Ku Etlela—Xana Swa Boha Kumbe A Swi Bohi?

EKA VANHU VAN’WANA, ku etlela i ku tlanga hi nkarhi. Leswi va rhandzaka ku tshama va khomekile hi mintirho ni ku hungasa ni van’wana, va etlela ntsena loko se va karhele bya mbhongolo. Kasi ku ni van’wana lava va vumbulukaka vusiku hinkwabyo kukondza ku va matakuxa, naswona va nga ha humesa hambi ku ri mali muni, ntsena leswaku va kota ku etlela kahle.

Ha yini van’wana swi va tikela swonghasi ku etlela, kasi van’wana a va swi lavi nikatsongo? Xana hi fanele hi teka ku etlela ku ri nchumu lowu bohaka kumbe ku ri nchumu lowu nga bohiki? Leswaku hi hlamula swivutiso leswi, hi fanele hi twisisa leswaku ku endleka yini loko hi etlele.

Vurhongo I Singita

A swi si tiveka kahle leswaku i yini lexi endlaka munhu a sungula ku khudzehela ivi a hetelela a etlele. Kambe, valavisisi va kume leswaku ku etlela i fambiselo leri rharhanganeke leri lawuriwaka hi byongo ni hi wachi ya ntumbuluko ya tiawara ta 24 hi siku.

Loko hi ya hi dyuhala, ndlela leyi hi etlelaka ha yona ya cinca. Ricece ri etlela ko tala hi siku naswona ri nga hetelela ri etlele tiawara ta 18. Hi ku ya hi mutivi un’wana wa vurhongo, hambileswi vanhu van’wana lavakulu va vonakaka va lava tiawara tinharhu ntsena ta ku etlela hi siku, van’wana va lava tiawara ta khume.

Vulavisisi bya sweswinyana byi kombise leswaku ku hambana ka fambiselo ra nkarhi leri nga emirini wa hina hi kona loku endlaka leswaku swi va tikela vantshwa van’wana ku pfuka nimpundzu. Swi vonaka onge fambiselo ra nkarhi ra miri ri ya emahlweni loko munhu a ri eku sunguleni ka malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi, leswi swi endla vantshwa va rhandza ku etlela nivusiku ngopfu kutani va pfuka hi madina. Maetlelelo lawa ma tolovelekile naswona ma cinca loko n’wana a ri exikarhi kumbe eku heleni ka malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi.

Fambiselo ra nkarhi leri nga emirini wa hina ri lawuriwa hi tikhemikhali to karhi, to tala ta kona se ta tiviwa. Yin’wana ya tikhemikhali leti i melatonin, ku nga homoni leyi vangaka vurhongo. Melatonin yi sukela ebyongweni, naswona vativi van’wana va sayense va kholwa leswaku hi yona yi hungutaka rivilo leri swakudya swi tswongiwaka ha rona emirini, loko munhu a ri kusuhi ni ku etlela. Loko melatonin yi ri karhi yi huma, mahiselo ya miri swin’we ni ku khuluka ka ngati swa hunguteka ebyongweni, naswona misiha ya hina yi sungula ku lelemela, yi olova. Kutani ku humelela yini loko munhu se a etlele?

‘Xipfuxeti Xa Ntumbuluko Xa Miri’

Endzhaku ka tiawara ta kwalomu ka timbirhi hi etlele, matihlo ya hina ma sungula ku tshavatela hi xihatla. Loko va lemuka leswi, vativi va sayense va pandze vurhongo hi swiyenge swimbirhi: Vurhongo bya REM (rapid eye movement [ku tshavatela ka tihlo hi xihatla]) ni vurhongo lebyi nga riki bya REM. Vurhongo lebyi nga riki na ku tshavatela ka matihlo byi nga pandziwa hi swiyenge swa mune. Loko munhu a etlele kahle, matihlo ma tshavatela minkarhi yo hlayanyana ma pfa ma miyela.

Milorho yo tala yi endleka hi nkarhi wa ku tshavatela ka matihlo. Hi nkarhi lowu, misiha ya wisa, leswi swi endla leswaku munhu a pfuka a titwa a phyuphyile. Tlhandlakambirhi, valavisisi van’wana va kholwa leswaku rungula leri munhu a ha ku ri kumaka, ra dzika emianakanyweni hi nkarhi lowu naswona rungula rero u ta swi kota ku ri tsundzuka enkarhini lowu taka.

Loko hi etlele bya n’wantenyana, (vurhongo lebyi nga riki na ku tshavatela ka matihlo, bya xiyenge 3 na 4), ngati yi famba hi ku nonoka naswona mbilu a ya ha bi hi matimba ngopfu, sweswo swi endla leswaku fambiselo ra ndzhendzeleko wa ngati ri wisa naswona swi pfuna ku lwa ni vuvabyi bya mbilu. Ku tlula kwalaho, homoni leyi pfunetaka ku kula yi huma hi xitalo loko munhu a etlele vurhongo lebyi byi nga riki na ku tshavatela ka matihlo, naswona vana van’wana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi va humesa homoni leyi engetelekeke ka 50 nivusiku ku tlula ninhlikanhi.

Swi vonaka onge vurhongo byi khumba ni ku navela ka hina ka swakudya. Vativi va sayense va tshubule leswaku entiyisweni, vurhongo hi byona byi nga “xipfuxeti xa ntumbuluko xa miri,” loko hi tshaha Shakespeare. Loko hi ri ni nkelunkelu, byongo bya hina byi teka sweswo swi ri ku kayivela ka swakudya. Loko hi etlele, miri wa hina wu humesa leptin, ku nga homoni leyi byelaka miri wa hina leswaku hi xurhe. Loko hi hlwela ku etlela, miri wa hina wu humesa leptin leyitsongo, kutani hi sungula ku navela tikhabohaydreti to tala. Kutani loko munhu a nga etleli nkarhi lowu ringaneke, a nga ha dya swakudya leswi nga ni tikhabohaydreti to tala, leti nga ha n’wi endlaka a nyuhela.—Vona bokisi leri nge “Ku Rhongelanyana Nindzhenga,” eka tluka 6.

Swa Pfuna Hi Tlhelo Ra Rihanyo

Kambe a swi heleli kwalaho. Loko hi etlele, miri wa hina wa tibasisa, wu susa timolekhuli leti ku vuriwaka leswaku ti endla tisele ti dyuhala ni ku vanga vuvabyi bya khensa. Enkambisisweni lowu wa ha ku endliwaka eYunivhesiti ya Chicango, vantshwa va 11 lava hanyeke kahle va pfumeleriwe ku etlela tiawara ta mune ntsena hi siku, ku ringana masiku ya tsevu. Endzhaku ka masiku lawa, tisele ta mimiri ya vona a ti tirha ku fana ni ta vanhu lava nga ni malembe ya 60 hi vukhale, naswona mpimo wa insulin engatini ya vona a wu fana ni wa vanhu lava nga ni vuvabyi bya chukele! Loko munhu a nga etleli nkarhi lowu ringaneke, swi kavanyeta fambiselo ra ku humesa tisele to basa ta ngati swin’we ni homoni leyi vuriwaka cortisol, leswi endlaka leswaku munhu a ngheniwa hi mavabyi hi ku olova swin’we ni hi vuvabyi bya mbilu.

Handle ko kanakana, ku etlela ku pfuna munhu leswaku a hanya kahle emirini ni le mianakanyweni. Hi ku ya hi mulavisisi William Dement, la simekeke xiyenge lexi ku nga xona xo sungula lexi kambisisaka timhaka ta ku etlela eYunivhesiti ya Stanford, le U.S.A., “swi vonaka onge ku etlela hi kona ku kombisaka leswaku u ta hanya nkarhi wo tanihi kwihi.” Deborah Suchecki, mulavisisi exiyengeni xa ku etlela le São Paulo, eBrazil, u ri: “Loko vanhu a va swi tiva leswaku ku endleka yini emirini wa munhu la nga etlelangiki nkarhi lowu ringaneke, a va nga ta vula leswaku ku etlela i ku tlanga hi nkarhi kumbe leswaku i ka malolo.”—Vona bokisi leri nga laha henhla.

Kambe, xana ku etlela hinkwako ka wu pfuxelela miri? Ha yini vanhu van’wana va etlela vusiku hinkwabyo kambe va pfuka va ha karhele? Xihloko lexi landzelaka xi ta ku pfuna u vona mavabyi man’wana lama vangiwaka hi ku etlela nkarhi wutsongo naswona xi ta ku hlamusela ndlela yo etlela bya n’wantenyana.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Mimbuyelo Ya Ku Etlela Nkarhi Lowutsongo

MIMBUYELO YA NKARHINYANA

◼ Ku rhongela

◼ Swipfukela

◼ Ku rivala swilo hi ku hatlisa

◼ Ku pfumala vuswikoti bya ku sungula, ku kunguhata ni ku endla mintirho yo karhi

◼ Ku tsandzeka ku nyikela nyingiso

MIMBUYELO YA NKARHI WO LEHA

◼ Ku nyuhela

◼ Ku dyuhala nkarhi wu nga si fika

◼ Matshimbi

◼ Ku va ekhombyeni ra ku tluleriwa hi mavabyi, vuvabyi bya chukele, vuvabyi bya mbilu ni vuvabyi bya ku talelana ekhwirini

◼ Ku tshamela ku rivala

[Bokisi leri nga eka tluka 13]

Ku Rhongelanyana Nindzhenga

Xana u tshame u titwa u khomiwa hi vurhongo endzhaku ka swakudya swa ninhlikanhi? Leswi a swi vuli swona leswaku u ni xiphiqo xa ku etlela nkarhi lowutsongo. Swi tolovelekile leswaku munhu a khudzehela nindzhenga hikwalaho ka ku ehla ka mahiselo ya miri. Tlhandlakambirhi, vativi va sayense va ha ku tshubula protheyini leyi vuriwaka hypocretin kumbe orexin, leyi humaka ebyongweni, naswona leyi yi hi pfunaka leswaku hi tshama hi xalamukile. Hi byihi vuxaka lebyi nga kona exikarhi ka protheyini leyi vuriwaka hypocretin ni swakudya?

Loko hi dya, miri wa hina wu humesa leptin leyi hi byelaka leswaku se hi xurhe. Kambe leptin yi sivela ku humesiwa ka hypocretin. Hi marito man’wana, loko ku va ni leptin yo tala ebyongweni, ku va ni hypocretin leyitsongo, naswona leswi swi endla munhu a khudzehela. Kumbexana hi yona mhaka leyi ematikweni man’wana, vanhu va nyikiwaka nkarhi wa ku etlelanyana va wisa endzhaku ka swakudya swa ni nhlikanhi.

[Grafu leyi nga eka tluka 12]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Swiyenge Swa Ku Etlela

Girafu leyi twisisekaka hi ku olova

Swiyenge swa ku Etlela

U Xalamukile

Ku etlela katsongo 1

2

3

Vurhongo lebyikulu 4

1 2 3 4 5 6 7 8

Tiawara ta ku Etlela

[Xifaniso lexi nga eka tluka 11, 12]

Ku etlela nkarhi lowu ringaneke ku endla leswaku munhu a hanya kahle emirini ni le mianakanyweni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

Homoni leyi pfunetaka ku kula yi huma hi xitalo loko munhu a etlele