Va Ni Vutivi Lebyikulu Kambe A Byi Va Pfunanga Ngopfu
“Hambileswi vanhu va ha ku endlaka nhluvuko lowukulu eka sayense, kambe a ku vanga ni ku cinca lokukulu eka leswi endlekeke eka magidi mambirhi ya malembe lama hundzeke; hikwalaho, ha ha fanele ku dyondza swo karhi eka swona.”—Kenneth Clark, Civilisation—A Personal View.
HAKUNENE sayense yi endle nhluvuko lowukulu eka malembe-xidzana lama hundzeke. Magazini wa Time wu vula leswaku nhluvuko wolowo wu “pfune vanhu vo tala leswaku va hanya vutomi bya le henhla swinene ku tlula lebyi a byi hanyiwa enkarhini lowu hundzeke.” Ku endliwe nhluvuko lowukulu eka swa vutshunguri. N’wamatimu Zoé Oldenbourg u vula leswaku emalembeni ya le xikarhi, “mirhi a yi ri na khombo naswona a yi dlaya. A swi olova leswaku dokodela a tikuma a dlaye munhu kasi a a ringeta ku n’wi tshungula.”
Minkarhi Yin’wana A Va Nga Swi Lavi Ku Dyondza
Minkarhi yin’wana vanhu a va nga swi lavi ku dyondza. Hi xikombiso, eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19, madokodela yo tala ma bakanye vumbhoni lebyi a byi lo tlangandla, bya leswaku na wona a ma hundzisela mavabyi eka lava ma va tshungulaka. Hikwalaho a ma wa tshikanga matshungulelo lama nga ni khombo naswona ma ale ku hlamba mavoko ma nga si hundzela eka muvabyi un’wana.
Nilokoswiritano, sayense ni thekinoloji swi ye emahlweni swi endla nhluvuko. Kutani swa twala leswaku eka leswi vanhu va swi dyondzeke enkarhini lowu hundzeke, a va fanele va kote ku kuma ndlela yo endla leswaku misava yi va ndhawu leyi tsakisaka ni leyi sirhelelekeke. Kambe a swi vanga tano.
Ehleketa hi leswi swi endlekeke eYuropa eka lembe-xidzana ra vu-17. A va ehleketa leswaku hi lembe-xidzana rero, va endle nhluvuko lowukulu naswona va tshubule swo tala. Kambe, hi ku vula ka Kenneth Clark, swi le rivaleni leswaku “hambileswi va kumeke vutivi lebyikulu eka sayense ni le ku endleni ka swilo, kambe vanhu a va ha xanisiwa ni ku dlayiwa hi ndlela ya tihanyi.”
Enkarhini wa hina, vanhu a va si tiyimisela ku dyondza eka leswi endlekeke enkarhini lowu hundzeke leswaku va ta papalata swihoxo sweswo. Hikwalaho ka sweswo, vutomi bya hina eka pulanete leyi bya ha ri ekhombyeni. Mutsari Joseph Needham u gimete hi ku vula leswaku xiyimo lexi nga kona xi bihe ngopfu lerova ‘hinkwerhu hi tshama hi khome mbilu leswaku swipandza-nhloko swi nga tshuki swi ringeta ku herisa vutomi emisaveni.’
Ha yini hi tikuma hi hanya emisaveni leyi teleke hi madzolonga ni tihanyi, kambe yi ri ni vanhu lava nga ni vutivi naswona va tlhariheke? Xana xiyimo lexi xi ta kala xi cinca? Swihloko swimbirhi leswi landzelaka swi ta tlhuvutsa swivutiso leswi.