Xana Wu Kona Ntlhantlho?

XANA u fanele u endla yini hi xilo lexi u nga ha xi laviki? U nga ha vona onge swa antswa “ku xi cukumeta.” Hambiswiritano, a swi olovi ku cukumeta swilo swin’wana leswi thyakisaka. Ha yini swi nga olovi? Vandla leri khathalelaka mbango ra le Italiya ri ringanyeta leswaku loko nghilazi yi cukumetiwe elwandle yi teka malembe ya 1 000 yi nga si onhaka. Kasi maphepha ma bola hi tin’hweti tinharhu ntsena. Switompi swa fole swi thyakisa lwandle ku ringana malembe ya ntlhanu; tipulasitiki ti heta malembe ya khume ku ya eka 20; swilo leswi endliweke hi nayiloni swi teka malembe ya 30 ku ya eka 40; swikotela swi teka malembe ya 500; swilo leswi endliweke hi polystyrene swi teka malembe ya 1 000.

Swilo swo tano leswi thyakisaka swi engeteleke ngopfu. Namuntlha ku xavisiwa swilo swo tala, naswona lava swi navetisaka va lava hi kholwa leswaku hi fanele hi va na swona swilo sweswo hinkwaswo. Phepha-hungu ra le Britain leri vuriwaka The Guardian ri swi katsakanya hi marito lawa: “Vanavetisi va hi pfuna hi xiya swilo leswi a hi nga swi tivi leswaku ha swi lava.” Kunene, hi tshamela ku navela ku xava swilo leswa ha ku nghenaka efexenini, loko hi nga endli tano, hi ta salela endzhaku. Phela, loko vanavetisi va vulavula hi swilo “leswintshwa,” va vula leswaku “swa antswa naswona i swa xiyimo xa le henhla,” kasi loko swi ri swa “khale,” va vula leswaku “i swa xiyimo xa le hansi naswona swi hundzeriwe hi nkarhi.”

Xisweswo, hakanyingi hi khutaziwa ku xava swilo leswintshwa ematshan’weni yo lunghisa leswa khale. Ku vuriwa leswaku ku xava swilo leswintshwa swa olova naswona swi hlayisa mali ku ri ni ku lunghisa leswa khale. Minkarhi yin’wana swi tano. Kambe, hakanyingi swa durha ku lahla swilo swa khale leswaku u ta xava leswintshwa kasi a swi bohi.

Swilo swo tala manguva lawa a swi lunghiseki loko swi onhakile. Kutani munhu u fanele a xiya sweswo loko a swi xava. Magazini wa le Jarimani lowu vulavulaka hi vaxavi wu te: “Swilo swo tala leswi hi swi xavaka swi onhaka hi ku hatlisa. Leswi a swi ri ‘efexenini’ tolo namuntlha swi humile ‘efexenini’ naswona hi xitalo swa cukumetiwa. Hikwalaho, siku ni siku swilo leswi nga ha tirhisiwaka swi hetelela swi cukumetiwile!”

Xana munhu wa vuyeriwa hakunene loko a tshamela ku xavetela swilo? Ku vula ntiyiso, lava vuyeriwaka i van’wamabindzu hikuva xikongomelo xa vona i ku kuma mali yo tala. Phepha-hungu ra vhiki ni vhiki ra le Switzerland leri vuriwaka Die Weltwoche ri ri: “Ikhonomi a yi ta wa loko nhundzu ni mimovha ya vanhu a swi nga onhaki kumbe a swi teka nkarhi wo leha ku onhaka.” Sweswo a swi nga ta xi tlhantlha xiphiqo lexi, hikuva a swi ta endla leswaku vanhu va heleriwa hi mintirho. Kutani, hi tihi tin’wana ta tindlela leti nga tirhisiwaka leswaku ku tlhantlhiwa xiphiqo xa ku cukumetiwa ka swilo?

Xana Swi Fanele Swi Cukumetiwa, Swi Tlhela Swi Tirhisiwa Kumbe Swi Hungutiwa?

Matiko man’wana lama hluvukeke ma tlhantlha xiphiqo lexi hi ku cukumeta thyaka ra wona ematikweni lama ha hluvukaka. Hi xikombiso, xiviko xin’wana xi kombisa leswaku “endhawini yin’wana leyi nga ni khombo eNigeria, ku kumeke tikhemikhali leti nga ni chefu leti endlaka 3 500 wa tithani ti pfuta eka madiramu lama tlulaka 8 000 lama kurheke, ti thyakisa misava ni mati ya le hansi ka misava.” Ku cukumeta thyaka hi ndlela yoleyo a ku tlhantlhi xiphiqo naswona a ku kombisi ku anakanyela van’wana.

Ku vuriwa yini hi ku tirhisiwa ka swilo leswi nga ha laviwiki ematshan’weni yo swi cukumeta? Phela, sweswo swi ta lava leswaku vanhu va hambanisa swilo leswi va nga ha swi laviki swi va hi mintlawa-ntlawa, ku nga swona leswi ana nawu se wu swi lavisaka xiswona etindhawini tin’wana. Mfumo wu nga ha lerisa leswaku swilo leswi cukumetiwaka swi vekiwa hi mintlawa yo hambana-hambana yo kota maphepha, mabokisi, tinsimbi, tinghilazi ni swilo leswi bolaka. Kasi mabodlhela na wona ma nga ha vekiwa hi ku ya hi mivala ya wona.

Hakunene swa pfuna leswaku swilo leswi nga ha laviwiki swi tlhela swi tirhisiwa. Buku leyi nge 5000 Days to Save the Planet yi vula leswaku ku sweka aluminiyamu leyi nga tshama yi tirhisiwa “swi endla leswaku ku nga tirhisiwi gezi ro tala” naswona swi “hunguta ku thyakisiwa ka mbango loku vangiwaka hi ku ceriwa ni ku swekiwa ka yona.” Buku leyi ya hlamusela: “Loko phepha leri nga tshama ri tirhisiwa ri swekiwa nakambe, ku tirhisiwa ntsena hafu ya matimba ya gezi ni mati lamatsongo, leswi tirhisiweke loko ku endliwa phepha lerintshwa. . . . Swilo swo tala leswi cukumetiwaka ku nga tlhela ku endliwa swin’wana ha swona. . . . Hambi ku ri tifeme leti nga taka ti nga swi koti ku tirhisa swilo leswi ti swi cukumetaka, ti nga ha swi nyika tifeme tin’wana leswaku ti swi tirhisa . . . Le Holland, ku sukela eku sunguleni ka va-1970, ku ni tifeme leti cincanaka hi swilo leswi ti nga ha swi tirhisiki.”

Tihulumendhe tin’wana ti khutaza vanhu leswaku va anakanya hi tindlela ta ku sivela ku hatlisela ku cukumeta swilo. Buku leya ha ku boxiwaka yi lemukisa leswaku “ku fanele ku hatla ku tekiwa goza” leswaku vanhu va “tshika ku hatlisela ku cukumeta swilo . . . kutani va dyondza ku swi hlayisa leswaku va kota ku hunguta thyaka ni ku hunguta mali leyi tirhisiwaka ku swi lahla.”

Hambiswiritano, lava va lavaka ku “tshika ku hatlisela ku cukumeta swilo” va fanele va tiyimisela ku swi tirhisa nkarhi wo leha hilaha swi nga kotekaka hakona swilo leswi va swi xavaka, va swi cukumeta ntsena loko se swi nga ha pfuni nchumu. Swilo leswi va nga swi laviki kambe swa ha ri swinene va fanele va swi hlakatela lava va nga swi tirhisaka. Hofisi ya le Darmstadt ya German Öko-Institut (Vandla ra Ikholoji), yi vula leswaku ndyangu lowu hanyaka hi nawu lowu nge “U nga tlangi hi swilo” a wu cukumeti swilo swo tala ku fana ni ndyangu lowu nga riki na mhaka ni ku cukumeta swilo.

Kambe, xana mindyangu yo tala yi ta wu landzela nawu lowu? Swi vonaka swi nga ri tano. Xiphiqo lexi vanhu va nga na xona xa ku cukumeta swilo xi kombisa leswaku va ni swiphiqo swin’wana leswikulu. Namuntlha vanhu vo tala va ehleketa ntsena hi ku cukumeta swilo. A hi kambisiseni leswaku mukhuva wolowo va nga na wona wu nga hundzeleta swilo hi ndlela yihi.

Makhombo Ya Ku Va Ni Mukhuva Wa Ku Cukumeta Swilo

Vanhu lava nga ni mukhuva wa ku cukumeta swilo va nga ha tikuma va cukumeta xin’wana ni xin’wana. Vanhu va kona va nga ha lahlekeriwa hi moya wa ku tlangela naswona va endla swilo hi vuphukuphuku lerova va tolovela ku cukumeta nchumu wun’wana ni wun’wana swin’we ni swakudya swo tala va nga si swi tsongola ni hi rintiho. Vanhu lava tikurisaka ni lava va lawuriwaka hi tifexeni ni swilo swin’wana leswi nga nyawuriki, minkarhi yo tala va nga ha tikuma va boheka ku xava swiambalo leswintshwa, nhundzu ya le ndlwini ni swilo swin’wana leswa ha riki swinene, leswaku va siva leswa khale.

Hambiswiritano, mukhuva lowu a wu khumbi ku cukumetiwa ka swilo ntsena. Ku nga ri khale, xiviko xa vanhu va le Jarimani lava tirhanaka ni ku cukumetiwa ka nhundzu ya le ndlwini xi te: “Ndlela leyi hi khomaka nhundzu ya le ndlwini ha yona loko hi nga ha yi lavi kutani hi yi cukumetaka endzhaku ka malembe ya ntlhanu ivi hi xava leyintshwa, se hi yona ni ndlela leyi vanhu va khomiwaka ha yona. A hi swi tivi leswaku vanhu va ka hina va ta hanya hi ndlela leyi ku fikela rini.” Xiviko lexi xa hlamusela: “Loko munhu a nga ha tirhi hi ndlela leyi enerisaka vathori va yena, ku thoriwa un’wana. Phela, vanhu lava lavaka ntirho va tele!”

Ebukwini yakwe leyi nge Earth in the Balance, khale ka Xandla xa Muungameri wa le United States, Al Gore u tlakuse xivutiso lexi xa nkoka: “Xana hi teka vanhu-kulorhi ku fana ni swilo leswi hi swi tirhisaka, leswi loko hi nga ha swi lavi hi swi lahlaka? . . . Xana a ha ha ri na mhaka ni ndlela leyi un’wana ni un’wana wa hina a hlawulekeke ha yona?”

Vanhu lava nga ha riki na mhaka ni vanhu-kulobye naswona va nga ha va xiximiki, swi ta va olovela naswona va ta vona swi nga hoxanga ku tshika vanghana va vona kumbe lava tekaneke na vona. Loko phepha-hungu ra le Jarimani leri vuriwaka Süddeutsche Zeitung ri vulavula hi mukhuva lowu ri te: “Hi xava swiambalo leswintshwa kambirhi hi lembe, endzhaku ka malembe ya mune hi xava movha lowuntshwa naswona hi xava tisofa letintshwa endzhaku ka malembe ya khume; lembe ni lembe hi lava ndhawu leyintshwa leyi hi nga ta endzela eka yona; hi xava tindlu letintshwa, hi cinca mintirho ni mabindzu—ha yini hi nga cinci vanghana va hina va vukati?”

Namuntlha vanhu van’wana va ni mukhuva wa ku cukumeta xin’wana ni xin’wana loko va nga ha xi lavi. Hi xikombiso, etikweni rin’wana ra le Yuropa, ku ringanyetiwa leswaku swimanga swa 100 000 ni timbyana ta 96 000 swi cukumetiwe hi vini va swona hi 1999. La sirhelelaka swiharhi etikweni rero u vula leswaku vaaka-tiko-kulobye “a va teki ku fuwa swifuwo swa le ndlwini ku ri vutihlamuleri bya vutomi hinkwabyo. Va ta xava ximbyanyana hi September kutani va xi cukumeta hi August [haxawa loko va endza].” Khombo ra kona, mukhuva wa ku cukumeta swilo wu endla nileswaku vanhu va nga khathali hi vutomi bya vona.

Ku Nga Khathali Hi Vutomi

Swi vonaka onge vanhu vo tala va ehleketa leswaku vutomi bya vona a hi bya nkoka. Njhani? Hi xikombiso, magazini wa le Yuropa wa ha ku kombisa leswaku emalembeni ya sweswinyana yi ya yi andza nhlayo ya vantshwa lava rhandzaka ku tlanga hi ndzilo. Leswi swi vonaka hileswi vo tala va vona va vaka ni nkhinkhi wa ku hlanganyela emintlangwini leyi nga ni khombo swinene. Va hoxa vutomi bya vona ekhombyeni leswaku va kuma ntsako wa xinkarhana ntsena! Leswi van’wa-mabindzu lava hlongorisaka mali va tivaka leswaku mali yi lo vuya eka mintlango leyi, va yi seketela ngopfu. N’watipolitiki wa Mujarimani u vule leswaku vanhu lava seketelaka mintlango leyi nga ni khombo, “hakanyingi mali i ya nkoka eka vona ku tlula rihanyo ni vutomi bya vanhu.”

Ku vuriwa yini hi ku cukumeta n’wana la nga si velekiwaka? Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri ringanyeta leswaku “emisaveni hinkwayo, vamanana va kwalomu ka 75 wa timiliyoni lava tikaka lembe ni lembe, a va va lavi vana volavo va va tikeke. Vavasati vo tala va vona onge ndlela ya ku tlhantlha xiphiqo lexi i ku humesa makhwiri wolawo.” Tincece ti va ekhombyeni hambiloko se ti velekiwile. Hi ku ya hi phepha-hungu ra le Brazil ra O Estado de S. Paulo, “nhlayo ya vana lava siyiwaka eswitarateni yi ya yi andza.” Xana sweswo swi tano ni le ndhawini ya ka n’wina?

Kun’wana ni kun’wana emisaveni leyi hi hanyaka eka yona namuntlha, swi le rivaleni leswaku hakanyingi vutomi byi tekiwa byi nga ri bya nkoka, vanhu va byi herisa rini na rini loko va swi lava. Leswi swi vonaka eka vuhungasi lebyi dumeke lebyi nga ni madzolonga, laha eka filimi kumbe eka TV “tinghwazi” ti dlayetelaka “vanhu vo homboloka.” Hi swi vona eka vugevenga lebyi tinyikeke matimba emisaveni, laha makhamba ma dlayaka vanhu, ma va dlayela mali leyi nga nyawuriki—kumbe ma va dlaya ku nga ri na xivangelo. Nakambe hi swi vona eka mahungu loko ku haxiwa swiviko leswi tsemaka nhlana swa matherorisi, ku dlayeteriwa ka vanhu ni ku herisiwa ka rixaka, eka swiendlo leswi hinkwaswo, vanhu va fa ku fana ni swiharhi—vutomi bya risima byi cukumetiwa ku fana ni thyaka.

A hi nge ku balekeli ku hanya ni vanhu lava nga ni mukhuva wa ku cukumeta swilo, kambe hi nga wu papalata mukhuva wolowo. Xihloko lexi landzelaka xi ta bula hi leswi swi nga hi pfunaka ku hanya ni vanhu lava nga ni mukhuva wolowo wo biha wa ku cukumeta swilo ni ndlela leyi hi nga wu papalataka ha yona.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Etindhawini to tala, swa boha leswaku swilo swa khale swi tlhela swi tirhisiwa

[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Xana tifexeni leti cinca-cincaka ti ku susumetela ku cukumeta swiambalo leswa ha riki kahle kutani u xava leswintshwa?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Hi fanele hi va rhandza vana lava nga si velekiwaka, a hi fanelanga hi va lahla

[Xihlovo Xa Kona]

Index Stock Photography Inc./BSIP Agency

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Vutomi i bya risima swinene, a byi fanelanga byi vekiwa ekhombyeni hikwalaho ka mintlango leyi nyanyulaka