Ntlhontlho Wo Byi Tshungula

“A ku na vuvabyi bya chukele lebyi nga riki na khombo. Hinkwabyo byi ni khombo.”—Anne Daly, American Diabetes Association.

“LOKO hi kambela ngati ya wena, hi kume leswaku ku ni swin’wana swi nga fambiki kahle. U fanele u tshunguriwa hi xihatla.” Marito ya dokodela ma n’wi tseme nhlana Deborah. U ri: “Vusiku byebyo a ndzi tshamela ku ehleketa leswaku ku endleke xihoxo elaboratori. A ndzi tibyela leswaku a ndzi vabyi.”

Ku fana ni vanhu vo tala, Deborah a a ehleketa leswaku u hanye kahle, kutani a a honisa swikombiso swa mavabyi leswi a swi hambeta swi va kona. A a vula leswaku u tshamela ku khomiwa hi torha hileswi a tirhisaka maphilisi ya antihistamines. A a vula leswaku lexi n’wi endlaka a tshamela ku halata mati hileswi a nwaka mati yo tala. Loko swi ta eka mhaka ya ku karhala—a a vula leswaku manana un’wana ni un’wana la tirhaka wa karhala!

Kambe loko ku kamberiwa ngati, ku kumeke leswaku u ni vuvabyi bya chukele. A swi tika leswaku Deborah a amukela vuyelo bya nkambelo. U ri: “A ndzi byelanga munhu hi vuvabyi bya mina. Nivusiku loko ndyangu wu etlele, a ndzi yima exinyameni kutani ndzi rila.” Van’wana ku fana na Deborah, loko va kuma leswaku va khomiwe hi vuvabyi bya chukele, va pfilunganyeka emintlhavekweni, va va ni ntshikilelo hambi ku ri ku hlundzuka. Karen u ri: “Ku ni nkarhi laha a ndzi tshamela ku rila ndzi ala ku pfumela leswaku swi tano.”

Vanhu va tala ku angula hi ndlela leyi loko va weriwa hi khombo swi nga fanelanga. Hambiswiritano, loko vo kuma nseketelo, vanhu lava khomiweke hi vuvabyi bya chukele va nga swi kota ku hanya na byona. Karen u ri: “Muongori wa mina u ndzi pfunile leswaku ndzi amukela xiyimo lexi ndzi nga eka xona. U ndzi tiyisekisile leswaku a xi kona lexi hoxeke hi ku rila. Ku rila ka mina ku ndzi pfunile leswaku ndzi swi amukela.”

Leswi Endlaka Byi Va Ni Khombo

Ku vuriwa leswaku vuvabyi bya chukele i “vuvabyi lebyi khumbaka injhini ya vutomi,” naswona ku ni xivangelo lexi twalaka xo vula tano. Loko miri wu tsandzeka ku tswonga glucose, swilo swo tala swa risima swi nga ha yima ku tirha, minkarhi yin’wana swi va ni vuyelo byo biha eka vutomi bya munhu. Dok. Harvey Katzeff u ri: “Vanhu a va dlayiwi hi vuvabyi bya chukele hi ku kongoma kambe va dlayiwa hi mavabyi man’wana lama vangiwaka hi byona. Hi lwa hi matimba leswaku hi byi sivela, kambe a ha ha tikarhati ngopfu ku [byi] tshungula loko se byi hi khomile.”a

Xana wu kona ntshembo eka lava va khomiweke hi vuvabyi bya chukele? Ina—loko va lemuka leswaku vuvabyi lebyi byi ni khombo ku fikela kwihi kutani va amukela matshungulelo yo karhi.b

Madyelo Ni Vutiolori

Hambileswi vuvabyi bya chukele bya Type 1 byi nga taka byi nga siveriwi, madokodela ma le ku kambisiseni ka swilo swa xitekela leswi nga ha vaka ni khombo naswona ma ringeta ku kuma tindlela ta ku seketela fambiselo ra nsawutiso. (Vona bokisi leri nge “Ntirho Wa Glucose,” eka tluka 8.) Buku leyi nge Diabetes—Caring for Your Emotions as Well as Your Health yi ri: “Eka type 2, ntshembo wu kona. Vo tala lava fambiselo ra vona ra xitekela ri nga ha va hoxaka ekhombyeni ra ku ngheniwa hi vuvabyi lebyi, va endla leswaku mimiri ya vona yi nga vi na swikombiso swa byona hi ku dya swakudya leswinene ni ku endla vutiolori nkarhi ni nkarhi, xisweswo va tshama va hanye kahle naswona va ri ni ntiko lowu nga eka mpimo lowu faneleke.”c

Loko yi kandziyisa nkoka wa vutiolori, Journal of the American Medical Association yi vike hi ta nkambisiso lowukulu lowu endliweke malunghana ni va xisati. Nkambisiso lowu wu kume leswaku “vutiolori hambi ku ri bya xinkarhana byi pfuna miri [tisele ta miri] leswaku wu tswonga glucose hi tiawara leti tlulaka ta 24.” Xisweswo, xiviko xi gimete hileswaku “ku famba ni ku va ni migingiriko swa pfuna eku hunguteni ka vuvabyi bya chukele bya type 2 eka vavasati.” Vakambisisi va bumabumela leswaku u endla ntirho wa mavoko lowu nga tikiki ngopfu kwalomu ka timinete ta 30 masiku yo tala kumbe hinkwawo ya vhiki. Leswi swi nga ha katsa nchumu wo olova ku fana ni ku famba hi milenge, leswi American Diabetes Association Complete Guide to Diabetes yi vulaka leswaku “kumbexana hi byona vutiolori byo antswa ku tlula hinkwabyo, a byi na khombo naswona a byi durhi.”

Kambe, vutiolori bya vanhu lava nga ni vuvabyi bya mbilu byi fanele byi kambisisiwa hi madokodela. Phela vuvabyi bya chukele byi nga ha onha fambiselo ra misiha, kutani byi khumba ku khuluka ka ngati ni switwi swa mintlhaveko ya munhu. Hikwalaho, munhu wa kona a nga ha haleka katsongo enengeni a nga swi lemukanga, kutani ku nghena switsongwatsongwana ivi swi hundzuka mbanga—nenge wolowo wu nga ha hetelela wu tsemiwile loko a nga tshunguriwi hi ku hatlisa.d

Hambiswiritano, ku tshamela ku endla vutiolori swi nga pfuna munhu leswaku a swi kotaka ku lawula vuvabyi bya chukele. ADA Complete Guide yi ri: “Loko valavisisi va endla vulavisisi byo tala hi mimbuyelo ya vutiolori bya nkarhi ni nkarhi, va ya va vona mimbuyelo yo tala ya vutiolori.”

Vutshunguri Bya Insulin

Vanhu vo tala lava nga ni vuvabyi bya chukele va fanele va dya hi ndlela leyi faneleke ni ku endla vutiolori lebyi faneleke, kutani siku ni siku va kambela mpimo wa glucose emirini wa vona naswona va titlhavela insulin. Van’wana lava nga ni vuvabyi bya chukele bya Type 2 va swi kotile ku tshika ku titlhavela hi insulin hileswi rihanyo ra vona ri sunguleke ku antswa hikwalaho ka ku dya kahle ni ku endla vutiolori nkarhi ni nkarhi.e Karen, la nga ni vuvabyi bya chukele bya Type 1, u kume leswaku vutiolori byi pfuna insulin leyi a yi tlhavelaka leswaku yi tirha ku antswa. Hikwalaho ka sweswo, u hungute mpimo wa insulin leyi a yi tirhisaka hi 20 wa tiphesente.

Kambe loko ku laveka insulin, muvabyi a nga fanelanga a hela matimba. Mary Ann, muongori la khathalelaka vanhu vo hlayanyana lava nga ni vuvabyi bya chukele, u ri: “Ku tirhisa insulin a swi vuli leswaku a wa ha ri nchumu. Ku nga khathariseki leswaku u ni vuvabyi bya njhani bya chukele, loko u wu lawula kahle mpimo wa chukele leyi nga engatini ya wena, u ta va u hunguta swiphiqo swin’wana swa rihanyo leswi nga ha vaka kona hi ku famba ka nkarhi.” Entiyisweni, nkambisiso lowa ha ku endliwaka malunghana ni lava nga ni vuvabyi bya chukele bya Type 1 lava a va lawula mpimo wa chukele engatini “wu ma hungute ngopfu mavabyi ya matihlo, ya tinso ni ya misiha eka vavabyi va chukele.” Hi xikombiso, khombo ra vuvabyi bya matihlo (retinopathy), ri hunguteke hi 76 wa tiphesente! Lava va nga ni vuvabyi bya Type 2 lava a va wu lawula kahle mpimo wa chukele engatini va kume mimbuyelo leyi fanaka.

Leswaku vutshunguri bya insulin byi olova naswona byi nga n’wi tshikileli ngopfu munhu, switirhisiwa leswi tolovelekeke leswi vuriwaka syringes na ti-insulin pen—swi ni tineleta letitsongo swinene leti nga vavisiki ngopfu. Mary Ann u ri: “Loko u titlhava ro sungula, swi vava ngopfu. Endzhaku ka sweswo, vavabyi vo tala va vula leswaku a va twi nchumu.” Tindlela tin’wana ta ku titlhava ti katsa tinayiti leti nga ku vavisiki loko ti nghena enyameni, ni tin’wana leti nghenaka enyameni ti tlhela ti huma hi ku hatlisa lokukulu lerova a wu twi nchumu ni tin’wana leti tshamaka masiku mambirhi kumbe manharhu ta ha nghenisa murhi emirini. Pompo ya insulin leyi ringanaka ni xiciyoti lexitsongo se yi rhandziwa ngopfu emalembeni ya sweswinyana. Michini leyi yi nghenisa insulin hi mpimo lowu faneleke, lowu miri wu yi lavaka ha wona, leswi endlaka leswaku ku nghena insulin leyi ringaneke kahle.

Hambeta U Ri Karhi U Dyondza

Hambi wo endla yini, vuvabyi bya chukele a byi tshunguriwi hi ndlela yin’we ntsena. Loko swi ta emhakeni ya vutshunguri, munhu ha un’we u fanele a kambisisa swilo swo hlayanyana leswaku a ta endla xiboho. Mary Ann u ri: “Hambiloko u ri ehansi ka nkhathalelo wa madokodela, swi tive leswaku vutihlamuleri lebyikulu byi le makatleni ya wena.” Entiyisweni, magazini wa Diabetes Care wu ri: “Hambiloko munhu a ri karhi a tirhisa mirhi yo tshungula vuvabyi bya chukele, kambe loko a nga dyondzi ndlela yo byi lawula, swi to fana ni kwala.”

Loko vanhu lava nga ni vuvabyi bya chukele va ya va dyondza swo tala hi vuvabyi bya vona, va ta swi kota ku khathalela rihanyo ra vona hi ndlela yo antswa naswona va va ni rihanyo nkarhi wo lehanyana. Kambe munhu u fanele a lehisa mbilu leswaku a va ni vutivi lebyi faneleke hi ta vuvabyi lebyi. Buku leyi nge Diabetes—Caring for Your Emotions as Well as Your Health ya hlamusela: “Loko wo ringeta ku tiva hinkwaswo hi nkarhi wun’we, u nga ha pfilunganyeka naswona a wu nge swi koti ku tirhisa rungula ra kona hi ndlela leyi humelelaka. Phela, rungula ro tala leri pfunaka ngopfu leri u faneleke u ri dyondza a wu nge ri kumi etibukwini kumbe emaphepheni. Rungula ra kona ri fambisana ni . . . ndlela leyi chukele leri nga emirini wa wena ri cinca-cincaka ha yona loko u endla swilo swo hambana-hambana. Leswi u nga swi dyondza ntsena loko nkarhi wu ri karhi wu famba, hi ku xiya ndlela leyi u titwisaka xiswona ehansi ka swiyimo swo hambana-hambana.”

Hi xikombiso, loko u xiyisisa kahle, u ta swi vona leswaku miri wa wena wu va njhani loko u tshikilelekile, leswi nga ha tlakusaka mpimo wa chukele leri nga engatini ya wena. Ken u ri: “Se ndzi ni malembe ya 50 ndzi khomiwe hi vuvabyi lebyi, naswona se ndza swi tiva leswi miri wa mina wu ndzi byelaka swona!” Ku “yingisa” miri wakwe swi n’wi pfunile, hikuva Ken wa ha swi kota ku tirha nkarhi hinkwawo—hambileswi a nga ni malembe lama tlulaka 70 hi vukhale!

Nseketelo Wa Ndyangu I Wa Nkoka

Nseketelo wa ndyangu i wa nkoka swinene loko ku ri karhi ku tshunguriwa vanhu lava nga ni vuvabyi bya chukele. Entiyisweni, buku yin’wana yi vula leswaku “vun’we bya ndyangu byi nga ha pfuna ngopfu” eku lawuleni ka vuvabyi bya chukele eka vana ni le ka lavakulu.

Swa pfuna loko swirho swa ndyangu swi dyondza hi ta vuvabyi bya chukele hambi ku ri ku cincana loko swi heleketa muvabyi eka dokodela. Loko va byi tiva kahle vuvabyi lebyi swi ta va pfuna leswaku va n’wi seketela, va swi xiya loko byi tlhekeka naswona va tiva nileswaku va ta endla yini. Ted, loyi nsati wakwe a khomiweke hi vuvabyi bya chukele bya Type 1 ku sukela loko a ri ni malembe ya mune, u ri: “Ndza swi vona loko mpimo wa chukele emirini wa Barbara wu ri ehansi ngopfu. U to swi pfuketana a ku whii, loko ha ha dya mabulo. Kutani a dzuka swinene a tlhela a hlundzuka ku nga ri na xivangelo. Ivi a heleriwa hi matimba.”

Hilaha ku fanaka, loko Catherine, nsati wa Ken, a vona Ken a basuluka ni ku dzuka nyuku, naswona a hlundzuka, Catherine u n’wi vutisa swin’wana. Loko Ken a hlamulela etlhelo, Catherine u vhela a swi vona leswaku u fanele a teka goza hi ku hatlisa ro n’wi tshungula, a nga tshiki Ken leswaku a endla xiboho hambi xi ri xihi. Ken na Barbara va tsaka hileswi vanghana va vona va vukati lava va va rhandzaka naswona va va tshembeka swinene va byi tivaka kahle vuvabyi bya vona.f

Swirho swa ndyangu leswi nga ni rirhandzu swi fanele swi tiyimisele ku seketela, ku va ni musa ni ku lehisa mbilu, ku nga timfanelo leti nga ha pfunaka muvabyi leswaku a langutana ni mintlhontlho ya vutomi naswona ti nga ha antswisaka vuvabyi bya yena. Nuna wa Karen u tshamela ku n’wi byela leswaku wa n’wi rhandza, naswona sweswo swa n’wi pfuna swinene. Karen u ri: “Nigel u ndzi byele a ku, ‘Vanhu va fanele va dya va tlhela va nwa leswaku va hanya, kutani na wena u fanele u dya u tlhela u nwa—naswona u tlhavelanyana insulin.’ Marito wolawo ya musa, ma ndzi pfunile swinene.”

Vandyangu ni vanghana va fanele va swi twisisa leswaku mpimo wa chukele engatini wa cinca-cinca, vuvabyi bya chukele byi nga endla munhu a va ni swipfukela. Wansati un’wana u ri: “Loko mpimo wa chukele emirini wa mina wu ri ehla, ndza miyela, ndzi va ni swipfukela, ndzi hlundzuka hi ku hatlisa ndzi tlhela ndzi pfilunganyeka. Naswona mbilu ya mina ya vava loko ndzi vona leswaku ndzi tikhome bya xihlangi. Kambe swa pfuna ku tiva leswaku van’wana va swi twisisa leswaku ha yini ndzi tikhome hi ndlela leyi, kambe ndza ringeta ku tikhoma.”

Vuvabyi bya chukele byi nga lawuriwa kahle, ngopfu-ngopfu loko vanghana ni vandyangu va khomisana ni muvabyi. Misinya ya milawu ya matsalwa na yona yi nga pfuna. Njhani?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Xana I Vuvabyi Bya Vana?

Dok. Arthur Rubenstein dokodela-nkulu wa tinhlaribya tlhelo nhloko ya xikolo xa Vutshunguri xa New York Mount Sinai u vula leswaku vuvabyi bya chukele “se byi khoma ni vana.” Vuvabyi lebyi se byi khoma ni vanhu va malembe ya le hansi. Mutivi wa vuvabyi bya chukele Dok. Robin S. Goland, loko a vulavula hi vuvabyi bya chukele bya Type 2 u ri: “Eka malembe ya khume lama hundzeke a hi dyondzisa swichudeni leswi dyondzelaka vudokodela leswaku a ku na munhu la nga ni malembe lama nga ehansi ka 40 la khomiweke hi vuvabyi lebyi. Sweswi byi khoma ni vana lava nga ni malembe lama nga ehansi ka khume.”

Ha yini nhlayo ya vantshwa lava khomiwaka hi vuvabyi bya chukele yi ya yi engeteleka? Minkarhini yin’wana swi vangiwa hi xitekela. Kambe ku nyuhela ni mbangu swi nga ha hoxa xandla. Nhlayo ya vana lava nyuheleke yi engeteleke kambirhi eka malembe ya 20 lama hundzeke. Xana leswi swi vangiwa hi yini? Dok. William Dietz wa Vandla ro Tshungula ni ku Sivela Mavabyi ra le United States, u ri: “Ndlela leyi vanhu va dyaka ha yona ni leswi va swi endlaka swi cincile emalembeni ya 20 lama hundzeke. Vanhu vo tala a va ha dyi emakaya; a va ha fihluli ni mixo; va nwa ngopfu tikhodirinki ni ku dya swakudya swa le tikhefini; a va ha dyondzisi ngopfu hi ta [vutiolori] eswikolweni; ni ku hungutiwa ka nkarhi wo wisa exikolweni.”

Vuvabyi bya chukele a byi tshunguleki. Hikwalaho, i vutlhari ku landzela xitsundzuxo xa muntshwa un’wana la nga ni vuvabyi lebyi, loyi a nga te: “Papalata swakudya leswi nga akiki miri naswona u ta tshama u hanye bya cheleni.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 8, 9]

Ntirho Wa Glucose

Glucose yi wundla tisele ta miri ta ntsandza-vahlayi. Kambe ku laveka “xilotlelo” leswaku ti nghena emirini, xilotlelo xa kona i insulin, ku nga khemikhali leyi humesiwaka hi rivengwana. Insulin a yi kona eka vuvabyi bya chukele bya Type 1. Eka vuvabyi bya chukele bya Type 2, miri wu endla insulin, kambe yi va yi ri yitsongo.g Ku tlula kwalaho, tisele a ti yi tswongi kahle insulin. Eka mixaka hayimbirhi ya vuvabyi bya chukele ku endleka nchumu lowu fanaka: tisele a ti wundleki kahle naswona mpimo wa chukele engatini a wu lawuleki.

Eka vuvabyi bya chukele bya Type 1, fambiselo ra nsawutiso ri hlasela rivengwana leri endlaka insulin. Hikwalaho, vuvabyi bya chukele bya Type 1 byi hlasela tisele, naswona minkarhi yin’wana byi vuriwa vuvabyi bya chukele lebyi hlaselaka fambiselo ra nsawutiso. Swin’wana swa swilo leswi nga kavanyetaka fambiselo ra nsawutiso i switsongwa-tsongwana, tikhemikhali leti nga ni chefu ni mirhi yin’wana. Xitekela na xona xi nga ha hoxa xandla, hikuva vuvabyi bya chukele bya Type 1 hakanyingi byi hlasela vanhu vo hlayanyana emindyangwini yin’wana, naswona byi andzile eka Valungu.

Eka vuvabyi bya chukele bya Type 2, fambiselo ra xitekela ri ni matimba ngopfu naswona vuvabyi lebyi byi tala ku khoma vanhu lava nga riki valungu. Byi khoma ngopfu vanhu lava tumbulukeke eAustralia ni Maindiya ya le Amerika, kambe Maindiya hi wona ma khomiwaka ngopfu hi vuvabyi bya chukele bya Type 2 ku tlula vanhu hinkwavo emisaveni. Valavisisi va le ku kambisiseni ku yelana loku nga kona exikarhi ka xitekela ni ku nyuhela, swin’we ni ndlela leyi ku nyuhela ngopfu ku vangaka leswaku tisele ti nga yi tswongi insulin eka vanhu lava nga ekhombyeni ra ku tluleriwa hi vuvabyi lebyi hikwalaho ka xitekela.h Vuvabyi bya chukele bya Type 2 byi hambanile ni bya Type 1, hikuva byi khoma ngopfu vanhu lava hundzeke eka malembe ya 40.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso]

Timolekhuli ta glucose

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy: Pacific Northwest National Laboratory

[Bokisi leri nga eka tluka 9]

Ntirho Wa Rivengwana

Rivengwana ri ringananyana ni banana, naswona ri kumekaka ehansinyana ka khwiri. Hi ku ya hi buku leyi nge The Unofficial Guide to Living With Diabetes, rivengwana leri tirhaka kahle ri endla mpimo wa chukela wu ringana emirini, hi ku humesa mpimo lowu ringaneke wa insulin loko mpimo wa glucose wu ri karhi u engeteleka ni ku hunguteka siku hinkwaro.” Ti-beta cell leti nga eka rivengwana hi tona leti endlaka homoni leyi vuriwaka insulin.

Loko tisele leti to tsandzeka ku humesa insulin leyi ringaneke, ku tala glucose engatini. Loko chukele ri ehlile engatini ri vuriwa hypoglycemia. Xivindzi xi tirhisana ni rivengwana leswaku swi lawula mpimo wa chukele engatini hi ku hlayisa glucose leyi vuriwaka glycogen. Rivengo ri byela xivindzi leswaku xi cinca glycogen yi tlhela yi va glucose leswaku miri wu yi tirhisa.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Ntirho Wa Chukele

A hi ntiyiso leswaku ku dya chukele ro tala swi vanga vuvabyi bya chukele. Minkambisiso ya madokodela yi kombisa leswaku ku nyuhela—ku nga khathariseki leswaku munhu u dya chukele ro tala kumbe leritsongo—ku nga endla leswaku a khomiwa hi vuvabyi bya chukela loko xitekela xa ka vona xi ri na vuvabyi lebyi. Hambiswiritano, ku dya chukele ro tala a hi swinene, tanihi leswi swi endlaka leswaku munhu a nga wundleki kahle naswona swa nyuherisa.

Mavunwa man’wana i ya leswaku vanhu lava nga ni vuvabyi bya chukele va ri rhandza ngopfu chukele. Entiyisweni, va navela malekere ku fana ni vanhu van’wana vo tala. Loko vuvabyi bya chukele byi nga lawuriwi, byi endla munhu a khomiwa hi ndlala—ku nga ri ku navela chukele. Vanhu lava nga ni vuvabyi bya chukele va nga dya malekere, kambe va fanele va dya hi ku ringanisela.

Minkambisiso ya sweswinyana yi kombise leswaku loko munhu a dya ngopfu swakudya leswi taleriweke hi fructose—ku nga chukele leri nga eka mihandzu ni matsavu—swi nga vanga leswaku tisele ti tsandzeka ku tswonga insulin, naswona leswi swi nga ha endla leswaku swiharhi swi va ni vuvabyi bya chukele, hambiloko swi nga nonanga.

[Tidayagramu/Swifaniso leswi nga eka tluka 8, 9]

Vuvabyi Bya Chukele Byi Hlamuseriwe Hi Ndlela Yo Olova

RIVENGWANA

↓ ↓ ↓

↓ ↓ ↓

↓ ↓ ↓

[Dayagramu]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Sele

Xitwi

Nyangwa

Insulin

Nucleus

Glucose

[Dayagramu]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

TISELE TA NGATI

Tisele to tshwuka ta ngati

Glucose

[Xihlovo Xa Kona]

Man: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ku dya kahle swi nga va pfuna lava nga ni vuvabyi bya chukele

[Swifaniso leswi nga eka tluka 10]

Lava nga ni vuvabyi bya chukele va nga ha hanya vutomi lebyi tolovelekeke