Vamasai—I Vanhu Vo Hlawuleka Naswona Vo Saseka

HI MUTSARI WA XALAMUKA! EKENYA

LOKO jaha ra Musai (Maasai) ri ri karhi ri yimbelela risimu ra rona hi rito ra le henhla ri yime ehenhla ka xintshabyana, mpfumawulo wa risimu rero wu rhwariwa hi moya lowukulu wo verhama lowu vaka kona loko dyambu ra ha ku tlhava, kutani wu ri yisa ekule. Loko ri ya ri tsuvuka, na rito ra jaha leri ri ye ri vuvutela swinene, risimu ra rona ri fananyana ni risimu leri xinyenyana xi ri yimbelelaka loko dyambu ra ha ku huma.

A ndzi rhiye ndleve loko dyambu ri ya ri tlhava, kutani ku vonaka jaha ra Musai leri risaka ntlhambi wa tihomu ta tata wa rona, ri yime exikarhi ka wona. Ri vehele njeti leyi a yi nga ri funengeta hi ku helela, ri yime hi nenge wun’we ku fana ni xinyenyana, ri titshege hi tlhari ra rona ri ri karhi ri yimbelelela ntlhambi wa rona lowu a wu vonaka wu xurhe. Mi nge ndzi mi chumbutela swo tala hi Vamasai lava vo hlawuleka.

Wa Amukeriwa eTikweni Ra Vamasai

Vamasai, i vanhu vo saseka va le matiko-xikaya, va tshama etindhawini leti nga ni rivala lerikulu le Vuxeni bya Afrika, eGreat Rift Valley. Vamasai, i vanhu lava tshamaka exikarhi ka tiko ra Kenya ni ra Tanzania, i vaponi va nguva leyi nga hundza, naswona va hanya hi ndlela leyi vakokwa wa vona a va hanyisa xiswona khale ka khaleni. A va na mhaka ni nkarhi, va karhateka ntsena hi mintirho ya siku rero swin’we ni ku cinca ka tinguva.

Vutshila bya Vamasai byi katsa vuswikoti bya vona byo kota ku hanya endhawini yo nonon’hwa leyi nga ni maribye ya Rift Valley. Va famba mpfhuka wo leha va ri karhi va ganyula, va lavela tihomu ta vona madyelo ya rihlaza ni mati. Va byisa tihomu ta vona swin’we ni ntlhambi wa tinyarhi, timangwa, tinhutlwa swin’we ni swiharhi swin’wana leswi dyaka erivaleni rero.

Vanhu Lava Rhandzaka Tihomu

Vamasai va pfumela leswaku tihomu hinkwato leti nga laha misaveni i ta vona. Ripfumelo leri ri seketeriwe eka ntsheketo lowu vulaka leswaku eku sunguleni Xikwembu a xi ri ni vana vanharhu va majaha, lava un’wana ni un’wana wa vona xi n’wi nyikeke nyiko. N’wana wo sungula u nyikiwe tlhari ro hlota, wa vumbirhi u nyikiwe xikomu xo rima, kutani wa vunharhu u nyikiwe nhonga ya ku risa ntlhambi. Ku vuriwa leswaku n’wana lowo hetelela, u hundzuke tatana wa rixaka ra Vamasai. Hambileswi vanhu va tinxaka tin’wana va nga ni tihomu, kambe Vamasai va pfumela leswaku hi ku ya hi nawu, tihomu leti i ta vona.

Endhawini ya Vamasai, ntlhambi lowu munhu a nga na wona ni nhlayo ya vana vakwe, hi swona swi kombisaka xikhundlha xakwe ni ndlela leyi a nga wa nkoka ha yona. Phela, munhu loyi a nga ni tihomu leti nga ehansi ka nhlayo ya 50, u tekiwa a ri xisiwana. Hi ku pfuniwa hi vana ni vavasati vakwe vo tala, wanuna wa Musai u ni ntshembo wa leswaku u ta hetelela a ri ni ntlhambi lowukulu lowu nga fikaka eka gidi.

Swirho swa ndyangu wa Vamasai swi ti rhandza ngopfu tihomu ta ka vona. Homu yin’wana ni yin’wana yi ni mabongelo ya yona ni mahanyelo ya yona lama tiviwaka kahle hi swirho swa ndyangu. Hakanyingi tihomu leti ta hisiwa kutani ti funghiwa hi tilayini to leha leti rharhanganeke, leti endleriwaka ku ti sasekisa. Ku yimbeleriwa tinsimu leti hlamuselaka ku xonga ka tin’wana ta tihomu leti, ku nga ndlela yo kombisa leswaku va ti rhandza. Tinkuzi leti nga ni timhondzo letikulu ta magombo-gombo ti rhandziwa ngopfu, naswona swirhodyana swi khathaleriwa hi rirhandzu onge hiloko swi ri n’wana la ha ku velekiwaka.

Tiyindlu ta Vamasai ti akiwa hi vavasati hi ndlela ya ndhavuko naswona ti akiwa hi marhavi kutani ti fuleriwa hi byanyi, ti phamiwa ti tlhela ti sindziwa hi vulongo bya tihomu. Tiyindlu leti ta swirhendzevutana, ti akiwa ti endla xirhendzevutana lexikulu leswaku ti sirhelela xivala lexi tihomu ti etlelaka eka xona ni vusiku. Muti hinkwawo wu biyeriwa hi marhavi lama nga ni mitwa leyi tlhavaka, lama sirhelelaka Vamasai swin’we ni tihomu ta vona eka swiharhi leswi nga rhendzelekaka swi fika endhawini leyi, swo fana ni timhisi, tiyingwe na tinghala.

Vutomi bya Vamasai byi titshege hi rihanyo ni matimba ya mintlhambi ya vona. Va dya masi ya tihomu, naswona vulongo bya tona byi tirhisiwa ku phama ni ku sindza makaya ya vona. Vamasai a va tali ku dlaya tihomu ta vona loko va lava xixevo; kambe va fuwa tinyimpfu ni timbuti leti hi ntolovelo va tidlayaka va dya nyama. Kambe loko ku tshuka ku dlayiwa homu, xirho xin’wana ni xin’wana xa yona xa tirhisiwa. Timhondzo ti tirhisiwa ku endla swibya; swinyondzwana ni marhambu swi endla swo khavisa; naswona madzovo ma tlhuvutsiwa ma endla tintanghu, swiambalo, swo funengeta mubedo ni tibya.

Va Sasekile Naswona Va Hlawulekile

Vamasai i vanhu vo leha, vo lala va tlhela va saseka. Swiambalo swa vona i swa mihlovo-hlovo yo saseka. Swiambalo swa vona swi dayiwa hi mivala yo hatima yo tshuka ni ya wasi kutani va tikhama hi swona. Hi ntolovelo vavasati va tibombisa hi vuhlalu lebyi va byi vehelaka enhan’wini va tlhela va vehela mpandzana enhlokweni. Va boha masindza ni madeha emavokweni ni le milengeni. Hakanyingi vavanuna ni vavasati va boxa tindleve va hoxa swingwavila leswikulu leswi endliweke hi vuhlalu. Hakanyingi va tola tsumana leri va ri pfanganisaka ni mafurha ya homu.

Siku rin’wana ni madyambu loko va tshivele ndzilo, a ndzi vona ntlawa va Vamasai va hlengeletana ndhawu yin’we leswaku va ta cina. A va be dada va ri karhi va chanchula. Loko se ku chanchula ku tinyike matimba, vuhlalu bya vanhwanyana a byi ri karhi byi tlhekuka-tlhekuka. Kutani ku landzela tinhenha ta Vamasai, leti a ti nghena exikarhi ha yin’we-yin’we kutani ti chongola. Va nga ha cina byi kondza byi va vusiku, va ya wisa ntsena hiloko hinkwavo va karhele.

Vutomi Bya Ndyangu Wa Vamasai

Siku hinkwaro leri a ri hisa, ndzi tshame ni ntlawa wa vavasati va Vamasai ehansi ka ndzhuti wa munga, ndzi va hlalerile loko va karhi va rhungelela vuhlalu eka madzovo. Loko va ri karhi va dya mabulo, va hlekisana, a va swi tekeli enhlokweni swinyenyana leswi vuriwaka masowa leswi ciyotaka-ciyotaka ehenhla ka nsinya, swi aka swisaka swa swona hi byanyi. Loko dyambu ri khidzimbela, vavasati lava va ya enambyeni va ya ka mati ni ku ya rhotela tihunyi, va basisa makaya ni ku khathalela vana va vona.

Loko dyambu ri lava ku tlomuta, varisi va vuya ni tihomu ta vona. Ntlhambi wu nyarhula wu kongoma ekaya wu ri karhi wu ba ritshuri leri tlhaviweke hi miseve ya dyambu. Loko vavasati va vona ritshuri ra tihomu ta ha ri le kule, va namba va tshika mintirho ya vona va tilunghiselela ntlhambi lowu taka.

Loko se ntlhambi wu nghene exivaleni, vavanuna va nghena xikarhi ka wona, va khoma-khoma timhondzo ta tinkunzi, va bumabumela ku xonga ka tona. Xifanyetana xi ntleza homu naswona mana wa xona u xi khahla hi nkarhi wolowo. Swinhwanyetana swi nghena exikarhi ka ntlhambi lowu, swi senga tihomu kukondza mathunga ya swona ma fika hi le milon’wini.

Nimadyambu hinkwerhu hi orha ndzilo. Ku nun’hwela nyama leyi oxiwaka swin’we ni phunga ra ntlhambi wa tihomu leti nga kwala nyongeni. Lavakulu va tshama hansi va hi rungulela matimu ya Vamasai swin’we ni vurhena bya tinhenha ta khale ta Vamasai. La rungulaka wa miyelanyana loko ku bonga nghala, kutani a swi ba hi makatla a ya mahlweni a hi byela ntsheketo lowu hi tsakisaka. Eku heteleleni, va nyamalala ha un’we-un’we va ya nghena etindlwini ta vona va lata rimbambu. Handle ko twa tihomu leti etleleke loko ti gomela, ni vusiku ku va ku lo cowee, ku ri ni xinyama endhawini leyi ngo va mananga.

Vana Va Vamasai Loko Va Ha Ri Vamabuxu

Nimpundzu u ta kuma vanhu va ri karhi va gingiriteka. Vana lava ambaleke tinjhovo ni vuhlalu va ri eku tlangeni nimixo. Vamasai va tsaka loko vana lava va hleka, hikuva va va rhandza vana va vona naswona vumundzuku bya vona ni vutomi bya vona swi titshege hi vana lava.

Vamasai va pfunana ku kurisa vana—munhu un’wana ni un’wana lonkulu endhawini yoleyo a nga ha tshinya ni ku xupula n’wana la nga yingisiki. Vana va dyondzisiwa ku xixima lavakulu, naswona va hatla va dyondza tindlela leti ku hanyiwaka ha tona endyangwini wa Vamasai. Vanhwanyana ni vafana a va endli nchumu loko va ha ri vatsongo, kambe loko se va kurile, vanhwanyana va dyondzisiwa mintirho ya le kaya kasi vafana va dyondzisiwa tindlela to khathalela tihomu ni ku ti risa. Vatswari va dyondzisa vana va vona mirhi ya xintu ni ku va dyondzisa mihivahivana ni mindhavuko ya Vamasai, swi nga leswi khumbaka nchumu wun’wana ni wun’wana lowu endliwaka evuton’wini bya Vamasai.

Loko Va Kurile

Loko vantshwa va ri karhi va kula, va dyondza mikhuva ni mindhavuko leyi va nga ta yi landzela loko se va kurile. Swilo swin’wana leswi katsekaka eka mindhavuko leyi, i vuvabyi, ku humeleriwa hi khombo, vukati ni rifu. Vamasai va pfumela leswaku loko munhu a nga landzeleli mindhavuko leyi, u ta rhukaniwa.

Vatswari va Vamasai va nga ha hlelela n’wana va vona wa nhwana vukati a ha ri ricece. Wanuna la nga ni tihomu to tala hi yena a tshembisiwaka ku teka wanhwana loyi, hi ntsengo lowu nga ta koxiwa hi tata wa nhwana. Hakanyingi u tekiwa hi wanuna la n’wi tlulaka swinene hi malembe naswona u fika a rhandziwa ngopfu hi nuna wa yena ku tlula vavasati lavan’wana.

Endhawini ya Vamasai, loko vafana va kula, va endla xinghana ni tintangha ta vona. Vuxaka byo hlawuleka lebyi va nga na byona ni tintangha ta vona, byi nga ha va kona hi masiku. Va nga ha kula swin’we va ri majaha lama nga riki na ntokoto kukondza va va tinhenha. Tanihi tinhenha va amukela vutihlamuleri bya ku sirhelela miti, ku khathalela swihlovo swa mati lama tirhisiwaka hi tiko ni ku sirhelela ntlhambi leswaku wu nga dyiwi hi swivandzana ni ku yiviwa. Leswi Vamasai va nga ni ndhuma ya ku va ni xivindzi, nkarhi ni nkarhi va tshama va khome matlhari ya vona lama lotiweke.

Loko tinhenha leti ti ri ni malembe ya kwalomu ka 30, ti tekiwa ti ri leti kuleke. Ku va ni ntsako ni mintlango leswi endliwaka loko ti byeriwa leswaku se ti kurile; naswona sweswi ta pfumeleriwa leswaku ti nga teka. Loko se ti ri ni swikhundla leswi swo xiximeka, ti yisa nyingiso eku tekeni vavasati ni le ku kuriseni ka ntlhambi wa tona naswona ti ta languteriwa ku nyika ndzayo ni ku tenga milandzu.

Hi Byihi Vumundzuku Bya Vamasai?

Namuntlha mikhuva yo hlawuleka ni ndhavuko wa Vamasai swi ya swi nyamalala. Etindhawini tin’wana, Vamasai a va ha fambi va ntshunxekile ni tihomu ta vona va ya lava madyelo lamantshwa. Tindhawu to tala ta tiko leri va nga davukela eka rona, ti le ku hluvukisiweni leswaku ti va ntanga wa swiharhi kumbe ku va tindhawu leti ku nga ta akiwa tiyindlu ni ku rimiwa leswaku ku ta khathaleriwa vanhu lava yaka va andza. Dyandza ni xiphiqo xa ikhonomi swi sindzisa Vamasai vo tala leswaku va xavisa tihomu ta vona leti va tirhandzaka leswaku va ta kota ku hanya. Loko va ri karhi va rhurhela emadorobeni lamakulu, va langutana ni swiphiqo leswi vanhu hinkwawo lava nga laha misaveni namuntlha va langutanaka na swona.

Namuntlha Timbhoni ta Yehovha ti endzela tindhawu ta Vamasai leti nga eVuxeni bya Afrika leswaku ti ya va chumayela. Ku kandziyisiwe tikopi leti tlulaka 6 000 ta broxara leyi nge, Tsakela Vutomi eMisaveni Hi Masiku! hi Ximasai. Kutani Vamasai va le ku pfuniweni leswaku va vona ku hambana exikarhi ka vukholwa-hava ni ntiyiso wa Bibele. Ina, swa tsakisa ku vona leswaku Muvumbi wa hina, Yehovha Xikwembu, u nyike vanhu lava vo hlawuleka naswona vo saseka, lunghelo ra leswaku va hlayiwa exikarhi ka vanhu vo tala va ‘matiko ni tinyimba ni vanhu ni tindzimi,’ lava nga ta pona ku lovisiwa ka mafambiselo lawa yo biha ya swilo.—Nhlavutelo 7:9.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Kaya ra Vamasai ra ndhavuko

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Vamasai va hlengeletana leswaku va cina

[Swifaniso leswi nga eka tluka 18]

Timbhoni timbirhi ta Vamasai