Mindyangu Ya Mutswari Un’we Ya Andza
“A ndzi tala ku khongela eka Xikwembu nivusiku ndzi ri karhi ndzi rila, ndzi ku: ‘A ndzi tivi leswaku ndzi ta endla yini mundzuku.’”—GLORIA, MANANA LA KURISAKA VANA VANHARHU A RI YEXE.
MINDYANGU ya mutswari un’we se yi tolovelekile etindhawini to tala namuntlha.a Vaendli va ndzavisiso hi vaaki va tiko ni ndlela leyi va hanyaka ha yona a va swi tivi leswaku ha yini se ku tele mindyangu ya mutswari un’we ku tlula leyi nga ni tatana, manana ni vana.
Vaprofesa va mahanyelo ya vanhu, ku nga Simon Duncan na Rosalind Edwards va vula leswaku “ndlela leyi mindyangu yi khomanaka ha yona ni ndlela leyi vavanuna ni vavasati va khomanaka ha yona, yi karhi ya cinca hakatsongo-tsongo.” Ha yini? Valavisisi van’wana va vula leswaku leswi swi vangiwa hi ndlela leyi vanhu va hlawulaka ku hanya ha yona tanihi leswi ikhonomi, ndhavuko ni vutomi swi cincaka.
A hi kambisiseni kun’wana ka ku cinca loku, hi vona ni leswi vanhu va swi hlawulaka. Hakanyingi mintshikilelo leyi va langutanaka na yona ni swilo leswi humelelaka swa byi khumba vutomi bya vona bya siku ni siku. Nkarhi lowu eku sunguleni a wu tirhiseriwa ndyangu, sweswi wu tirhisiwa eka Internet, ku hlalela TV, ku ba riqingho ni ku ya hala ni hala.
Ntshikilelo wa timali na wona wu tinyike matimba. Ku laveka mali leswaku munhu a va ni swilo swa manguva lawa, xisweswo vatswari vo tala va tirha. Leswi vanhu va tshamelaka ku rhurha, swi endle leswaku swirho swa mindyangu yo tala swi ya tshama ni ku tirha ekule ni maxaka ya swona, naswona minkarhi yin’wana, ekule ni vanghana va swona va vukati. Ematikweni yo tala, mindhavuko leyi dumeke na yona a yi pfuni, tanihi leswi yi talaka ku hahlula ematshan’weni yo bumabumela leswinene, ku fana ni ku tiyisa vukati ni ku aka ndyangu.b
Manana La Nga Yexe Wa Manguva Lawa
Vamanana va manguva lawa lava nga voxe a ka ha ri vona vantshwa lavaya va tolweni lava a va kuma vana va nga tekiwanga naswona a va fanele ku pfuniwa hi mfumo. Manguva lawa a swa ha khomisi tingana ku va ni n’wana u nga tekiwanga naswona vanhu lava dumeke va swi endla swi vonaka onge a swi hoxanga. Tlhandlakambirhi, vavasati vo tala va dyondzekile naswona va kota ku tiwundla—xisweswo a swa ha bohi leswaku munhu a tekiwa leswaku a ta kota ku khathalela vana.
Vamanana van’wana lava nga voxe, ngopfu-ngopfu lava vatswari va vona va dlayeke vukati loko va ha ri vatsongo, va tshama va nga tekiwanga hikuva a va lavi leswaku vana va vona va kula hi ndlela leyi fanaka ni leyi vona va kuleke ha yona. Kasi van’wana vo siyiwa, a va tihlawuleli leswaku va va voxe. Vandla ra Joseph Rowntree le Britain ri ri: “Hi ntolovelo mutswari la kurisaka vana a ri yexe a nga tihlawuleli ku va exiyin’weni xexo naswona vana vakwe a va lahliwanga, va yi kuma ndzayo.”
Nilokoswiritano, mhaka ya ku andza ka mindyangu ya mutswari un’we a yi dyisi byi rhelela hikuva vatswari volavo ni vana va vona va nga va ni ntshikilelo, va nga lava ku pfuniwa hi mali naswona ku ni swiphiqo leswi va langutanaka na swona. Vanhu van’wana va nga ha tivutisa loko mutswari la nga yexe a nga swi kota ku kurisa vana hi mfanelo. Hi yihi mintlhontlho yin’wana leyi mindyangu leyi nga ni mutswari un’we yi nga langutanaka na yona? Xana Mukreste a nga va kurisa njhani vana va yena hi mfanelo loko a ri mutswari la nga yexe?
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Vaendli va ndzavisiso hi mahanyelo ya vanhu va vula leswaku nhlayo ya vamanana lava nga voxe ‘yi yi tlula ekule nhlayo ya vatatana lava nga voxe.’ Hikwalaho, swihloko leswi swi vulavula ngopfu hi vamanana lava nga voxe. Nilokoswiritano, switsundzuxo leswi ku nga ta buriwa ha swona laha swi tirha hi ndlela leyi fanaka ni le ka vatatana lava nga voxe.
b Leswaku u kuma vuxokoxoko malunghana ni mintlhontlho leyi vamanana va langutanaka na yona, vona xihloko lexi nge “Ku Va Manana—Xana Swi Lava Masingita?” enkandziyisweni wa Xalamuka! ya April 8, 2002.
[Bokisi leri nga eka tluka 4]
Tinhlamuselo Tin’wana
Vamanana lava kurisaka vana va ri voxe va vitaniwa hi tindlela leti nga faniki ematikweni yo hambana-hambana ya misava. Ematikweni man’wana manana la nga si tshamaka a tekiwa u vuriwa “manana la nga yexe” kasi eka man’wana manana la kurisaka vana tata wa vona a nga ri kona u vuriwa “mutswari un’we.” Vamanana volavo va nga ha va va tshikiwe hi vanuna va vona, va hambane na vona, va ri tinoni kumbe va nga si tshama va tekiwa.
Eka ntlhandlamano wa swihloko leswi, hi tirhisa marito lama nge “mutswari un’we,” “manana un’we” ni lama nge “manana la nga yexe” loko hi vulavula hi vamanana lava kurisaka vana vatata wa vona va nga ri kona.
[Bokisi/Mepe lowu nga eka tluka 4, 5]
VATSWARI LAVA NGA VOXE—SE VA TOLOVELEKILE EMATIKWENI YO TALA
United States: Nhlayo ya vamanana lava nga voxe yi engetelekile exikarhi ka 1970 na 2000, yi suka eka timiliyoni tinharhu yi ya eka timiliyoni ta khume; hi nkarhi lowu fanaka, nhlayo ya vatatana lava nga voxe na yona yi andzile, yi suka eka 393 000 yi ya eka timiliyoni timbirhi.”—U.S. Census Bureau.
Mexico: Hi ku ya hi phepha-hungu leri vuriwaka La Jornada, eka nhlayo hinkwayo ya vanhu lava tikaka etikweni, 27 wa tiphesente i vantshwa lava nga tekiwangiki.
Ireland: Nhlayo ya mindyangu ya mutswari un’we yi andzile yi suka eka 5,7 wa tiphesente hi 1981 yi ya eka 7,9 wa tiphesente hi 1991. “Ku hohloka ka vukati hi kona loku endlaka leswaku ku va ni vamanana vo tala lava nga voxe.”—Single Mothers in an International Context, 1997.
Britain: “I ro sungula nhlayo ya mindyangu leyi nga ni mutswari un’we yi tlula 25 wa tiphesente kutani sweswo swi kombisa kahle leswaku ku ni nhlayo leyikulu ya vamanana lava nga si tshamaka va tekiwa nileswaku emalembeni ya 30 lama hundzeke ku ve ni ku engeteleka lokukulu ka ku dlayiwa ka vukati.”—The Times, London, March 2, 2000.
Furwa: “Ku sukela eku heleni ka va-1970, nhlayo ya mindyangu ya mutswari un’we yi engeteleke hi tiphesente leti tlulaka 50.”—Single Mothers in an International Context, 1997.
Jarimani: “Nhlayo ya vatswari lava nga voxe yi phindheke kambirhi emalembeni ya 20 lama hundzeke. Tinhloko ta mindyangu yo tala ya mutswari un’we . . . i vamanana.”—Single Mothers in an International Context, 1997.
Japani: ‘Mindyangu ya manana la nga yexe yi sungule ku andza hi va-1970.’ Hi 1997, vamanana hi vona a va ri tinhloko ta mindyangu leyi endlaka 17 wa tiphesente.—Single Mothers in an International Context, 1997; The World’s Women 2000: Trends and Statistics.
Grikiya: “Ku sukela hi 1980, nhlayo ya vamanana lava nga tekiwangiki [eGrikiya] yi engeteleke hi 29,8 wa tiphesente. Naswona hi ku ya hi rungula leri humaka eka Nhlangano wa Matiko ya le Yuropa, vana lava velekiweke vatswari va vona va nga tekananga a va endla 3,3 wa tiphesente hi 1997, kasi hi 1980 a va endla 1,1 wa tiphesente ntsena.”—Phepha-hungu leri vuriwaka Ta Nea, eAtena, ra September 4, 1998.
Australia: N’wana un’we eka va mune u tshama ni vatswari lava n’wi velekeke. Hakanyingi sweswo swi vangiwa hi ku dlaya vukati kumbe ku onhaka ka vuxaka bya vatswari va vona. Ku ringanyetiwa leswaku mindyangu ya mutswari un’we yi ta andza hi 30 ku ya eka 66 wa tiphesente enkarhini lowu tlulaka malembe ya 25.—Australian Bureau of Statistics.