Vanhu Va Lava Swihaha-Mpfhuka Leswi Hlayisekeke

EMAVHIKINI ma nga ri mangani emahlweni ka September 11, Alex a a vona onge u le kusuhi ni ku herisa xiphiqo xakwe xa ku chava ku khandziya xihaha-mpfhuka. Loko xihaha-mpfhuka xi suka le Atena xi kongoma eBoston, mufambisi wa ndzawulo ya timhaka ta tiko la nga ni malembe ya 42 a a nga tikoti hi ku chava, mbilu yakwe a yi ba hi matimba naswona o dzuka kunene.

A a swi tiva leswi a faneleke a swi endla. Dokodela loyi a a ringeta ku n’wi pfuna ku hlula ku chava kakwe ku haha u n’wi byele leswaku a koka moya swinene, a ehleketa hi tindhawu to saseka naswona a khomelela xitulu swi tiya, a xi tshika ka mune hi minete. Loko ku chava ni pongo swi ri kusuhi ni ku n’wi hlula, Alex u titeke hi mahlo ya mianakanyo, a ya ti veka eribuweni ra lwandle leri rhuleke. Alex u te: “A ndzi vona onge ndzi ta ku hlula ku chava.”

Vanhu va timiliyoni va chava ku khandziya xihaha-mpfhuka. Emalembeni ya sweswi, vo tala va ye eswikolweni leswi pfunaka vanhu leswaku va hlula ku chava, hakanyingi va sindziwa hi swirho swa ndyangu, vathori, valawuri va swihaha-mpfhuka, hinkwavo lava a va lava ku va pfuna leswaku va nga swi chavi ku famba hi xihaha-mpfhuka. Swikolo leswi swi va pfunile vanhu vo tala; titliliniki to tala ti vula leswaku ti pfune vanhu va kwalomu ka 90 wa tiphesente leswaku va hlula ku chava loku.

Kambe siku ra September 11 ri swi cincile hinkwaswo leswi. Alex u vhele a tshika ku ya exikolweni xexo hi nkarhi wolowo. Naswona lexi hete muthori wakwe matimba, u tlhele a herisa makungu ya ku teka riendzo ra xihaha-mpfhuka leri a a ta ya hlangana ni khasimendhe rin’wana leri dumeke. Alex u te: “Ku chava ka mina ku haha swin’we ni minhlaselo ya matherorisi, a ndzi nga swi koti ku swi tiyiselela. Vutshunguri bya dokodela a byi ndzi pfunanga kwalaho.”

Nsirhelelo Wu Kambisisiwa Hi Vurhon’wana

Vanhu lava chavaka ku khandziya swihaha-mpfhuka va tlhele va kombisa leswaku swivutiso leswi talaka ku vutisiwa vanhu lava khandziyaka swihaha-mpfhuka swi vutisiwe ni lava va tlhakiseke swihaha-mpfhuka hi September 11, swivutiso swo kota leswi: “Xana ku ni munhu loyi u nga n’wi tiviki loyi a ku kombeleke leswaku u nghena ni phasela yo karhi eka xihaha-mpfhuka lexi? Xana wu kona ndzhwalo lowu u tshameke u wu siya eka vanhu lava u nga va tiviki ivi u vuya u ta wu teka endzhaku ka nkarhi?” Handle ko kanakana, vatlhakisi volavo va hlamule hi ndlela leyi vanhu vo tala va hlamulaka ha yona: “Doo!” Vativi van’wana va timhaka ta nsirhelelo va vula leswaku vatlhakisi lava va swi kotile ku khandziya hileswi ku nga riki na nsirhelelo eka swihaha-mpfhuka. Jim McKenna, khale ka mukongomisi wa Vandla ra Vuhlayiseki bya Swihaha-mpfhuka u te: “A nga kona munhu kumbe nchumu wo karhi lowu a wu ta endla leswaku ku va ni ku cinca. Swihaha-mpfhuka swa mune leswi tlhakisiweke swin’we ni vanhu va magidi lava feke, kumbexana hi swona leswi nga ta tisa ku cinca koloko.”

Endzhaku ka timhangu teto, timbala ta swihaha-mpfhuka ni swihaha-mpfhuka hi swoxe, swi kambisisiwa hi vurhon’wana. Ehubyeni ya vandla leri fumaka, mukambisisi jenerala wa Ndzawulo ya Vutleketli eUnited States, Kenneth M. Mead, u te: “Hambileswi ku nga ni milawu ya nsirhelelo naswona ku simekiweke yin’wana leyintshwa . . . kambe ka ha ri ni swihoxo leswikulu emhakeni ya vuhlayiseki ni timbhovo tin’wana leti faneleke ti pfariwa.” Ku endliwa yini leswaku ku pfariwa timbhovo teto?

Vakhandziyi Va Kamberiwa Kahle

Loko nhloko ya vatirhi va vuhlayiseki eka khampani leyikulu ya swihaha-mpfhuka eUnited States yi vutisiwa leswaku ya swi chava ku khandziya xihaha-mpfhuka, yi hlamule handle ko ba mariri yi ku: “Doo, ndza yi tshemba CAPS.” Yi vulavula hi progreme leyi vuriwaka Computer Assisted Passenger Screening [Progreme ya Khompyuta leyi Hlahluvisisaka Vakhandziyi], leyi rhekhodaka thikithi rin’wana ni rin’wana leri xavisiwaka hi tikhampani ta swihaha-mpfhuka leti yi tirhisaka. Progreme leyi ya kombisa leswaku thikithi leri ri xaviwe ehofisini ya mathikithi ya swihaha-mpfhuka kumbe eka muyimeri wa switleketli kumbe eka Internet. Yi tlhela yi kombisa leswaku munhu loyi u famba a ri swakwe kumbe u famba ni swirho swa ndyangu kumbe vanghana van’wana, yi tlhela yi nyikela vuxokoxoko byin’wana lebyi kombisaka loko munhu loyi a tshame a endla vugevenga kumbe a tshame a tikhoma hi ndlela leyi nga fanelangiki loko a khandziye xihaha-mpfhuka swin’we ni vatirhi va le ka swihaha-mpfhuka ni nhundzu ya vona.

Nkarhi wun’wana ni wun’wana loko mukhandziyi a humesa thikithi rakwe leswaku a ta khandziya xihaha-mpfhuka, rungula leri ra kambisisiwa naswona ri lunghisiwa laha swi faneleke, va tlhela va kombisa ni ndlela leyi munhu loyi a anguleke ha yona loko a vutisiwa a nga si khandziya. Rungula leri pakanisaka leri kumiweke ni ndlela leyi va vonaka ha yona loko munhu wa kona a nga ha tshukaka a va ni khombo, swi tshama swi ri xihundla lexikulu ngopfu xa khampani. Ku tirhisiwa tiprogreme leti fanaka ni leyi ya CAPS emisaveni hinkwayo, tin’wana ti tirhisana hi ku kongoma ni tihulumendhe ta matiko man’wana ni maphorisa ya misava hinkwayo, ku fana ni va ka Interpol. Etimbaleni ta swihaha-mpfhuka to tala ta le Yuropa, tiprogreme ta ku kambela mapasi yo endza ta swi kota ku rhekhoda ni ku kambela leswaku munhu yoloye u tshame a khandziya rini naswona a a famba ku suka etikweni rihi a ya eka rihi.

Nkambisiso lowu wu endliwa hileswi vanhu vo biha va nga ni khombo ngopfu ku tlula swilo swo kota mindzhwalo kumbe tibege. Xisweswo, leswaku ku tiyisiwa voko swinene emhakeni ya vuhlayiseki etimbaleni ta swihaha-mpfhuka, sweswi se ku ehleketiwa hi tindlela to hambana-hambana leti kotaka ku kuma rungula eka munhu hi ku kongoma naswona se ta tirhisiwa etindhawini tin’wana.

Ku tlhandlekela emhakeni yo secha vanhu, ku karhi ku endliwa matshalatshala yo sirhelela leswaku ku nga nghenisiwi swilo leswi nga ni khombo eka xihaha-mpfhuka. Michini ya X-ray leyi sechaka vanhu yi ni swiphiqo swa yona. Maphorisa ya le timbaleni ta swihaha-mpfhuka na wona ma karhala ku tshama ma hlalele swifaniso leswi nga vonakiki kahle swa X-ray leswi kombisaka mindzhwalo leyi hundzaka emahlweni ka wona. Hi nkarhi lowu fanaka, michini leyi khomaka swilo swa nsimbi yi tala ku tshamela ku rila loko yi ri karhi yi secha munhu, kasi yi khome swilotlelo swa le ndlwini, mali ya nsimbi kumbe xipiningo xa bandhi, xisweswo hambiloko yi khome xilo xa xiviri, a ka ha ri na munhu la khathalaka.

Milawu Yo Tika

Tihulumendhe ti simeke milawu ya vuhlayiseki yo tika etimbaleni ta swihaha-mpfhuka leswaku yi pfuna laha michini yi tsandzekaka kona. EUnited States, ndzhwalo wu ta layichiwa ntsena loko n’wini wa wona a ri kona, mindzhwalo hinkwayo leyi layichiwaka yi fanele yi kambisisiwa kahle, naswona mindzhwalo hinkwayo leyi nga ta layichiwa yi ta sungula ku kamberiwa loko yi nga ri na swibuluki eku heleni ka 2002. Tinyangwa leti hundzelaka eka muhahisi ti karhi ta tiyisiwa leswaku ku nga vi na munhu la kotaka ku ti tshova. Lava tirhaka eka swihaha-mpfhuka va nyikiwa ni ndzetelo lowu engetelekeke malunghana ni leswi va nga swi endlaka hi nkarhi wa nkitsikitsi. Maphorisa ma tshama ma ri kona eka swihaha-mpfhuka leswi rhwalaka vanhu.

Emavhikini ni le tin’hwetini leti landzeleke swiendlakalo swa September 11, vakhandziyi a va sechiwa hi ku kongoma naswona mindzhwalo a yi kamberiwa etimbaleni to tala ta swihaha-mpfhuka emisaveni hinkwayo. Eswiyin’weni swin’wana, vanhu ni mindzhwalo a swi sechiwa kambirhi-mbirhi. Vanhu vo tala va le Yuropa se va swi toloverile leswi, va swi vone swi tirhisiwa ngopfu emalembeni ya va-1970 loko ku tlhakisiwa swihaha-mpfhuka swo tala. Sweswi vakhandziyi a va ha pfumeleriwi ku khandziya va khome nchumu hambi ri wihi lowu karihaka. Ku pfumeleriwa ntsena vakhandziyi lava khomeke mathikithi leswaku va hundza laha ku sechiwaka kona. Vanhu vo tala se va swi toloverile ku yima etilayinini to leha laha va sechiwaka kona swin’we ni ku vona maphorisa lama hlomeke etimbaleni ta swihaha-mpfhuka.

Ku Kandziyisiwa Mhaka Ya Ku Hlayisa Swilo Kahle

Ehleketa hi xiyimo lexi xo vava, kambe lexi se xi tolovelekeke: Endzhaku ka loko se a nghene endzeni-ndzeni ka rivala ra swihaha-mpfhuka, mukhandziyi u tikuma a yime enyangweni wa xihaha-mpfhuka, a yimele leswaku va vitana vito rakwe a ta khandziya. Kutani n’wamabindzu la ambaleke sudu ya greyi la yimeke ekusuhi na yena u ri: “Xana u swi twile? A hi nge fambi sweswi, ku ni swiphiqo swin’wana swa thekiniki.” U ndzuluta-ndzuluta mahlo kutani a tlhandlekela: “Ndzi tshemba leswaku a va nge hi fambisi hi xihaha-mpfhuka lexi nga riki na njhini!”

Vakhandziyi vo tala a va swi xiyi leswaku lava kambelaka swihaha-mpfhuka va ni ntirho wo tika wa ku swi kambela swi nga si suka. Swilo leswi faneleke swi lunghisiwa swa kumeka loko ku kambisisiwa buku leyi kombaka mpimo wa mpfhuka lowu xihaha-mpfhuka lexi xi wu tsemakanyeke. Entiyisweni, lava kambelaka swihaha-mpfhuka va lava leswaku swi kamberiwa hi vurhon’wana swin’we ni tinjhini ta swona—swi kamberiwa ko tala ngopfu loko swi pimanisiwa ni swipandza-mananga—hambiloko swi nga si tshama swi va ni xiphiqo.

Leswi swi nga tiyisekisiwa hi ndhuna ya vakamberi va swihaha-mpfhuka. Yi ri: “Emalembeni ya kwalomu ka 15 ndzi tirha laha, a ndzi si tshama ndzi vona, ndzi vulavula kumbe ku lemuka munhu loyi a nga riki na mhaka ni vuhlayiseki loyi a tirhaka laha. Phela, vanghana ni mindyangu ya vanhu lava tirhaka laha na vona va swi khandziya swihaha-mpfhuka leswi, hikwalaho, a va tlangi hi ndzilo.”

Vativi va thekiniki ni valunghisi va swihaha-mpfhuka va ni vutihlamuleri lebyikulu. Un’wana wa vona u ri: “A ndzi nge wa rivali madyambu lama xihaha-mpfhuka xa DC-10 xi weke ha wona le Dorobeni ra Sioux, eIowa. Hi nkarhi wolowo a ndzi tirha eka vuthekiniki bya swihaha-mpfhuka, naswona a ndzi fanele ndzi kambela ni ku lunghisa hala ncileni wa xihaha-mpfhuka lexi fanaka ni lexi weke. Hi nkarhi wolowo, a hi nga swi tivi kahle leswaku i yini leswi vangeke mhangu ya lexiya xi weke. Ndzi tsundzuka vurhon’wana lebyi ndzi veke na byona loko ndzi ri karhi ndzi tirha madyambu wolawo, ndzi ri karhi ndzi tivutisa, ‘Xana ku endleke yini eka xihaha-mpfhuka lexiya? Xana swi nga ha endleka un’wana a nga swi vonanga swo karhi leswi ndzi nga ha swi vonaka sweswi kutani ndzi sivela khombo ro tano leswaku ri nga endleki? Xana hinkwaswo leswi ndzi swi endlaka, ndzi swi endla hi ku pakanisa, hilaha ndzi faneleke ndzi swi endla hakona?’ Ndzi hete nkarhi wo leha madyambu wolawo hala ncileni, ndzi ri karhi ndzi languta naswona ndzi dya marhambu ya nhloko.”

Vathekiniki va swihaha-mpfhuka va leteriwa nkarhi ni nkarhi eswiyengeni hinkwaswo swa ntirho wa vona, ku sukela eka ntirho lowu va faneleke va wu endla nkarhi hinkwawo ku ya eka vulavisisi lebyikulu swin’we ni tindlela ta ku kuma swiphiqo ni ku swi lunghisa. Tikhoso ta vathekiniki ta antswisiwa lembe ni lembe leswaku ti katsa ni swiyimo leswi swi nga ha tshukaka swi va kona, ku sukela eka swilo leswi tolovelekeke ku ya eka leswi nga tolovelekangiki.

Endzhaku ka mhangu ya xihaha-mpfhuka, rungula leri kumekaka ra hlahluviwa kutani ku kamberiwa leswaku ku nga humelela yini loko ku va ni xiyimo xexo. Vahahisi lava kambelaka swihaha-mpfhuka swin’we ni vativi va ri tirhisa ku vona leswaku va nga swi tlhantlha njhani swiphiqo leswi vaka kona leswaku va ta swi kota ku swi lunghisa enkarhini lowu taka. Kutani, ku hleriwa leswaku vatirhi va leteriwa. Vulavisisi byo kota lebyi byi endla leswaku ku cinciwa swo karhi eka swihaha-mpfhuka, hi ntshembo wa leswaku leswi humeleleke enkarhini lowu hundzeke swi va dyondzo naswona swi papalatiwa enkarhini lowu taka.

Un’wana la tirhaka ku lunghisa u ri: “Hinkwerhu hi byeriwa leswaku ‘vuhlayiseki a byo tiendlekela hi xiwelo—byi fanele byi kunguhatiwa.’”

Se Wa Swi Khandziya Swihaha-mpfhuka Nakambe

Endzhaku ka tin’hweti ta mune a nga swi lavi ku khandziya xihaha-mpfhuka, Alex u endle xiboho xa ku langutana ni ku chava kakwe. A a nga chuhi loko a vona maphorisa yo tala eRivaleni ra Swihaha-mpfhuka ra Boston’s Logan International. A a nga ri na mhaka hambiloko a boheka ku fola etilayinini to leha laha vanhu va sechiwaka kona niloko ndzhwalo wakwe wu sechiwa hi ku kongoma.

Leswi a swi tiyisekisa Alex leswaku swihaha-mpfhuka swi ta va swi hlayisekile. Wa ha dzukanyana naswona ripfalo ritsongo ra ha ri kona. Kambe, loko Alex a veka nkwama wakwe ehenhla ka xitulu lexi a nga ta tshama eka xona, u ri: “Ndzi titwa ndzi antswa ngopfu sweswi.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Leswi U Faneleke U Swi Tiva Malunghana Ni Ku Khandziya Xihaha-mphuka

Hi ku ya hi mimpimanyeto, munhu un’we eka vanhu va ntlhanu wa swi chava ku khandziya xihaha-mpfhuka. Hambiswiritano, a hi hinkwavo lava vonaka onge swi ni khombo ku khandziya xihaha-mpfhuka. Hakanyingi, ku ni swilo swin’wana leswi va swi chavaka, ku fana ni ku va ehenhla ngopfu kumbe etindhawini leti nga ni vanhu vo tala.

[Chati leyi nga eka tluka 8]

XANA VANHU VA LE KHOMBYENI RO WERIWA HI MHANGU LEYIKULU?

Movha 6 212 81

Ku dlaya 15 104 197

Michini 265 000 3 500

Ku wa ka xihaha-mpfhuka 390 000 5 100

Ku nwela ebhavhini 802 000 10 500

Rihati 4,3 wa timiliyoni 56 000

[Xihlovo Xa Kona]

Xihlovo: National Safety Council

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Nsirhelelo lowu engetelekeke erivaleni ra swihaha-mpfhuka

[Xihlovo Xa Kona]

AP Photo/Joel Page

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ku sechiwa ni ku tekiwa ka rungula ra mukhandziyi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ndlela leyi antswisiweke yo swi lunghisa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Vahahisi i vatshila lava leteriweke hi ndlela ya xiyimo xa le henhla