Ntirho Wo Nonon’hwa Wa Ku Va Manana

Ku va manana i ntirho wo tika kambe lowu tsakisaka. Vamanana va va ni minkarhi yo tsakisa leyi va yi tsakelaka swinene. Kambe, minkarhi yin’wana van’wana va titwa se va karhele ngopfu. Helen u fanisa vutomi byakwe ni bya manana loyi a nga ni swiphiqo leswi ngo tlhandlamana kunene. Naswona swi vonaka onge hi ku famba ka nkarhi, swiphiqo swa kona swi ya swi nyanya.

Vamanana va nga ha tirhisa nkarhi wa vona wa ku wisa ni wa ku hungasa leswaku va khathalela vana va vona kahle. Esther, la nga ni vana va ntlhanu u ri: “Va fanele va ndzi kuma nkarhi wun’wana ni wun’wana loko va ndzi lava. Sweswi ndzi hlamba hi ku hatlisa, ni swakudya hi dya hi lo yima hi milenge. A ndza ha famba-fambi ngopfu, a ndza ha endzeli etindhawini to tala, naswona a ndza ha swi koti ku endla swilo swo tala. Kambe swiambalo swi tshama swi basile, naswona swi phutsiwe kahle!”

Ina, vamanana vo tala va nga ha vulavula hi minkarhi yo tsakisa leyi va vaka na yona loko va ri karhi va kurisa vana. Esther u ri: “Loko va tshamela ku ku n’wayitelela, marito yo tsakisa lama nge, ‘Inkomu, Manana,’ ni ku ku angarha hi rirhandzu—leswi hi swona swi ku tiyisaka nhlana.”a

Manana A Sungula Ku Tirha

Xirhalanganya lexikulu lexi vamanana va langutanaka na xona, i xa ku endla mintirho leyi vamanana hi ntolovelo va faneleke va yi endla ekaya, kasi hi hala tlhelo va tirha hi matimba leswaku va kuma mali yo pfuna ndyangu. Vamanana volavo vo tala va tikuma va ri emintirhweni, ku nga ri hi ku swi rhandza, kambe hikwalaho ka ku va va boheka. Va swi tiva leswaku loko vo tshama ekaya, mindyangu ya vona, ngopfu-ngopfu vana va vona, va ta pfumala swilo swo tala. Miholo ya vona—leyi hakanyingi yi nga ehansi eka ya vavanuna lava u kumaka va endla ntirho lowu fanaka—ya pfuna swinene.

Hi xikombiso, eSão Paulo, le Brazil, vanhu lava tirhaka lava endlaka 42 wa tiphesente i vavasati. Phepha-hungu ra kwalaho ri vitana vamanana lava tikuriselaka vana va vona tanihi “vanhu lava nga ta hela ku nga ri khale.” Le tindhawini ta le makaya eAfrika, swi tolovelekile ku vona manana la rhwaleke nyandza ya tihunyi enhlokweni, hi hala tlhelo a bebule n’wana.

Ntirho Wa Tika

Lexi nga ha nyanyisaka timhaka, hileswi vamanana va nga ha bohekaka ku tirha tiawara to tala. Naswona a swi nge heleli kwalaho. Loko Maria, la tirhaka eGrikiya a thoriwa, muthori wakwe u n’wi byele leswaku a sayina papila leri eka rona a a tshembisa leswaku a nge tiki ku nga si hela malembe manharhu. Loko o tika, a nge hakeriwi loko a ye eku bebuleni. Maria u sayine papila rero. Kambe u tikile endzhaku ka lembe ni hafu. Kutani muthori wakwe u n’wi kombise papila leri, kutani Maria u ye ehubyeni, ku ya kombisa ku vilela hi nawu wa khampani leyi, naswona sweswi wa ha yimele ku twa vuyelo bya le hubyeni.

Eswiyin’weni leswi nga tikiki ngopfu, vathori va nga ha sindzisa vamanana leswaku va hatlisa va tlhelela entirhweni loko se va beburile. Hakanyingi, a va hunguteriwi tiawara leti va tirhaka tona loko se va vuyile. Xisweswo, a ku na la khathalaka hileswaku se va ni vutihlamuleri bya ku khathalela n’wana lontsongo. Loko va teka nkarhi wo lehanyana wo wisa, va va ni swiphiqo swa timali. Vamanana va nga ha boheka ku khathalela vana va vona eswiyin’weni leswi nga riki swinene, naswona mfumo a wu va pfuni hilaha ku ringaneke.

Hi hala tlhelo, a hi mali leyi endlaka leswaku vamanana van’wana va tirha, kambe va tirhela ku fikelela tipakani tin’wana ta munhu hi xiyexe. Sandra, nkarhi wun’wana ni wun’wana loko a heta ku bebula, u endle xiboho xa ku tlhelela entirhweni. U tsundzuka nkarhi lowu a tikumeke a ri ni xihlangi ntsena ekaya, “minkarhi yin’wana [a a] yima a hlometela hi fasitere kutani a tivutisa leswaku vanhu van’wana va endla yini.” Naswona vamanana van’wana va ringeta ku balekela ntshikilelo wa ndyangu hi ku ya entirhweni. Daily Telegraph ya le Britain, yi vikile: “Vatswari van’wana va lava nkarhi wun’wana wo wisa loko va huma entirhweni. Leswi swo nyanyisa xiyimo lexi, va heta nkarhi va ri ni vana lava nga yingisiki naswona va kokelaka etlhelo.”

Ntlango Wa Tinketo

Ku ringanisela etimhakeni ta ntirho ni ta le kaya a swi olovi. Loko a kandziyisa leswi vamanana vo tala va titwisaka xiswona, manana un’wana wa le Netherlands u te: “Ndzi karhele, ndzi karhele, ndzi karhele. Ndzi pfuka ndzi karhele. Loko ndzi vuya entirhweni, ndzi va ndzi nga tikoti hi ku karhala. Ana vana va ri, ‘Manana u tshama a karhele,’ naswona sweswo swi ndzi khomisa tingana. A ndzi swi lavi ku xwa entirhweni, kambe hi hala tlhelo ndzi lava ku va manana la nga ni rirhandzu la swi kotaka ku langutana ni xin’wana ni xin’wana. Ndza tsandzeka ku veka xikombiso lexi ndzi lavaka ku xi veka.”

Hi un’wana wa vamanana vo tala ngopfu lava tirhaka, lava ehleketaka leswaku ‘nkarhi wa risima’ ni vana wu nga pfuna ku pfala minkarhi yo tala leyi va nga swi kotiki ku va ni vana va vona ha yona—kambe a nga pfumelelani ni vonelo leri. Vamanana vo tala namuntlha va vula leswaku ku langutana ni mintshikilelo ya le ntirhweni swin’we ni vutihlamuleri bya le kaya swi va siya va ri ni ntirho wo tala, va tshikilelekile naswona a va holi mali yo nyawula.

Loko vavasati va heta tiawara to tala va nga ri na vana va vona, vana a va swi kumi leswi va swi lavaka ngopfu—nkarhi ni nyingiso wa vamana wa vona. Fernanda A. Lima, mutivi wa mianakanyo ya vana wa le Brazil, u vula leswaku a nga kona la nga endlaka ntirho wa manana hilaha manana a nga wu endlaka hakona. U ri: “Malembe mambirhi yo sungula ya n’wana i ya nkoka swinene. N’wana u va a ha ri ntsongo ngopfu lerova a nga swi twisisi leswaku ha yini mana wa yena a n’wi siyile.” Munhu un’wana a nga ha khathalela swilaveko swa n’wana kambe a nge pfuki a fane na manana. Lima u ri: “Xihlangi xa swi vona leswaku a xi wu kumi nkhathalelo wa rirhandzu wa mana wa xona.”

Kathy, manana la tirhaka nkarhi hinkwawo la nga ni n’wana wa nhwanyana u ri: ‘A ndzi tivona nandzu swinene, ndzi vona onge hiloko ndzi n’wi cukumete [exikolweni xa tindzumulo]. Swa vava ku tiva leswaku a wu n’wi voni n’wana wa wena loko a ri karhi a kula, naswona swa tika ku ehleketa leswaku u tolovele munhu loyi a salaka na yena ku tlula wena.’ Manana un’wana loyi a tirhaka eka swihaha-mpfhuka le Mexico u ri: “Hi ku famba ka nkarhi, n’wana wa wena a nga na mhaka na wena, a nga ku xiximi hileswi u nga n’wi kurisangiki. Va swi tiva leswaku u mana wa vona, kambe, u kuma leswaku va rhandza ku va ni wansati loyi a va khathalelaka.”

Hi hala tlhelo, vamanana lava salaka ni vana va vona ekaya leswaku va va khathalela va vula leswaku va boheka ku tiyiselela ku tekeriwa ehansi ni ku nyenyemukiwa hi vanhu lava bumabumelaka mintirho leyi holelaka. Etindhawini tin’wana, ku sala ekaya ni vana a swa ha langutiwi swi ri xikhundla lexi xiximekaka, xisweswo vavasati va tshikileriwa leswaku va dyondzela ntirho wo karhi, hambiloko va nga ri na swiphiqo swa timali.

U Sala A Kayakaya A Ri Swakwe

Xin’wana lexi nyanyisaka timhaka hi lexi: Manana u vuya ekaya, a karhele hi ntirho wa siku, a nga vuyelanga ku wisa, kambe u vuyela ku endla mintirho leyi tolovelekeke ya le kaya. Vamanana, ku nga khathariseki leswaku va thoriwile kumbe e-e, hakanyingi va ha tekiwa va ri vona lava faneleke va endla mintirho ya le ndlwini ni ku khathalela vana.

Hambileswi vamanana vo tala va tirhaka tiawara to tala, a hi minkarhi hinkwayo vatatana va va pfunaka. The Sunday Times ya le London yi tsarile: “Vatatana a va kona eBritain, nkambisiso wa sweswinyana wu komba leswaku vavanuna va heta timinete ta 15 ntsena ni vana va vona. . . . Vavanuna vo tala a va swi tsakeli ku heta nkarhi wo leha va ri ni mindyangu ya vona. . . . Hi xiringaniso, manana wa le Britain la tirhaka u heta timinete ta 90 hi siku a ri ni vana vakwe.”

Vavanuna van’wana va vilela, va vula leswaku vasati va vona va kuma swi va tikela ku kombela un’wana leswaku a va pfuna hi mintirho yin’wana, hikuva va sindzisa leswaku swilo swi endliwa ntsena hi ndlela leyi va toloveleke leswaku swi endliwa ha yona. Vavanuna va ri: “Loko ku endla wena, va ri a wu swi endlanga kahle.” Swi le rivaleni leswaku vavasati lava karhaleke va fanele va pfumela leswaku mintirho yin’wana ya le kaya yi endliwa hi ndlela yin’wana leyi vona a va nga ta yi endla ha yona. Hi hala tlhelo, vavanuna a va fanelanga va tirhisa mhaka leyi tanihi nchumu wo tumbela ha wona leswaku va tshama hi mavoko.

Lexi Nyanyisaka Xiphiqo Lexi

Mindhavuko leyi dzimeke timitsu yi nga ha nyanyisa xiphiqo lexi. EJapani, vamanana va languteriwe ku kurisa vana leswaku va fana ni vana lava va ringanaka na vona hi malembe. Loko vana van’wana va dyondzela ku tlanga piyano kumbe ku dirowa, manana u titwa a bohekile ku dyondzisa n’wana wakwe nchumu lowu fanaka. Swikolo swi tshikilela vatswari leswaku va pfumelela vana va vona va hlanganyela emintirhweni yin’wana leyi endliwaka loko xikolo se xi humile. U nga ha nyuma emahlweni ka vana, eka vadyondzisi, eka vatswari van’wana ni le ka maxaka loko u nga fani ni vana lavan’wana. Swi tano ni le matikweni man’wana.

Vanhu lava navetisaka swilo leswi xavisiwaka ni lava va xavisaka va nga ha endla leswaku vana va koxa swilo swo tala. Ematikweni lama hluvukeke, vamanana va nga ha vona onge va fanele va nyika vana va vona leswi va swi lavaka hikuva va vona vamanana van’wana va nyika vana va vona swilo sweswo. Loko va nga swi koti ku va nyika swona, va nga ha vona onge vo va vamapfuna-ku-dya ntsena.

Bulo leri ra vamanana va manguva lawa a ri fanelanga ri hi endla hi rivala vamanana vo tala ngopfu lava va tirhaka hi matimba, lava va endlaka hinkwaswo leswi va nga swi kotaka leswaku va endla ntirho wa nkoka ngopfu—wa ku kurisa switukulwana swa nkarhi lowu taka swa rixaka ra vanhu. Leri i lunghelo. Bibele yi ri: “Vana i nkateko ni nyiko leyi humaka eka HOSI.” (Pisalema 127:3; Contemporary English Version) Miriam, manana la nga ni vana vambirhi, u va yimela kahle vamanana volavo loko a ku: “Ku nga khathariseki mintlhontlho leyi nga kona, ku va manana swi tisa ntsako lowu nga ringanisiwiki na nchumu. Swi endla leswaku hina vamanana hi titwa hi enerisekile loko hi vona vana va hina va amukela ndzetelo ni ku tshinyiwa loku va nyikiwaka kona kutani va va vanhu lavakulu lava nga ni vutihlamuleri.”

I yini lexi nga pfunaka vamanana va tsakela nyiko ya vona ngopfu? Xihloko lexi landzelaka xi ta nyikela swiringanyeto swin’wana leswi nga pfunaka.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

“Siku Ra Vamanana”

Vusweti lebyikulu, ku pfumaleka ka dyondzo, vavanuna lava nga byarhiki vutihlamuleri bya vona, ku xanisiwa mindzuku leyi hinkwayo ni ntungu wa AIDS [SIDA] swi kayakayisa vamanana va le dzongeni wa Afrika. Sweswinyana eka Siku ra Vamanana, phepha-hungu rin’wana ra le Afrika Dzonga, The Citizen, ri vikile: “Vavasati va magidi va ta xanisiwa hi swigangu swa vona naswona van’wana va ta dlayiwa hi Siku ra Vamanana.” Swiphiqo swo tano swi endle leswaku vavasati va magidi va le Afrika Dzonga va cukumeta swihlangi swa vona lembe ni lembe. Emalembeni mambirhi lama ha ku hundzaka, nhlayo ya swihlangi leswi cukumetiwaka yi fike eka 25 wa tiphesente. Nchumu wun’wana wo tika i nhlayo leyi engetelekaka ya vavasati lava tidlayaka. Sweswinyana, wansati un’wana la tshamaka endhawini leyi nga evusiwaneni u khome vana vakwe vanharhu, kutani a yima emahlweni ka xitimela lexi a xi ta. Hinkwavo va helele kwalaho. Leswaku va kuma mali yo tihanyisa, vamanana van’wana va hundzuka tinghwavava naswona va xavisa swidzidzirisi leswi nga riki enawini kumbe va khutaza vana va vona va vanhwanyana leswaku va endla tano.

EHong Kong, ku vikiwa leswaku “vamanana van’wana lavatsongo va dlaya swihlangi swa vona loko va bebula kumbe va swi cukumeta laha ku lahleriwaka kona thyaka, tanihi leswi va nga taka va nga swi koti ku langutana ni mintshikilelo.” Phepha-hungu leri vuriwaka South China Morning Post ri vule leswaku vanhwanyana van’wana lava ngheneleke vukati le Hong Kong “va le hansi ka ntshikilelo lowukulu [lerova] mianakanyo ya vona yi nga ha pfilunganyeka, va hetelela hi ku tidlaya.”

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

Ku Va Manana eMatikweni Yo Hambana-hambana

Nkarhi i wutsongo

❖ Nkambisiso lowu endliweke eHong Kong wu paluxe leswaku 60 wa tiphesente ta vamanana lava tirhaka a va na nkarhi lowu ringaneke ni vana va vona. Naswona exikarhi ka vhiki, vana lava ringanaka 20 wa tiphesente lava fikaka emalembeni manharhu, lava vamanana wa vona va tirhaka, a va tshami ekaya, hakanyingi va tshama ni vakokwa wa vona.

❖ Vavasati va le Mexico va heta kwalomu ka 13 wa malembe ya vutomi bya vona va ri karhi va khathalela n’wana un’we la nga ehansi ka malembe ya ntlhanu.

Vamanana ni ntirho

❖ EIreland, vavasati lava endlaka 60 wa tiphesente va tshama ekaya va khathalela vana va vona. EGrikiya, eItaliya ni le Spaniya, vavasati va kwalomu ka 40 wa tiphesente va endla leswi fanaka.

Ku pfuna ekaya

❖ EJapani, vavasati lava nga tirhiki lava ringanaka 80 wa tiphesente va vule leswaku a va navela onge xirho xa ndyangu xi nga va pfuna hi mintirho ya le kaya, ngopfu-ngopfu loko va vabya.

❖ ENetherlands, vavanuna va heta kwalomu ka tiawara timbirhi hi siku va ri ni vana va vona ni tiawara leti ringanaka 0,7 va endla mintirho ya le kaya. Vavasati va heta kwalomu ka tiawara tinharhu va ri ni vana va vona ni tiawara ta 1,7 va endla mintirho ya le kaya.

Vamanana lava nga ni ntshikilelo

❖ EJarimani, vamanana lava ringanaka 70 wa tiphesente va titwa va tshikilelekile. Lava ringanaka kwalomu ka 51 wa tiphesente va rila hi longo ni marhambu ya kwahala nhlaneni. Lava tlulaka n’we-xa-nharhu va tshama va karhele naswona va ri ni gome. Van’wana va kwalomu ka 30 wa tiphesente va tshamela ku kingindziwa hi nhloko.

Vamanana lava xanisiwaka

❖ EHong Kong, vavasati lava endlaka tiphesente ta mune lava vutisiweke va vule leswaku va xanisiwile niloko va ri ni makhwiri.

❖ Nkambisiso lowu endliweke hi magazini wa Focus wa le Jarimani wu kombise leswaku manana un’we eka va tsevu u pfumerile leswaku u tshame a hlaseriwa hi n’wana wakwe kan’we.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Ku va manana swi nga tisa ntshikilelo lowukulu, tanihi leswi vamanana va bohekaka ku ya entirhweni va tlhela va endla ni mintirho ya le kaya