Ndlela Yo Kuma Vurhongo

XIPHIQO XO PFUMALA VURHONGO i khale xi ri kona. Khale hi lembe-xidzana ra vuntlhanu B.C.E., mutirhi un’wana wa le hubyeni ya Hosi Ahasuwerusi ya le Peresiya, u vike leswaku siku rin’wana nivusiku “vurhongo bya hosi byi hangalaka.”—Estere 6:1.

Namuntlha vanhu va timiliyoni a va etleli kahle. Hi ku ya hi mutivi wa vurhongo wa le Brazil, Rubens Reimão, vaaki va misava va kwalomu ka 35 wa tiphesente va karhatiwa hi nkelunkelu.a Dok. David Rapoport wa le Xiyengeni xa Swiphiqo swa ku Etlela eYunivhesiti ya New York, u hlamusela nkelunkelu tanihi “wun’wana wa mintungu leyikulu ya lembe-xidzana leri.”

Khombo ra kona, vanhu vo tala lava nga ni nkelunkelu a va swi tivi leswaku wu vangiwa hi yini. Hi ku ya hi valavisisi eFederal University ya le São Paulo, le Brazil, i vanhu va tiphesente tinharhu ntsena lava swi kumekaka kahle leswaku va khomiwe hi yini. Vo tala va teka nkelunkelu ku ri nchumu lowu nga papalatekiki naswona va tshama va siringekile, va dakwe hi vurhongo.

Xiphiqo Xa Nkelunkelu

A swi nandzihi ku tshamela ku hundzuluka-hundzuluka nivusiku, loko van’wana va ri karhi va byi faya. Nilokoswiritano, swi tolovelekile leswaku van’wana va va ni nkelunkelu masiku ma nga ri mangani ntsena, naswona hakanyingi wu va wu vangiwa hi ku karhateka swin’we ni swiphiqo swa vutomi. Kambe, loko nkelunkelu wolowo wu tinyika matimba, munhu a nga ha va ni swiphiqo swa mintlhaveko kumbe leswi lavaka vutshunguri, naswona i swa nkoka leswaku a lava mpfuno wa madokodela.—Vona bokisi leri nga ehenhla eka tluka leri landzelaka.

Xana u ni xiphiqo xa nkelunkelu? Loko endzhaku ka ku hlamula swivutiso leswi nga eka tluka 9, u lemuka leswaku u ni xiphiqo xa nkelunkelu, u nga heli matimba. Ku lemuka leswaku u lava mpfuno, i ndlela yin’wana ya nkoka yo lwa ni xiphiqo lexi. Hi ku ya hi dokodela wa fambiselo ra misiha wa le Brazil, Geraldo Rizzo, vanhu lava endlaka 90 wa tiphesente lava nga ni xiphiqo xa nkelunkelu va nga ha tshunguriwa.

Kambe, leswaku munhu a tshunguriwa hi mfanelo, i swa nkoka ku tiva kahle leswi vangaka nkelunkelu lowu. Nkambisiso wa vutshunguri lowu vitaniwaka polysomnogram wu pfunile eku kumeni ni le ku tshunguleni ka mavabyi yo tala lama vangaka nkelunkelu.—Vona bokisi leri nga laha hansi.

Nchumu wun’wana lowu vangaka nkelunkelu eka vanhu lavakulu, wu fambisana ni ku ba mantonoro. Loko u tshame u etlela ekusuhi ni munhu la baka mantonoro, wa swi tiva leswaku a byi phahi. Ku ba mantonoro ku nga ha va xikombiso xa leswaku munhu u ni vuvabyi bya ku pfaleka nkolo swa xinkarhana loko a etlele (obstructive sleep apnea syndrome [OSAS]), naswona ku pfaleka loku ka nkolo swa xinkarhana ku sivela munhu la etleleke ku koka moya wu nghena emahahwini. Tindlela to sungula ta ku tshungula ku pfaleka ka nkolo swa xinkarhana i ku hunguta ntiko, ku papalata swakunwa leswi nga ni xihoko swin’we ni ku papalata swidzidzirisi swo wisisa misiha. Vativi va nga ha ku nyika murhi wo karhi kumbe mpfuno lowu kumekaka eka madokodela ya meno kumbe michini leyi tshamaka yi ri karhi yi nghenisa moya etinhompfini ni le nkolweni.b

Eswiyin’weni swo tika swinene, ku nga ha laveka vuhandzuri bya le nkolweni, bya tinhlaya, bya ririmi kumbe bya nhompfu, ku pfuriwa ndlela ya leswaku moya wu nghena wu tlhela wu huma kahle loko munhu yoloye a ri karhi a hefemula.

Vana na vona va nga ha va na wona nkelunkelu. Swikombiso swa leswaku n’wana a nga etlelanga kahle ni vusiku, swi nga ha vonaka exikolweni—ku feyila exikolweni, ku nyangatseka ni ku tsandzeka ku nyikela nyingiso—naswona swi nga ha endla vanhu va endla xihoxo va vula leswaku n’wana yoloye wa hapa.

Vana van’wana a va swi lavi ku etlela, va hlawula ku yimbelela, ku vulavula kumbe ku yingisela un’wana a ri karhi a va chumbutela switori—kumbe xin’wana ni xin’wana lexi nga endlaka leswaku va nga yi eku etleleni. Leri ri nga ha va ku ri kungu ro kuma nyingiso wa vatswari. Kambe, eswiyin’weni swin’wana, n’wana a nga ha chava ku etlela hikwalaho ko chava ku hahama loku vangiwaka hi ku hlalela tifilimi to chavisa, mahungu lama kombisaka madzolonga kumbe ku holova loku veke kona ekaya. Vatswari va nga endla leswaku swiphiqo leswi swi nga vi kona, hi ku kondletela ku rhula ni rirhandzu ekaya. Kambe, mi fanele ni lava switsundzuxo swa madokodela loko xiphiqo lexi xi ya emahlweni. Handle ko kanakana, ku etlela kahle nivusiku i swa nkoka eka vana ni le ka vanhu lavakulu hilaha ku fanaka.

Ndlela Yo Kuma Vurhongo Nivusiku

Se ku ni malembe-xidzana yo tala swi ri karhi swi tiveka leswaku vurhongo bya kahle a byo ta hi xiwelo. Ku etlela kahle a swi titsheganga ntsena hi ku lawula ku vilela ni ntshikilelo.

Munhu u fanele a etlela kahle. Swi katsa ni ku hamba u endla vutiolori hi nkarhi lowu faneleke wa siku. Ku endla vutiolori nimpundzu kumbe nindzhenga swi nga pfuna munhu leswaku a byi phaha kahle nivusiku. Kambe ku endla vutiolori loko u ri ekusuhi ni ku etlela swi nga ha kavanyeta vurhongo bya wena.

Tifilimi to tsakisa kumbe ku hlaya ngopfu na swona swi nga ha pfuna ku tisa vurhongo. Loko u nga si ya eku etleleni, swi nga ha antswa leswaku u hlaya rungula ro karhi leri endlaka leswaku u wisa, u yingisela vuyimbeleri lebyo phyuphya kumbe u hlamba hi mati yo kufumela.

Vativi va vula leswaku u nga ha byi dyondzisa byongo bya wena ku tiva leswaku mubedo ni vurhongo swa fambisana, hi ku etlela emubedweni ntsena loko u lava ku etlela vurhongo. Vanhu lava dyaka, va dyondza, va tirha, va hlalela TV kumbe ku tlanga tivhidiyo ta mintlango va ri emubedweni, va nga ha kuma swi va tikela ku etlela.

Ku lunghisela miri wa wena leswaku u ta etlela kahle swi katsa ni ku xiya swilo leswi u swi dyaka ni leswi u swi nwaka. Hambileswi byala byi nga ha endlaka munhu a rhongelanyana, kambe byi nga ha kavanyeta vurhongo. Kofi, tiya, cocoa, chokoleti ni swakunwa leswi nga ni cola swi fanele swi papalatiwa nivusiku hikuva swi endla leswaku munhu a tshama a xalamukile. Hi hala tlhelo, ku dyanyana manghoza, mihlata, mabanana, ma-persimmon, palm cabbage, mpunga, swihluke swa tinyawa kumbe timanga, swi pfuna ku humesa serotonin leyi endlaka leswaku munhu a kota ku etlela. Xilemukiso hi lexi: Ku dya ngopfu nivusiku swi nga byi kavanyeta vurhongo, leswi swi tano ni hi ku etlela u nga dyanga.

Ndhawu leyi hi etlelaka eka yona i ya nkoka ku fana ni malunghiselelo lawa hi ma endlaka hi nga si etlela. Loko kamara ri nga hisi ngopfu naswona ri nga titimeli ngopfu, ri dzwiharile naswona ri nga ri na pongo, naswona ku ri ni matrasi ni xikhigelo xa kahle, swi nga ha endla leswaku u byi faya vurhongo. Entiyisweni, loko u etlele evulovoloveni byo tano, swi nga ha tika leswaku u pfuka hi xamundzuku nimpundzu. Kambe tsundzuka, ku etlela ku tlula mpimo, hambi ku ri hi mahelo-vhiki, swi nga ha kavanyeta ntila wa wena wa ku etlela naswona swi nga endla leswaku swi ku tikela ku etlela emadyambyini lama landzelaka.

A swi kanakanisi leswaku a wu nge xi vavisi xirho xo karhi xa miri wa wena hi vomu. Ku etlela na kona i ka nkoka, i xiphemu xa vutomi lexi nga fanelangiki xi honisiwa kumbe ku tekeriwa ehansi. Phela, n’we-xa-nharhu xa nkarhi wa hina hi wu tirhisela ku etlela. Xana u nga yi antswisa ndlela leyi u etlelaka ha yona? Ha yini u nga sunguli vusiku bya namuntlha!

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Swilo Leswi Vangaka Nkelunkelu

◼ MAVABYI: Xifo xa Alzheimer; ku pfaleka ka nkolo loko munhu a etlele; vuvabyi bya Parkinson; vuvabyi bya ku tshuka-tshuka ka nenge kumbe voko, ku tshuka-tshuka loku endlaka leswaku munhu a pfa a phaphama; asma; mbilu ni vuvabyi lebyi kavanyetaka ku gayela swakudya

◼ MAVABYI YA MIEHLEKETO: ntshikilelo, ku vilela, ku chuha, ku pfilunganyeka emianakanyweni

◼ MBANGO: ku vonakala, pongo, ku hisa, ku titimela, matrasi lowu nga riki wunene, munghana wa vukati la tshamelaka ku nyunganyungeka

◼ SWIVANGELO SWIN’WANA: swidzidzirisi, byala kumbe ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha

[Bokisi leri nga eka tluka 15]

KU KAMBELA MAVABYI LAMA VANGAKA NKELUNKELU

Polysomnogram i tindlela to hlayanyana to kambela muvabyi loko a etlele, eswiyin’weni leswi tolovelekeke. Hi leswi swilo swo hambana-hambana leswi nga tirhisiwaka loko ku kamberiwa.

◼ Electroencephalogram—I muchini lowu kambisisaka leswi endlekaka ebyongweni, wu tirhisiwa ku kambela ni ku hlayela swiyenge swo hambana-hambana swa vurhongo.

◼ Electrooculogram—I muchini lowu rhekhodaka ndlela leyi tihlo ri tshavatelaka ha yona loko munhu a etlele vurhongo lebyi fambisanaka ni ku tshavatela ka matihlo.

◼ Electromyogram—I muchini lowu tirhisiwaka ku kambisisa ku tshavatana ka misiha ya xilepfu ni ya milenge loko munhu a etlele vurhongo lebyi fambisanaka ni ku tshavatela ka matihlo.

◼ Electrocardiogram—I muchini lowu kambisisaka ndlela leyi mbilu yi baka ha yona nivusiku.

◼ Mafambelo ya moya loko munhu a hefemula—Ma pimiwa hi ku xiya mpimo wa moya lowu nghenaka enhompfini ni le non’wini swin’we ni ku tshuka-tshuka ka khwiri ni xifuva.

◼ Mpimo wa Oxyhemoglobin—Ku pima mpimo wa okisijini emisiheni ya ngati hi ku tirhisa muchini lowu vitaniwaka oximeter lowu nghenisiwaka eka rintiho ra muvabyi.

[Bokisi leri nga eka tluka 16]

KU KAMBELA MPIMO WA VURHONGO

Xana u tala ku etlela kangani eka swiyimo leswi boxiweke laha hansi? Tsondzela tinhlamulo ta wena eka tinomboro leti nga laha, kutani u hlanganisa ntsengo wa tona.

Vurhongo a byi nge ndzi khomi

Vurhongo byi nga ha ndzi khoma kumbe byi nga ndzi khomi

Vurhongo byi nga ndzi khoma

Swa olova leswaku vurhongo byi ndzi khoma

a U tshamile naswona wa hlaya

b U hlalele TV

Ntsengo ․․․․․․․․․․․․․

Vuyelo

1-6: A ku na xivangelo xa ku vilela

7-8: U le xiringanisweni lexinene

Kaye ni ku tlula: Lava mpfuno wa madokodela

[Xihlovo Xa Kona]

Yi sekeriwe eka Xikalo xa Vurhongo xa Epworth, lexi humaka eYunivhesiti ya Stanford, California, eU.S.A.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

Ku etlela nkarhi lowutsongo swi nga ha va ni khombo

[Swifaniso leswi nga eka tluka 17]

Vutiolori, ku hlaya ni ku khomisa nyoka swi nga ku pfuna leswaku u etlela bya n’wantenyana