Xana Ku Ni Leswi Nga Fambiki Kahle Hi Maxelo Ya Hina?

“LOKO vanhu vambirhi va Manghezi va hlangana, nchumu wo sungula lowu va vulavulaka ha wona i maxelo.” Marito lawa ma vuriwe hi Samuel Johnson a ri karhi a tiendlela mafenya ntsena. Kambe emalembeni ya sweswinyana, maxelo a ma ha ri ndlela yo xewetana ntsena. Ma hundzuke nchumu lowukulu eka vanhu emisaveni hinkwayo. Ha yini? Hikuva maxelo—lawa ana a ma nga bvumbeki hi ku kongoma minkarhi hinkwayo—ma vonaka ma cinca-cinca ngopfu.

Hi xikombiso, hi ximumu xa 2002, Yuropa ri hlaseriwe hi timpfula letikulu swinene. Entiyisweni, ti vange leswi hlamuseriwaka tanihi “tindhambhi letikulu ngopfu eYuropa leti nga si tshamaka ti va kona emalembeni lama tlulaka dzana.” Xiya xiviko lexi landzelaka xa mahungu:

AUSTRIA: “Swifundzha swa Salzburg, Carinthia na Tirol, swi hlaseriwe ngopfu hi timpfula letikulu. Switarata swo tala a swi nga fambeki hi ndzhope, laha ndzhope ni makhukhumba ya kona a swi tlakuke hi timitara ta 15. Le xitichini xa xitimela xa Vienna’s Südbahnhof, tilo ri vange mhangu ya xitimela leyi vaviseke vanhu vo hlayanyana.”

CZECH REPUBLIC: “A swi chavisa leswi endlekeke ePrague. Kambe khombo ra kona a ri ri rikulu ngopfu eka swifundzha swa kona. Vanhu va kwalomu ka 200 000 va rhurhisiwile emakaya ya vona. Madoroba hinkwawo a ma ri endzeni ka mati.”

FURWA: “Ku fe vanhu va 23, ku nyamalala van’wana va 9, naswona ku khumbeke vanhu vo tala swinene . . . Vanhu vanharhu va biwe hi tilo hi Musumbhunuku. . . . Mutimi wa ndzilo u file endzhaku ko ponisa mpatswa lowu a wu ri ekhombyeni; a wu khukhuriwa hi mati wu ri emovheni wa wona.”

JARIMANI: “A swi si tshama swi endleka ematin’wini ya Federal Republic leswaku ku rhurhisiwa vanhu vo tala swonghasi lava nga emadorobeni ni le swimitanini hilaha swi endlekaka hakona hi nkarhi wa ‘ndhambhi leyi sungulaka ku humelela endzhaku ka malembe ya 100.’ Vaaki vo tala va balekile emakaya ya vona. Vo tala a va baleka ntsena leswaku va nga tihoxi ekhombyeni. Van’wana va ponisiwe ri ahlamile endhambhini hi byatso kumbe hi xihaha-mpfhuka-phatsa.”

ROMANIA: “Vanhu vo tala va file ku sukela exikarhi ka July hikwalaho ka ndhambhi.”

RHAXIYA: “Vanhu va 58 va fele etimbuweni ta Lwandle ra Ntima. Mimovha ni mabazi ya kwalomu ka 30 ma mbombomele ma ya fika etshakwini ra lwandle, a swi nga koteki ku ma lava tanihi leswi a ku nyikeriwe switsundzuxo swa leswaku ka ha ta landzela timpfula tin’wana.”

A Ti Helelanga eYuropa

Hi August 2002, phepha-hungu ra le Jarimani leri vuriwaka Süddeutsche Zeitung ri vikile: “Ku ni maxelo lamantshwa ya mpfula ni moya eAsiya, Yuropa ni le Amerika Dzonga lama onhaka swinene. Hi Ravunharhu ku fe vanhu va 50 loko misava yi hirimuka le Nepal. Moya wa thayifuni wu dlaye vanhu va nhungu edzongeni wa Chayina naswona wu tisa timpfula letikulu eChayina xikarhi. Tindhambhi leti ti endle leswaku Nambu wa Mekong wu tala hi ndlela leyi wu nga si tshamaka wu tala ha yona emalembeni ya 30, wu khubumeta tindlu leti tlulaka 100 en’walungu-vuxa bya Thailand. . . . Le Argentina ku nwele vanhu va ntlhanu endzhaku ka timpfula letikulu. . . . Ku nyamalale vanhu lava tlulaka gidi hikwalaho ka swidzedze swa ximumu le Chayina.”

Loko mati ma ri karhi ma hlasela swiphemu swo hambana-hambana swa misava, United States a ri hlaseriwe hi dyandza lerikulu. Ku vikiwe leswi: “Etikweni hinkwaro vanhu va karhatekile hi ku hunguteka lokukulu ka mati swin’we ni ku oma ka swihlovo, minkova yo tala ya phya, naswona ku tshwa ka makhwati ku engeteleke kambirhi. Hikwalaho ka ku onhaka ka swibyariwa ni masimu, ku kayivela ka mati ya ku nwa, ku tshwa ka makhwati ni swidzedze leswi nga ni ritshuri, vativi va bvumba leswaku ku khumbeka ka ikhonomi hikwalaho ka dyandza hi 2002 ku ta koxa magidi ya madzana ya tidolara.”

Matiko man’wana ya le n’walungwini wa Afrika ma hlaseriwe hi dyandza ku sukela hi va-1960. Hi ku ya hi swiviko, “ku na ka mpfula ku ehle hi 20 ku ya eka 49 wa tiphesente exiphen’wini xo sungula xa lembe-xidzana ra vu-20, leswi vangeke ndlala ni mafu.”

Maxelo ya El Niño—lama vangiweke hi ku kufumela ka mati evuxeni bya Pacific—ma tala ku vanga tindhambhi swin’we ni ku kavanyeta maxelo hi tindlela tin’wana eN’walungwini ni le Dzongeni wa Amerika.a Nhlangano wa mahungu wa CNN wu vika leswaku El Niño leyi veke kona hi 1983 na hi 1984 hi yona “leyi endleke leswaku ku fa vanhu lava tlulaka 1 000, yi vanga timhangu ta maxelo eka matiko-nkulu yo tala swin’we ni ku onha nhundzu ni ku dlaya swifuwo leswi koxeke 10 wa tibiliyoni ta tidolara [80 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi].” El Niño leyi se yi tala ku va kona (emalembeni man’wana ni man’wana ya mune) ku sukela loko yi voniwe ro sungula eka lembe-xidzana ra vu-19. Kambe vativi van’wana va kholwa leswaku “El Niño yi engetelekile” nileswaku yi ta “vonaka ko tala” enkarhini lowu taka.

Xihloko lexi kandziyisiweke hi U.S. National Aeronautics and Space Administration xi nyikela xitiyisekiso lexi: “Maxelo lawa yo ‘biha’ lama hi langutaneke na wona—ximumu lexi u kumaka xi kufumela hi ndlela leyi nga tolovelekangiki kumbe xixika xa timpfula—swi vangiwa hi ku cinca loku tolovelekeke ka maxelo etindhawini to karhi.” Kambe, ku ni swikombiso swa leswaku ku nga ha va ku ri ni xiphiqo lexikulu. Nhlangano wa Greenpeace lowu khathalaka hi mbango wu ri: “Maxelo lama nga ni khombo swin’we ni swidzedze leswi nga ni matimba swinene ni timpfula letikulu swi ta hambeta swi onha pulanete ya hina. Dyandza lerikulu ni tindhambhi swi ta cinca mayimelo ya Misava ya hina, leswi nga ta onha tindhawu ta le timbuweni ni ku onha makhwati.” Xana xi kona xivangelo xo ehleketa hi ndlela yoleyo? Loko xi ri kona, i yini lexi vangaka “maxelo lama nga ni khombo”?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 2, 3]

Ndhambi eJarimani (ehenhla) ni le Riphabliki ra Czech (eximatsini)