Ku Etlela Nkarhi Lowu Ringaneke

EMALEMBENI ya 50 lama hundzeke ku endliwe nhluvuko lowukulu emhakeni yo twisisa ta vurhongo. Leswi hi swi dyondzeke swi lulamise mavonelo lama hoxeke lawa a hi ri na wona nkarhi wo leha. Vonelo rin’wana leri hoxeke leri a hi ri na rona i ra leswaku ku etlela ko va ku lata rivambu ntsena, tanihi leswi swirho swo tala swa miri swi nga tirhiki ngopfu loko u etlele.

Loko ma kambisisa ndlela leyi byongo bya munhu byi tirhaka ha yona, madokodela lama endlaka vulavisisi ma kume leswaku ku ni switeji leswi phindha-phindhekaka loko munhu a etlele. Miehleketo ya munhu yi va yi nga etlelanga, naswona yi tirha ngopfu hi minkarhi yin’wana loko munhu a etlele. Loko munhu a kuma vurhongo lebyi faneleke swi vula leswaku u fanele a hundza eka switeji leswi ka mune kumbe ku tlula vusiku byin’wana ni byin’wana naswona a etlela nkarhi lowu ringaneke eka xiteji ha xin’we.

Vurhongo Byi Rharhanganile

Vurhongo bya kahle bya nivusiku byi pandziwa hi ku olova hi tinxaka timbirhi: leswi hi ntolovelo swi vuriwaka vurhongo bya REM (ku tsavatana ka tihlo hi xihatla kumbe norho) ni vurhongo lebyi nga riki bya REM (lebyi nga riki na milorho). U nga swi lemuka leswaku munhu u etlele vurhongo bya REM loko ndzololo ya tihlo rakwe yi ri karhi yi tshavatela hambiloko tinkohe takwe ti pfarile.

Vurhongo lebyi nga riki bya REM byi nga pandziwa hi swiyenge swa mune. Loko u heta ku pavalala, u nghena eka xiteji xo sungula—wa rhongela kumbe u byi ka ehenhla. Eka xiteji lexi, misiha ya wisa naswona matirhelo ya byongo ma cinca-cinca, byi tirha hi xihatla swinene. Xiteji lexi xi tala ku teka 30 wa tisekene ku ya eka nkombo wa timinete. Loko u ya eka xiteji xa vumbirhi—ku nga eka vurhongo bya xiviri—lebyi nga ta teka 20 wa tiphesente ta vusiku, magandlati lama nga ebyongweni ma kula. U nga ha ehleketa leti na letiya kambe ti nga hetiseki kahle kumbe u vona swifaniso swo karhi hi tihlo ra miehleketo, kambe a wu swi lemuki leswaku u le kwihi naswona a wu swi voni hambiloko u pfule matihlo.

Kutani ku landzela xiteji xa vunharhu ni xa vumune—laha ku na bya n’wankingiri lebyi hetelelaka hi bya n’watenyana. Eka xiyenge lexi, lexi vuriwaka vurhongo bya n’wantenyana, byongo bya wena byi endla magandlati lamakulu, lama fambaka hi ku nonoka. Hi nkarhi lowu, swa tika swinene leswaku u sisimuka, tanihi leswi ngati ya wena yo tala yi khulukelaka emisiheni. Hi nkarhi lowu (kwalomu ka 50 wa tiphesente ta vusiku), miri wa akeka ni ku lunghisa swin’wana ni swin’wana leswi nga fambiki kahle, naswona hi nkarhi lowu, miri wa vana wa kula. I swa nkoka ku xiya leswaku un’wana ni un’wana, lontsongo kumbe lonkulu, loyi a nga byi kumiki vurhongo bya n’watenyana, u ta titwa a ri ni matshimbi, a nga tsakanga hambi ku ri ku va ni ntshikilelo hi siku leri tlhandlamaka.

Eku heteleleni, xiteji ha xin’we xi hetelela hi vurhongo bya REM. Hi nkarhi lowu wa milorho (lowu hakanyingi wu tekaka 90 wa timinete), ngati yo tala yi khulukela enhlokweni naswona magandlati ya le nhlokweni ma fananyana ni ya loko u xalamukile. Hambiswiritano, a wu nge swi koti ku tshukuvanyisa swirho swa wena. Sweswo swa ku pfuna leswaku u nga endli leswi u swi lorhaka naswona u nga tivavisi kumbe ku vavisa van’wana.

Switeji leswi swa REM kumbe swa milorho, swa leha nkarhi ni nkarhi loko swi va kona ni vusiku naswona swi vonaka onge swa n’wi pfuna munhu emiehleketweni. Ku fananyana ni khompyuta, byongo byi kambela rungula leri u ri hlayiseke swa xinkarhana, byi susa rungula leri nga riki ra nkoka kutani byi siya leri nga ta pfuna hi ku famba ka nkarhi. Loko munhu a tshamela ku lorha loko a etlele, u va ni swiphiqo emintlhavekweni. Hi xikombiso, vanhu lava nga ni xiphiqo xa nkelunkelu, a va etleli nkarhi lowu ringaneke hi nkarhi wa REM, leswi endlaka leswaku ntshikilelo wu va hlasela hi matimba swinene.

Kutani, ku humelela yini loko nkarhi ni nkarhi hi nga etleli nkarhi lowu ringaneke (hi endla hi vomu kumbe hi nga endli hi vomu), xisweswo hi va ni xikweleti xa vurhongo? Loko hi tshamela ku etlela tiawara letitsongo, a hi nge swi koti ku kuma vurhongo lebya n’watenyana, lebyi hi pfunaka swinene emiehleketweni. Loko hi etlela bya n’wampfundla, hi tala ku lata rimbambu kutani hi pfuka byi nga si phaha kahle, a hi kanyingi laha hi kumaka vurhongo lebyiya bya n’watenyana lebyi nga pfunaka ku pfuxelela mimiri ya hina. Lava va nga ni xikweleti lexikulu xa vurhongo a va swi koti ku yisa nyingiso eka nchumu wun’we nkarhi wo leha, va ni xiphunta naswona va rivala marito, va lahlekeriwa hi vuswikoti byo ehleketa kahle naswona miehleketo ya ku tisungulela nchumu wo karhi ya hela.

I yini lexi endlaka leswaku miri wu lava ku etlela? Ku ni swivangelo swo hlayanyana leswi endlaka leswaku miri wu lava ku sisimuka ni ku etlela (siku ni siku). Swi vonaka onge sayense ya byongo yi hoxa xandla eka swona. Nakambe, ku ni xitichi xa tisele ta miri lexi kumekaka ebyongweni, lexi pfunaka ku lawula ndlela leyi munhu a etlelaka ha yona. “Xikomba-nkarhi” lexi xi le kusuhi ni laha ku nga ni tisele leti fambisaka rungula ku suka etihlweni ku ya ebyongweni ti hlanganaka kona. Xisweswo, ku vonakala ku khumba ndlela leyi hi nga ta etlela ha yona. Ku vonakala lokukulu ka ku pfuxa loko u etlele, kasi munyama wa ku mbuwetela leswaku u byi faya.

Mahiselo ni matitimelelo ya miri wa wena ma hoxa xandla na wona. Loko miri wa wena wu hisa ngopfu—eminkarhini ya nimpundzu ni nimadyambu—hi nkarhi wolowo u va u xalamuke ngopfu. Loko miri wa wena wu timuleka, wa khudzehela swinene. Valavisisi va pfumela leswaku vanhu a va fani emhakeni ya ku tshama va xalamukile ni ku khudzehela.

U Fanele U Etlela Nkarhi Wo Tanihi Kwihi?

Vativi va sayense va hi byela leswaku, hi xiringaniso, vanhu va fanele va etlela kwalomu ka tiawara ta nhungu vusiku byin’wana ni byin’wana. Kambe minkambisiso yi kombisa leswaku swilaveko swa vanhu a swi fani nikatsongo.

Ku tikambisisa lokunene ku nga ku pfuna u lemuka loko u ri khathalela kahle rihanyo ra wena kumbe u ri ni xikweleti xa vurhongo. Vativi va pfumelelana hi swikombiso leswi swi vonakaka eka munhu la etlelaka nkarhi lowu ringaneke:

◼ Vurhongo byi titela hi ku olova, a swi kali swi lava a nwa murhi kumbe a rhanga a vumbuluka-vumbuluka kumbe a va ni gome byi nga si n’wi teka.

◼ A wu tali ku pfuka nivusiku, kambe loko wo tshuka u sisimukile, byi tlhela byi ku teka hi ku hatlisa.

◼ Hi ntolovelo u pfuka hi nkarhi lowu fanaka mpundzu wun’wana ni wun’wana handle ko pfuniwa hi ku rila ka alamu.

◼ Loko se u pfukile naswona u yime hi milenge, wa swi twa leswaku u pfukile naswona minkarhi yo tala u va u xalamukile nhlikanhi hinkwawo.

Leswi Nga Ku Pfunaka

Ku vuriwa yini hi lava va talaka ku va ni nkelunkelu? Vativi van’wana va ringanyeta magoza lama landzelaka:

1. U nga nwi swilo swo kota kofi kumbe tiya loko u ri kusuhi ni ku etlela. Vanhu vo tala va endla xihoxo, va ehleketa leswaku swakunwa leswi nga ni xihoko swi ta va pfuna leswaku va etlela. Hambiswiritano, vulavisisi bya madokodela byi kombisa leswaku byala byi nga ha ku lawula naswona byi kwamula vurhongo bya wena.

2. Tshika ku dzaha. Mutivi un’wana u ri: “Vanhu lava dzahaka swa va tikela swinene ku khomiwa hi vurhongo, hikuva fole ri tlakula nsusumeto wa ngati, ri engetela mpimo lowu mbilu yi baka ha wona ni ku endla leswaku byongo byi xalamuka. Vanhu lava dzahaka va tala ku pfuka ko tala nivusiku, kumbexana hi leswi mimiri ya vona yi vaka yi ome fole.”

3. U nga yi tirhisi ngopfu miehleketo kumbe ku endla vutiolori loko u ri kusuhi ni ku etlela. Ku endla vutiolori swi endla leswaku munhu a wisa kahle kambe ku nga ri loko byi endliwa munhu se a ri kusuhi ni ku etlela. Ku ringeta ku tlhantlha swiphiqo leswikulu kumbe leswi tlhontlhaka miehleketo loko u ri kusuhi ni ku etlela swi nga ku tsona ku rhula ka mianakanyo loku u ku lavaka leswaku u khomiwa hi vurhongo.

4. Tiyiseka leswaku kamara ra wena a ri na pongo, ri va ni munyama naswona loko swi koteka, ra pepa. Malunghana ni pongo, xiya leswi nkambelo lowu dumeke wu swi kumeke malunghana ni vanhu lava tshamaka ekusuhi ni rivala ra swihaha-mpfhuka lava vulaka leswaku a va ha ri twi pongo ra swona. Loko maetlelelo ya vona ma kamberiwa, byongo bya vona a byi rhekhoda xihaha-mpfhuka xin’wana ni xin’wana loko xi jitama niloko xi suka! Valavisisi va gimete hi ku vula leswaku vanhu lava a va tshama kwalaho a va lahlekeriwa hi awara yin’we ya vurhongo bya n’watenyana loko va pimanisiwa ni lava va tshamaka etindhawini leti nga riki na pongo. Ku tipfala tindleve kumbe tindlela tin’wana ta ku hunguta pongo a ti ta va ti va pfune ngopfu leswaku va kuma lebya n’wankingiri. Van’wana va kume leswaku pongo ra le hansi, ku fana ni leri endliwaka hi fene loko yi ndzuluka, ra pfuna ngopfu-ngopfu loko ri endla leswaku u twa rona ku ri na ra le xitarateni.

5. Vana ni vukheta loko swi ta eku nweni ka maphilisi ya ku ku etlerisa. Ku ni vumbhoni byo tala bya leswaku mirhi leyinyingi leyi tirhisiwaka ku etlerisa vanhu yi hetelela yi endla leswaku va nga ha swi koti ku etlela handle ka yona, hi ku famba ka nkarhi yi heleriwa hi matimba naswona yi vanga makhombo man’wana. Loko se swi tikile, mirhi yoleyo yi nga pfuna loko yo tirhisiwa ku tshungula munhu swa xinkarhana.

Leswi nkelunkelu wu nyanyisiwaka hi gome, ku ehleketiwa leswaku ndlela leyi nga pfunaka munhu leswaku a byi faya kahle vurhongo, i ku va ni ku rhula naswona a tsaka loko a ri kusuhi ni ku etlela. Swi nga va swinene ku tshikanyana timhaka leti ku karhataka ta siku kutani u endla leswi nga ta ku tsakisa, ku fana ni ku hlaya. Xa pfuna swinene xitsundzuxo xa Bibele lexi nge: “Mi nga vileli ha nchumu, kambe eka hinkwaswo tivisani Xikwembu swikombelo swa n’wina hi xikhongelo ni xikombelo swin’we ni ku nkhensa swikombelo swa n’wina; kutani ku rhula ka Xikwembu . . . ku ta rindza timbilu ta n’wina ni matimba ya n’wina ya mianakanyo”—Vafilipiya 4:6, 7.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 26, 27]

Mavonelo Man’wana Lama Hoxeke

1. Ku nwa swakunwa leswi nga ni khafeyini i swinene ngopfu leswaku u tshama u xalamukile loko u ya ekule hi movha.

Minkambisiso yi ringanyeta leswaku vachayeri va tixisa hi ku ehleketa leswaku va ha xalamukile kasi vurhongo byo tlanga hi vona. Loko u tsandzeka ku papalata ku teka riendzo ro leha nivusiku, swa antswa leswaku u famba u yima, u byi kokanyana (ku sukela eka 15 ku ya eka 30 wa timinete), u tlhela u fambanyana hi milenge u tiolola mavoko ni milenge.

2. Loko ndzi ri ni xiphiqo xa ku etlela, ndzi ta pfuniwa hi ku lata rimbambu swa xinkarhana.

Kumbexana swi nga pfuna, kambe vativi va kholwa leswaku nchumu wa kahle i ku etlela nkarhi lowu ringaneke eka tiawara tin’wana ni tin’wana ta 24. Ku etlela swa xinkarhana ni nhlikanhi (kwalomu ka 15 ku ya eka 30 wa timinete) swi nga ku pfuna leswaku u xalamuka nindzhenga handle ko kavanyeta ndlela leyi u etlelaka ha yona nivusiku. Kambe, ku etlela swa xinkarhana se ku sele tiawara ta mune leswaku u etlela lebya nivusiku swi nga endla leswaku u nga wisi kahle nivusiku.

3. Milorho leyi hi yi tsundzukaka ya hi kavanyeta leswaku hi nga wisi kahle.

Milorho (leyi yi taka loko hi etlele vurhongo bya REM) i xikombiso xa leswaku hi etlele kahle naswona yi nga ha ta ka mune kumbe ku tlula loko munhu a etlele lebya n’wantenyana. Minkambisiso yi kombisa leswaku milorho leyi hi yi tsundzukaka hi leyi hi pfuxiweke ha ha yi lorha kumbe leyi hi sisimukeke hi yi lorhe eka timinete ti nga ri tingani leti hundzeke. Hi hala tlhelo, norho wo chavisa wu nga ha vangela munhu gome naswona wu endla leswaku swi tika leswaku a tlhela a khomiwa hi vurhongo.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Vurhongo bya n’wantenyana byi endla leswaku u pfuka u xalamuke kahle siku hinkwaro

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Sweswi van’wasayense se va swi tiva leswaku vurhongo byi ni swiyenge swo hambana-hambana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Lava dzahaka swa va tikela swinene ku khomiwa hi vurhongo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Tirhisa vukheta emhakeni yo nwa maphilisi ya vurhongo