marhambu. Van’wana va vula leswaku ku vava ku nga ha huhatiwa hi ku tirhisa matshungulelo ya mixaka-xaka, ku fana ni ku tirhisa swilo swo hisa kumbe swo titimela ngopfu, swin’we ni ku tlhavetela muvabyi hi tineleta.b

Tanihi leswi ku lala ku nga ha hungutaka ku pandza ka mahlangano, ku hlawula leswi munhu a swi dyaka swi nga ha byi hunguta ngopfu vuvabyi bya mahlangano. Van’wana va vule leswaku swakudya leswi nga ni calcium yo tala swo fana ni matsavu ya rihlaza, mihandzu leya ha ku khiwaka ni tinhlampfi leti noneke leti tshamaka endhawini leyi mati ya kona ma nga hisiki ngopfu—swakudya leswi nga riki ni mafurha yo tala—swi nga pfuna munhu leswaku a lala naswona a nga twi ku vava lokukulu. Njhani? Van’wana va vula leswaku swakudya swo tano swi nga sivela ku pfimba. Van’wana va vula leswaku loko munhu a tshika ku dya nyama, swakudya leswi endliweke hi masi, koroni ni matsavu yo kota matamatisi, mazambhana, periperi na brinjal, swi va pfunile van’wana.

Eswiyin’weni swin’wana ku bumabumeriwa vutshunguri lebyi kambelaka endzeni ka mahlangano. Leswi swi vula leswaku ku fanele ku nghenisiwa xitirhisiwa lexi vuriwaka arthroscopy emahlanganweni, kutani ku susiwa swilo leswi vangaka switsongwatsongwana leswi onhaka. Hambiswiritano, vutshunguri lebyi a byi pfuni ngopfu, tanihi leswi mahlangano ma tlhelaka ma sungula ku pfimba. Vutshunguri byin’wana i bya ku susa mahlangano wolawo hi ku helela, (hakanyingi ku nga ha va nyonga kumbe tsolo) kutani va hoxa tinsimbi. Hakanyingi loko munhu a hoxiwa swilo leswi, a nga ha wisa malembe ya 10 ku ya eka 15, naswona a nga twi ku vava.

Sweswinyana, madokodela ma ringete matshungulelo man’wana ya ku tlhavela mirhi emahlanganweni. Hakanyingi matshungulelo lawa ma tirhisiwa ematsolweni. Hi ku ya hi minkambisiso yin’wana leyi endliweke eYuropa, munhu a nga ha pfuneta loko a joviwa mirhi leyi pfuxelelaka nxorho-nxorho.

Hambileswi ku nga si kumekaka murhi wo tshungula vuvabyi bya mahlangano, mirhi yo tala ya swi kota ku hunguta ku pandza ni ku pfimba naswona yin’wana yi vonaka onge ya swi kota ku hunguta rivilo ra vuvabyi lebyi. Mapilisi kumbe mirhi ya ku hunguta vuxungu, swin’we ni vutshunguri bya adrenaline, mirhi leyi vuriwaka nonsteroid anti-inflammatory (NSAIDs), mirhi leyi hungutaka ku pandza (disease-modifying antirheumatic drugs [DMARDs]), mirhi leyi lwaka ni nsawutiso wa miri, mirhi leyi pfunaka miri leswaku wu tipfuxelela ni mirhi leyi endlaka leswaku switekela swi nghenelela eka nsawutiso wa miri, ya tirhisiwa ku hunguta swikombiso swa mavabyi ya mahlangano. Kambe, mirhi leyi yi nga ha vanga mavabyi man’wana lamakulu. Swa tika leswaku muvabyi na dokodela va kumisisa kahle mimpfuno ni makhombo lama nga ha vangiwaka hi mirhi leyi.

Xana van’wana lava hlakatiweke hi vuvabyi bya mahlangano va swi kotise ku yini ku tiyiselela vuvabyi lebyi byo vava?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

KU NYUHELA NGOPFU, KU DZAHA NI KU CHERIWA NGATI, SWI NGA HA HOXA MUNHU EKHOMBYENI RA KU KHOMIWA HI VUVABYI BYA KU PANDZA KA MARHAMBU

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

MATSHUNGULELO MAN’WANA

Ku vuriwa leswaku matshungulelo man’wana ma pfuna, naswona a ma na makhombo yo tala, loko ma pimanisiwa ni matshungulelo lama tolovelekeke. Man’wana ya wona ma vuriwa oral type II collagen, lawa valavisisi van’wana va vulaka leswaku ma swi kota ku hunguta ku pfimba ni ku pandza ka mahlangano (RA). Njhani? Hi ku sivela ku pfimba ka tisele swin’we ni ku herisa tiphroteyini leti nga ni khombo, ku nga interleukin-1 ni tiphroteyini leti nga phyandlasaka marhumba α. Hi ku ya hi swiviko, a yi talanga mirhi ya ntumbuluko leyi kombiseke leswaku yi nga swi kota ku herisa tiphroteyini leti nga ni khombo. Yona yi katsa vhitamini E, vhitamini C, niacinamide, mafurha ya nhlampfi lama nga ni asidi yo tala ya eicosapentaenoic ni ya gammalinolenic, mafurha ya tindzoho ta borage ni mafurha ya ximila lexi vuriwaka evening primrose. EChayina, se ku hundze malembe yo tala va ri karhi va tirhisa mintsembyana leyi vuriwaka Tripterygium wilfordii Hook F. Hi ku ya hi swiviko, yi swi kotile ku hunguta ku vava loku vangiwaka hi vuvabyi bya ku pandza ka marhambu.

[Dayagramu leyi nga eka tluka 4, 5]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

MAHLANGANO LAMA HANYEKE KAHLE

BURSA

MISIHA

NXORHO-NXORHO

NSIHA

TINYAMA LETI FUNENGETIWEKE HI NKUVA

SYNOVIA MEMBRANE

SYNOVIA FLUID

RHAMBU

KU PFIMBA KA MAHLANGANO

LOSS OF SPACE

KU ONHAKA KA RHAMBU NI NXORHO-NXORHO

SYNOVIA MEMBRANE LEYI PFIMBEKE

KU TSANA KA NXORHO-NXORHO WA MARHAMBU

NXORHO-NXORHO LOWU GUDLA-GUDLAKA

KU ONHAKA KA NXORHO-NXORHO

BONE SPUR

[Xihlovo Xa Kona]

Source: Arthritis Foundation

[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Vuvabyi bya mahlangano byi nga ha khoma lavakulu ni lavatsongo

[Swifaniso leswi nga eka tluka 8]

Vutiolori ni swakudya leswi faneleke swi nga pfuna