Lembe-Xidzana Ra Madzolonga

ALFRED NOBEL a a kholwa leswaku ku nga hlayisiwa ku rhula loko matiko ma ri ni matlhari lama nga ni khombo ngopfu. Phela, matiko ma nga kondletela vun’we hi xihatla kutani ma yayarhela mani na mani la nga nala. U tsarile: “Lowu i nchumu lowu nga ta endla leswaku nyimpi yi nga ha vi kona.” Hi ku ya hi vonelo ra Nobel, a ri kona tiko lerinene leri nga ta sungula nyimpi loko mimbuyelo ya yona yi ri ni khombo. Kambe, xana lembe-xidzana leri hundzeke ri paluxe yini?

Ku nga si hela ni malembe ya 20 endzhaku ka ku fa ka Nobel, ku tlhekeke Nyimpi yo Sungula ya Misava. Enyimpini yoleyo ku sungule ku tirhisiwa ka matlhari lamantshwa lama nga ni khombo swinene, ku katsa ni swibamu swa othomethiki, gasi leyi nga ni chefu, michini leyi jikijelaka swihalaki swo hisa, tigolonyi ta nyimpi, swihaha-mpfhuka ni swikepe leswi fambaka ehansi ka mati. Ku dlayiwe masocha lama lavaka ku ringana timiliyoni ta khume, naswona ku vavisiwe man’wana lama tlulaka nhlayo leyi hilaha ku phindhiweke kambirhi. Ku dlayeteriwa ka vanhu eNyimpini yo Sungula ya Misava ku endle leswaku vanhu va tlhela va lava ku rhula. Leswi swi endle leswaku ku vumbiwa Ntwanano wa Matiko. Muungameri wa le United States, Woodrow Wilson, loyi a a rhangerile emhakeni leyi, u wine Sagwadi ra ku Rhula ra Nobel hi 1919.

Kambe, ntshembo lowu a wu ri kona wa leswaku nyimpi yi ta hela nyaa, wu herile loko ku tlhekeka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava hi 1939. Nyimpi leyi a yi bihe ngopfu ku tlula Nyimpi yo Sungula ya Misava. Hi nkarhi wa nyimpi leyi, Adolf Hitler u ndlandlamuxe feme ya Nobel eKrümmel, leswaku yi va feme leyikulu ya matlhari ku tlula hinkwato eJarimani, yi ri ni vatirhi lava tlulaka 9 000. Kutani loko nyimpi yi hela, feme ya Nobel a yi mbundzumuxiwe hi vuthu leri a ri ri ni Vun’we ra lava a va lwa na vona, leri jikijeleke tibomo leti tlulaka gidi. Lexi hlamarisaka, tibomo teto a ti endliwe hi ku landza kungu leri teke na Nobel.

Lembe-xidzana leri tlhandlameke ra ku fa ka Nobel, ri landzeriwe hi tinyimpi timbirhi ta misava swin’we ni tin’wana ta ntsandza-vahlayi. Matlhari ma engetelekile hi nkarhi wolowo, naswona man’wana ya kona, a ma ri ni khombo ngopfu. Ehleketa hi matlhari ma nga ri mangani ya nyimpi lawa ma endliweke hi makume ya malembe ku sukela loko Nobel a file.

Matlhari lamatsongo ni matlhari yo vevuka. Lawa ma katsa swibamu leswitsongo, swibalesa, tibomo to jikijela hi voko, swibamu swa othomethiki, swibalesa leswikulu ni matlhari man’wana lama tameriwaka hi voko. Matlhari lamatsongo ni matlhari yo vevuka ma chipile, ma kumeka hi ku olova naswona swa olova ku ma tirhisa.

Xana ku va kona ka matlhari lawa—ni nxungeto lowu ma wu tisaka eka vanhu—swi swi kotile ku sivela nyimpi? Doo! Eka magazini lowu nge Bulletin of the Atomic Scientists, Michael Klare u vula leswaku matlhari yo vevuka hi wona ma “tirhisiwaka ngopfu etinyimpini to tala leti landzeleke Tinyimpi ta Vusukumbele.” Entiyisweni, vanhu va kwalomu ka 90 wa tiphesente lava dlayiweke etinyimpini ta sweswinyana, va dlayiwe hi matlhari lamatsongo ni matlhari yo vevuka. Vanhu lava tlulaka timiliyoni ta mune va dlayiwe hi matlhari lawa emalembeni ya va-1990 ntsena. Eswiyin’weni swo tala, matlhari lamatsongo ma tirhisiwa hi vantshwa lava nga dyondzelangiki nyimpi naswona lava nga riki na mhaka ni ku tlula milawu ya nyimpi.

Tibomo leti fuhlekiwaka. Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-20, hi xiringaniso, siku ni siku a ku lamatiwa vanhu va kwalomu ka 70 kumbe va dlayiwa hi tibomo leti fuhlekiwaka! Vo tala a ku ri vaaka-tiko, a ku nga ri masocha. Hakanyingi ku tirhisiwa tibomo leti fuhlekiwaka, ku nga ri hi xikongomelo xa ku dlaya, kambe hi xikongomelo xa ku lamata ni ku chavisa vanhu lava va lwaka na vona.

I ntiyiso leswaku ku endliwe matshalatshala lamakulu emalembeni ya sweswinyana leswaku ku yimburiwa tibomo leti. Kambe van’wana va vula leswaku loko ku yimburiwa bomo yin’we, ku fuhlekiwa tin’wana ta 20 nileswaku ku nga ha va ku ri ni tibomo ta 60 wa timiliyoni leti yimberiweke emisaveni hinkwayo. Vaendli va tibomo leti va ya mahlweni va ti endla ni ku ti tirhisa, hambileswi tibomo leti ti nga swi kotiki ku hambanisa nenge wa socha ni wa n’wana la tlangaka.

Matlhari ya nyutliya. Hikwalaho ka matlhari ya nyutliya lama endliweke, a ku ri ro sungula laha muganga hinkwawo wu nga lovisiwaka hi ku copeta ka tihlo, masocha ma nga kalanga ma duvula ni kan’we. Hi xikombiso, ehleketa hi khombo lerikulu leri veke kona loko bomo ya athomo yi jikijeriwe eHiroshima ni le Nagasaki hi 1945. Vanhu van’wana va fe mahlo hikwalaho ka ku vonakala lokukulu loku veke kona. Van’wana va dlayiwe hi nyawuso. Vo tala va dlayiwe hi ndzilo ni ku hisa. Nhlayo ya vanhu lava feke emadorobeni lawa mambirhi yi lave ku fika eka 300 000!

Ina, van’wana va nga ha vula leswaku ku bomiwa ka madoroba wolawo ku sivele ku dlayiwa ka vanhu vo tala loku a ku ta landzela, loko a ku nga tirhisiwanga matlhari ya nyutliya. Nilokoswiritano, leswi van’wana a va tsemeke nhlana hi ku dlayiwa ka vanhu vo tarisa xileswi, va sungule ku lwela leswaku matlhari lawa ma nga ni khombo ngopfu ma fanele ma lawuriwa. Kunene, vanhu vo tala va sungule ku chava leswaku vanhu se va swi kota ku endla matlhari lama nga va lovisaka.

Xana ku endliwa ka matlhari ya nyutliya ku tise ntshembonyana wa ku rhula? Van’wana va ri ina. Va vula leswaku matlhari lawa ma nga ni matimba ngopfu a ma si tirhisiwa enyimpini emalembeni lama tlulaka 50. Nilokoswiritano, vonelo ra Nobel ra leswaku matlhari ya ku lovisa vanhu vo tala ma ta herisa nyimpi, a ri nga ri ntiyiso, hikuva tinyimpi leti eka tona ku tirhisiwaka matlhari man’wana ta ha ya emahlweni. Kasi hi hala tlhelo, Komiti ya Nawu wa Nyutliya yi ri, matlhari ya nyutliya ya magidi ma tshama ma lunghekele ku tirhisiwa. Naswona eka nguva leyi, laha vutherorisi byi tshamelaka ku xungeta, vanhu vo tala va chava loko va ehleketa hi khombo leri nga vaka kona loko swilo leswi tirhisiwaka ku endla nyutliya swo wela emavokweni ya vanhu lava nga “fanelangiki” va swi kuma. Hambiloko swi ri emavokweni ya vanhu lava “faneleke,” vanhu va tshama va ri karhi va chava leswaku loko ko humelela xihoxo xin’we, misava hinkwayo yi nga ha va ekhombyeni lerikulu ra matlhari ya nyutliya. Swi le rivaleni leswaku loko swi ta emhakeni ya matlhari lama dlayaka, a ma ku tisi ku rhula loku Nobel a a ku ehleketa.

Matlhari lama nga ni chefu ni tikhemikhali. Ku tirhisiwa ka chefu ku nga ha katsa ku tirhisiwa ka tibakteriya leti dlayaka, kukota anthrax kumbe switsongwatsongwana swo kota vuvabyi bya mpondzo. Vuvabyi bya mpondzo byi ni khombo swinene hikuva byi tlulela hi ku olova. Nakambe ku ni nxungeto wa matlhari ya tikhemikhali, ku fana ni gasi leyi nga ni chefu. Chefu leyi yi ta hi tindlela to tala, hambileswi yi yirisiweke emalembeni lama hundzeke, kambe vanhu va ha yi tirhisa.

Xana matlhari lawa ma nga ni khombo ni ndlela leyi ma xungetaka ha yona, ma endle leswaku vanhu va angula hilaha Nobel a vhumbheke hakona—“[va] nga ha tlhentlha, kutani [va] tlherisa masocha ya [v]ona.” A swi vanga tano nikatsongo, ma lo endla ntsena leswaku vanhu va chava ngopfu, va chava leswaku matlhari lawa ma nga ha tirhisiwa ni hi vanhu lava nga riki na vutivi lebyi faneleke. Emalembeni lama tlulaka khume lama hundzeke, mukongomisi wa Vandla ra ku Lawula Matlhari ni ku Veka Matlhari eHansi wa le United States u te: “Matlhari ya tikhemikhali ma nga ha endliwa kun’wana ni kun’wana, ntsena loko u dyondzenyana dyondzo ya khemistri exikolweni xa le henhla.”

A swi kanakanisi leswaku lembe-xidzana ra vu-20 a ri ri ni tinyimpi ta tihanyi ku tlula hambi ku ri rini. Sweswi eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-21, swi vonaka onge ku rhula a ku nge kumeki nikatsongo—ngopfu-ngopfu endzhaku ka minhlaselo ya vutherorisi leyi veke kona eDorobeni ra New York ni le Washington, D.C., hi September 11, 2001. Steven Levy, eka magazini wa Newsweek, u ri: “Swi le rivaleni leswaku thekinoloji yi nga ha nyanyisa timhaka.” Wa engetela: “I mani la nga taka ni ndlela yo tlhantlha xiphiqo lexi? Vanhu va tala ku hlongorisa leswi va swi tekaka tanihi nhluvuko, kutani va tisola hi ku famba ka nkarhi. Hambileswi hi alaka ku anakanya hi swilo Leswi Nga Kotekiki, kambe hi endla swiyimo leswi swi endlaka leswaku swilo sweswo swi humelela.”

Ku fikela sweswi, matimu ma hi dyondzise leswaku ku endliwa ka swibuluki leswi nga ni khombo swin’we ni matlhari lama dlayaka a swi ku tisanga ku rhula nikatsongo emisaveni. Kutani, xana ku rhula ka misava ko va norho ntsena?

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 8]

Ku Lawuriwa Ka Chefu Ya Nitroglycerin

Mutivi wa tikhemikhali wa le Italiya la vuriwaka Ascanio Sobrero, u tshubule nitroglycerin hi 1846, ku nga mafurha yo karhi lama bulukaka swinene. Mafurha lawa ma vonake ma ri ni khombo swinene. Sobrero a a xekiwe ngopfu exikandzeni hi swinghilazana leswi tluleke loko ku va ni ku buluka, kutani u hetelele a ku yi thya, ehansi khemikhali leyi. Tlhandlakambirhi, a ku ri ni xiphiqo lexi Sobrero a a nga ta swi kota ku xi tlhantlha hi khemikhali leyi ya mafurha: Loko khemikhali leyi yi chuluriwa kutani yi himiwa hi hamele, a ku buluka ntsena laha a baka kona hi hamele, kasi oyili leyin’wana hinkwayo a yo tama yi ri leswi yi nga xiswona.

Nobel u tlhantlhe xiphiqo lexi hi ku endla xibuluki lexitsongo lexi a xi kota ku bulusa xibuluki lexikulu. Hi 1865, Nobel u endle ximfukwana lexi bulukaka—a a teka ximfukwana lexi nga ni mercury leyi bulukaka, a yi chela exibondlhelanini xa nitroglycerin ivi a yi bulukisa hi ku tirhisa fuzi.

Hambiswiritano, a swa ha ri na khombo ku tirhisa nitroglycerin. Hi xikombiso, hi 1864, ku buluka loku veke kona endhawini leyi Nobel a tirhelaka eka yona ehandle ka Stockholm ku dlaye vanhu va ntlhanu—ku katsa ni ndzisana ya Nobel, ku nga Emil. Feme ya Nobel ya le Krümmel, eJarimani, yi tshame yi mbundzumuxiwa kambirhi hi swibuluki leswi. Phela, hi nkarhi wolowo vanhu van’wana a va tirhisa mafurha lawa eka mavoningo ya vona, va tota tintangu hi wona kumbe va tsakamisa mavhilwa ya makalichi ha wona—naswona sweswo swi vange khombo lerikulu. Hambiloko ku mbundzumuxiwa tintshava, mafurha man’wana a ma nghena exikarhi ka maribye kutani ma vanga makhombo hi ku famba ka nkarhi.

Hi 1867, Nobel u cince mafurha wolawo ya mati a ma endla ma tiya hi ku hlanganisa nitroglycerin na kieselguhr, ku nga tikhemikhali leti nga bulukiki. Nobel u qambhe vito leri nge dalameti ku suka eka rito ra Xigriki leri nge dynamis, leri vulaka “matimba.” Hambileswi hi ku famba ka nkarhi Nobel a endleke swibuluki swa matimba swinene, dalameti yi tekiwa yi ri xibuluki xa nkoka swinene eka leswi a swi endleke.

Ina, swibuluki swa Nobel a swi tirhisiwanga ntsena enyimpini. Hi xikombiso, swi pfunile swinene loko ku akiwa muhocho wa St. Gotthard (1872-82), loko ku mbundzumuxiwa rigiyagiya ra le hansi ka mati le New York’s East River (1876, 1885), niloko ku ceriwa Mugero wa le Corinth eGrikiya (1881-93). Hambiswiritano, ku sukela loko dalameti yi qambhiwile, yi tiviwe ngopfu tanihi nchumu wo mbundzumuxa ni ku dlaya.

[Xifaniso]

Xitichi xa maphorisa xa le Colombia lexi mbundzumuxiweke hi swibuluki leswi nga ni dalameti

[Xihlovo Xa Kona]

© Reuters NewMedia Inc./CORBIS

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Ku nga si hela malembe ya 20 Nobel a file, ku sungule ku tirhisiwa ka matlhari lamantshwa lama nga ni khombo eNyimpini yo Sungula ya Misava

[Xihlovo Xa Kona]

U.S. National Archives photo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Lava lamatiwe hi tibomo leti fuhlekiwaka eCambodia, Iraq ni le Azerbaijan

[Swihlovo Swa Kona]

UN/DPI Photo 186410C by P.S. Sudhakaran

UN/DPI Photo 158314C by J. Isaac

UN/DPI Photo by Armineh Johannes

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Kasi hi hala tlhelo, Komiti ya Nawu wa Nyutliya yi ri, matlhari ya nyutliya ya magidi ma tshama ma lunghekele ku tirhisiwa

[Xihlovo Xa Kona]

UNITED NATIONS/PHOTO BY SYGMA

[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Khombo ra matlhari lama nga ni chefu ri sungule ku duma loko ku tirhisiwe “sarin” le Tokyo eka fambiselo ra xitimela lexi fambaka ehansi ka misava hi 1995

[Xihlovo Xa Kona]

Asahi Shimbun/Sipa Press

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 5]

UN/DPI Photo 158198C by J. Isaac