Vantshwa Lava Tshamelaka Ku Khudzehela—Xana Mhaka Leyi Yi Fanele Ku Tekeriwa eNhlokweni?

HI MUTSARI WA XALAMUKA! ECANADA

LLOKO munhu a nga etleli tiawara leti ringaneke, mianakanyo yakwe swin’we ni matimba yakwe ya ku tsundzuka, swa kavanyeteka, naswona swichudeni leswi nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi hi swona leswi nga ekhombyeni ngopfu, hi ku vula ka phepha-hungu ra le Canada ra Globe and Mail. “Vantshwa lava nga etleriki tiawara leti ringaneke va tala ku va ni swiphiqo swa mahanyelo, va siringeka hi ku olova naswona va hapa.” Vativi va sayense va endle vulavisisi eka swichudeni leswi ringanaka 2 200 swa le swikolweni swa le henhla va lava ku vona leswaku swi heta tiawara tingani swi etlele, kutani va kume leswaku swichudeni leswi endlaka kwalomu ka 47 wa tiphesente a swi etleli tiawara leti ringaneke hileswi swi etlelaka tiawara leti nga ehansi ka nhungu.

Hambileswi ku nga ndlela leyi swi hanyaka ha yona leyi talaka ku endla leswaku swi nga etleli tiawara leti ringaneke, magazini wa Globe wu vula leswaku “swi nga ha endleka leswaku swin’wana swa vabya, ntsena a swi si kumeka leswaku swa vabya. Vana lava endlaka kwalomu ka mune wa tiphesente, lava nga emalembeni lama nga exikarhi ka mune ku ya eka 18, va pfaleka xifuva loko va etlele.” Loko va etlele, tiphayiphi ta moya leti nga enkolweni ta pfaleka katsongo kumbe hi ku helela, kutani okisijini a yi fambi kahle. Xisweswo, byongo a byi wisi hi ku helela, kutani vana va pfuka va karhele naswona va siringeka hi ku olova.

Ku ba mantonorho ni ku hahama, ni ku tala ku pandziwa hi nhloko nimixo, swin’we ni ku tshamela ku rivala kumbe ku tsandzeka ku yisa nyingiso loku fambisanaka ni ku khudzehela ngopfu ninhlikanhi i swikombiso swa vuvabyi lebyi. Vatswari va khutaziwa ku yingisela vana va vona nkarhi ni nkarhi loko byi phahile. Dok. Robert Brouillette, wa le Montreal Children’s Hospital, la nga ni vutivi eku khathaleleni ka vana u vula leswaku n’wana la nga ni vuvabyi lebyi u nga ha kuma a nga hefemuli, hambiloko xifuva xakwe xi kombisa onge wa hefemula. “U kuma leswaku n’wana loyi u tshamela ku sisimuka kumbe a pfuka [kutani] a koka moya ivi byi phaha nakambe.” Sweswo swi nga ha endleka ko tala ngopfu nivusiku kutani loko ri xa, n’wana a pfuka a nga tikoti hi ku karhala.

Vandla ra Swiphiqo swa ku Etlela ra le Amerika ri bumabumela leswaku munhu la nga ni xiphiqo lexi u fanele a etlela ekamareni leri nga lo dzwii, hi munyama naswona ri nga riki na swilo leswi nga n’wi kavanyetaka, swo kota thelevhixini kumbe khompyuta. Vantshwa va nga ha etlela bya n’wankingiri loko va etlela hi nkarhi lowu fanaka naswona va pfuka hi nkarhi lowu fanaka siku rin’wana ni rin’wana. Van’wana lava nga ni xiphiqo xa ku pfaleka xifuva va tirhisa michini leyi berisaka moya etinhompfini ni le non’wini leswaku tiphayiphi ta le nkolweni ti tshama ti ri karhi ti fambisa moya hambiloko va etlele. Mutshila un’wana wa vutshunguri bya vana u te: “Ku etlela i swa nkoka ku tlula swakudya leswi hi swi dyaka. I swa nkoka ku tlula vutiolori. Ku etlela ku lawula tihomoni ta hina, mintlhaveko ya hina ni fambiselo ra hina ra nsawutiso.”