Matiko A Ma Si Dyondza Nisweswi
“Vanhu va nga pfuneka loko vo dyondza eka leswi endlekeke enkarhini lowu hundzeke! Kambe mintlhaveko ni mavonelo ya vanhu swi hi pfala mahlo leswaku hi nga dyondzi nchumu eka leswi endlekeke enkarhini lowu hundzeke!”—Samuel Taylor Coleridge.
XANA u pfumelelana ni leswi vuriweke hi Samuel Coleridge la nga mutlhokovetseri wa Munghezi? Xana swi nga endleka leswaku mintlhaveko ya hina yi hi siva mahlo lerova hi susumeteleka ku endla swihoxo leswi fanaka ni leswi endliweke hi vakokwa wa hina?
Tinyimpi Ta Nkutsulo
Hi xikombiso, anakanya hi swilo swin’wana leswi vanhu va swi endleke hi nkarhi wa Tinyimpi ta Nkutsulo. Hi 1095 C.E., Mupapa Urban wa Vumbirhi u khutaze “Vakreste” leswaku va teka Tiko ro Kwetsima eka Mamoslem. Tihosi, vakulukumba va tiko, masocha ni vaaka-tiko va matiko hinkwawo lawa a ma lawuriwa hi Urban wa Vumbirhi va amukele xirhambo xexo. N’wamatimu un’wana wa le malembeni ya le xikarhi, u vula leswaku “un’wana ni un’wana la hanyaka hi nawu wa Kreste” u hatlisele ku ya hoxa xandla eka xirhambo xexo.
N’wamatimu Zoé Oldenbourg u vula leswaku valwi vo tala va tinyimpi ta nkutsulo a va “khorwisekile leswaku hi ku hlanganyela enyimpini [a va] endla leswi Xikwembu a xi swi lava hi ku kongoma.” U vula leswaku “a va tivona va ri tintsumi leti hlaselaka vana va diyavulosi.” Nakambe a va kholwa leswaku “hinkwavo lava nga ta fa va ta nyikiwa tiharhi ta ku fela ripfumelo loko va fika etilweni,” ku vula mutsari Brian Moynahan.
Kumbexana Valwi va Tinyimpi ta Nkutsulo a va nga swi xiyi leswaku valala va vona a va kholwa leswi fanaka. N’wamatimu J. M. Roberts, ebukwini yakwe leyi nge Shorter History of the World, u vula leswaku masocha ya Mamoslem na wona ma ye enyimpini ma khorwisekile leswaku ma lwela Xikwembu nileswaku “loko mo dlayiwa hi vanhu lava nga riki vapfumeri, ma ta nghena eparadeyisini” etilweni.
Matlhelo hamambirhi a ma dyondzisiwe leswaku ma lwa nyimpi yo lulama leyi amukeriweke ni leyi katekisiweke hi Xikwembu. Varhangeri va vukhongeri ni va tipolitiki va nghenise moya lowu eka vanhu kutani va kucetela valandzeri va vona leswaku va endla leswi va swi lavaka. Matlhelo hamambirhi ma endle swiendlo swa tihanyi leti chavisaka.
I Vanhu Va Njhani?
I vanhu va njhani lava endleke swilo swo bihisa xileswi? Vo tala va vona i vanhu lava tolovelekeke—va fana ni vanhu va namuntlha. A swi hlamarisi leswi vo tala va vona a va hisekela etlhelo naswona a va lava ku lulamisa leswi a va vona swi nga fambi kahle enkarhini wa vona. Leswi a va hlundzukile, a va nga swi xiyi leswaku loko va ri karhi va lwela “vululami,” va endle leswaku vanhu vo tala lava nga riki na nandzu lava tikumeke va ri eswivandleni swa nyimpi, ku nga vavanuna, vavasati ni vana, va nga kumi vululami, kambe va twa ku vava, va xaniseka.
Xana a swi vanga tano ematin’wini hinkwawo? Xana varhangeri vo tala lava nga ni vuswikoti byo kucetela vanhu, a va kucetelanga vanhu va ntsandza-vahlayi—lava hi ntolovelo a va ta va va nga endlanga swilo swo biha—leswaku va hlanganyela etinyimpini leti tsemaka nhlana ni ta vuphukuphuku, va lwa ni van’wana lava na vona va nghenaka kereke ni lava rhandzaka tipolitiki ku fana na vona? Ku lwa ka matlhelo hamambirhi ni ku vula ka tlhelo ha rin’we leswaku ri seketeriwa hi Xikwembu hi swona swi endleke leswaku va vona onge swi fanerile leswaku va xanisana hi tlhelo ra tipolitiki ni ra vukhongeri. Hi yona ndlela leyi vafumi va tihanyi va yi tirhiseke eka malembe-xidzana yo tala. Moynahan u vula leswaku leyi hi yona ndlela leyi “tirhisiweke loko Manazi ma dlayetela Vayuda naswona enkarhini wa hina yi tirhisiwe loko ku dlayeteriwa rixaka hilaha yi tirhisiweke hakona eka nyimpi yo sungula ya nkutsulo.”
U nga ha ku, ‘Kambe vanhu lava hanyeke kahle emianakanyweni namuntlha a va nge pfumeli ku kuceteriwa hi ndlela yoleyo. Xana a hi hluvukanga?’ Hi fanele ku va hi hluvukile. Kambe, xana hakunene hi dyondze swo karhi eka leswi endlekeke enkarhini lowu hundzeke? Xana u kona loyi loko a languta leswi endlekeke eka malembe ya dzana lama hundzeke, a nga vulaka hi ku tiyiseka leswaku hi dyondze swo karhi hakunene?
Nyimpi Yo Sungula Ya Misava
Leswi endliweke hi Valwi va Tinyimpi ta Nkutsulo swi tlhele swi endliwa hi nkarhi wa nyimpi yo sungula ya misava. Roberts u vula leswaku “lexi hlamarisaka hi 1914 hileswi swi vonakaka onge etikweni rin’wana ni rin’wana, vanhu vo tala ngopfu, va ntlawa wun’we, va vukhongeri byin’we, va rixaka rin’we va tinyiketeleke ku ya enyimpini hi ku tirhandzela.”
Ha yini ku ri ni vanhu vo tala ngopfu lava tolovelekeke lava “tinyiketeleke ku ya enyimpini hi ku tirhandzela”? Hikuva swilo leswi va swi tekaka swi ri swa nkoka nileswi va swi kholwaka swi titshege eka tifilosofi leti a ti dumile hi nkarhi wolowo, kukotisa leswi lava va tekeleleke eka vona a va ri xiswona. Hambiloko van’wana va nghenele nyimpi hikwalaho ka ku lava ntshunxeko ni vululami, a swi kanakanisi leswaku vo tala va nghenele nyimpi ntsena hileswi va byeriweke leswaku rixaka ra ka vona ri tlakukile ku tlula tinxaka tin’wana kutani hi vona va faneleke va fuma.
Vanhu lava va kuceteriwe ku pfumela leswaku nyimpi a yi papalateki—“i ya ntumbuluko.” Mutsari Phil Williams u vula leswaku “dyondzo ya Darwin” yi nyike vonelo ra leswaku nyimpi i ndlela ya “ku herisa swilo leswi nga faneriwiki hi ku hanya.”
Phela, un’wana ni un’wana a a vona onge dyondzo ya yena i yinene. Xana ku ve ni vuyelo byihi? Mutsari tlhelo n’wamatimu Martin Gilbert u vula leswaku hi nkarhi wa Nyimpi yo Sungula ya Misava, “tihulumendhe a ti kucetela xihlawuhlawu, ku rhandza tiko ni ku va tinhenha enyimpini”—naswona vanhu va lo landzela kunene. Mutivi wa ikhonomi John Kenneth Galbraith, u kulele etiko-xikaya rin’wana ra le Canada hi nkarhi wa nyimpi. U vule leswaku vanhu hinkwavo lava a hlanganeke na vona a va vulavula hi “vuphukuphuku lebyi nga erivaleni bya nyimpi ya le Yuropa.” Va te: “Vanhu vo tlhariha . . . a va pfumelanga leswaku vuphukuphuku byo tano byi lawula vutomi bya vona.” Kambe byi va lawurile. Xana ku ve ni vuyelo byihi? Kwalomu ka masocha ya 60 000 ya le Canada a ma ri exikarhi ka masocha ya timiliyoni ta kaye, lama dlayiweke eka nyimpi ya tihanyi leyi vitaniweke nyimpi yo sungula ya misava.
A Ku Dyondziwanga Nchumu
Ku nga si hela makume mambirhi ya malembe, moya lowu fanaka wu tlhele wu vonaka loko ku sungula Mfumo wo Sindzisa ni Vunazi. Hugh Purcell u vula leswaku Vafumi vo Sindzisa a va tirhisa “swilo ni minthyeketo leswaku va chavisa vanhu.” Nchumu wun’wana lowu nga ni matimba lowu a va wu tirhisa a ku ri ku hlanganisa vukhongeri ni tipolitiki, va khongela eka Xikwembu leswaku xi katekisa masocha ya vona.
Un’wana la swi koteke ku “lawula mianakanyo ya vanhu hi ku helela naswona a ri ni vuswikoti bya ku va khoma hi ririmi” a ku ri Adolf Hitler. Ku fana ni vo tala lava a va rhandziwa hi vanhu hileswi a va va kucetela leswaku va va ni xihlawuhlawu, Hitler a a pfumela leswaku ‘vanhu va lawuriwa hi mintlhaveko ya vona ku nga ri hi mabyongo ya vona.’ U tirhise ku tsana loku ka vanhu hi ku pfuxa rivengo leri ana a ri ri kona—ku fana niloko a kucetela Majarimani leswaku ma chava ni ku venga Vayuda,” hi ku vula ka Purcell. Hitler u lumbete Vayuda hi ku vula a ku, ‘Vayuda va onha tiko ra Jarimani.’
Lexi tsemaka nhlana hi nguva leyi hileswaku vanhu va timiliyoni lava a va vonaka va hluvukile va tlhele va kuceteleka hi ku olova leswaku va dlayetela vanhu. Geary u vutise a ku: “Swi tise ku yini leswaku vanhu va tiko leri a ri vonaka onge ri hluvukile va tsandzekile ku hanyisana ni van’wana kambe mfumo wa Vunazi wu va kucetela leswaku va dlayetela vanhu hi ndlela ya tihanyi?” Naswona a ku ri tiko leri a ri “hluvukile” nakambe a ri tivula ra Vukreste! Va yengiwe ku endla sweswo hileswi a va rhandza tifilosofi ni marhengu ya vanhu ku ri ni leswi Yesu Kreste a a dyondzisa swona. Naswona ku sukela hi nkarhi wolowo, vavanuna ni vavasati vo tala va timbilu letinene va kuceteriwile leswaku va hlanganyela eka swiendlo swa tihanyi!
Mutivi wa filosofi wa le Jarimani Georg Hegel, u ri: “Leswi hi swi voneke ni leswi swi endlekeke enkarhini lowu hundzeke swi hi dyondzisa leswaku matiko ni tihulumendhe a va dyondzanga nchumu eka leswi endlekeke enkarhini lowu hundzeke.” Swi nga ha endleka vanhu vo tala va nga pfumelelani ni ndlela leyi Hegel a a languta vutomi ha yona, kambe va tele lava pfumelelanaka ni leswi a swi vuleke laha henhla. Khombo ra kona, swi vonaka onge swa va tikela vanhu ku dyondza swo karhi eka leswi endlekeke enkarhini lowu hundzeke. Kambe, xana na wena u fanele u fana na vona?
Entiyisweni, dyondzo leyi nga erivaleni leyi hi faneleke hi yi dyondza hi leyi: Hi lava nchumu lowu tshembekaka ngopfu ku tlula tifilosofi ta vanhu leti nga ni swihoxo leswaku hi kota ku papalata makhombo lama weleke vakokwa wa hina. I yini lexi faneleke xi hi kongomisa ematshan’weni ya ku kongomisiwa hi tifilosofi ta vanhu? Emalembeni lama tlulaka gidi ku nga si sungula Tinyimpi ta Nkutsulo, vadyondzisiwa va Yesu Kreste va kombise ndlela leyinene leyi Vakreste va ntiyiso va faneleke va hanya ha yona—ku nga yona ndlela leyi faneleke. A hi kambisiseni leswi va swi endleke leswaku va papalata ku hlanganyela etinyimpini ta le nkarhini wa vona. Kambe, xana swi nga endleka leswaku namuntlha matiko ma dyondza ku papalata tinyimpi? Naswona ku nga khathariseki leswaku matiko ma dyondza swo karhi kumbe a ma dyondzi nchumu, i yini leswi Xikwembu xi nga ta swi endla leswaku xi herisa ku xaniseka loku hinkwako ka vanhu?
[Swifaniso leswi nga eka tluka 22]
Etinyimpini leti vanhu va ti lweke, vanhu a va khomiwa hi ndlela ya tihanyi ni ku xanisiwa
[Swifaniso leswi nga eka tluka 23]
Ehenhla: Vahlapfa lava nga etindhawini leti hlaseriweke hi nyimpi
Swi tise ku yini leswaku vanhu lava a va vonaka onge va hluvukile va hlanganyela eka madzolonga yo biha swonghasi?
[Swihlovo Swa Kona]
Vahlapfa va le Rwanda: UN PHOTO 186788/J. Isaac; ku wa ka World Trade Center: AP Photo/Amy Sancetta