I Yini El Niño?

Loko Nambu wa Apurímac lowu kumekaka ekusuhi na le Lima, ePeru, lowu hi ntolovelo wu tshamaka wu nga ri na mati, wu khukhule swilo hinkwaswo leswi Carmen a ri na swona, u tshandzile: “Hi tele lava hi weriweke hi khombo leri, hi tele ngopfu. A hi mina ntsena.” Le kule en’walungwini, swa nkarhinyana timpfula letikulu ti hundzule ndhawu ya le timbuweni ta Kwandzasi ra Sechura ti va tiva lerikulu ngopfu ra vumbirhi le Peru, ri funengeta ndhawu leyi ringanaka 5 000 wa swikwere khilomitara. Etindhawini tin’wana ta misava, tindhambhi letikulu, swihuhuri leswikulu, dyandza lerikulu, swi vange ndlala, mintungu, ku tshwa ka nhova, ku onhiwa ka swibyariwa swin’we ni mbango. I yini lexi vangeke swilo leswi hinkwaswo? Vo tala va vula leswaku swi vangiwe hi El Niño, leyi sunguleke etindhawini leti hisaka kumbe ta ikhweyita, eLwandle-nkulu ra Pacific eku heleni ka va-1997 kutani yi ya emahlweni ku ringana tin’hweti ta nhungu.

Kahle-kahle i yini El Niño? Xana yi sungurisa ku yini? Ha yini yi khumba tindhawu to tala swonghasi? Xana ku nga vhumbhiwa hi ku pakanisa leswaku yi ta humelela rini nakambe, leswaku yi nga dlayi vanhu vo tala ni ku onha nhundzu yo tala?

Yi Sungula Hi Ku Kufumela Ka Mati

Magazini wa Newsweek wu ri: “Hi ku kongoma, El Niño ko va ntsena moya wo kufumela lowu vaka kona ePeru emalembeni man’wana ni man’wana mambirhi ku ya eka ya nkombo.” Se ku hundze malembe lama tlulaka dzana, vatlutisi lava nga etimbuweni ta Peru va wu lemukile moya lowu wo kufumela. Tanihi leswi moya lowu wo kufumela wu talaka ku fika hi minkarhi ya Makhisimusi, wu thyiwe vito leri nge El Niño, ku nga rito ra Xipaniya leri vulaka ricece Yesu.

Loko mati ma kufumela etimbuweni ta Peru, swi vula leswaku ku ta na timpfula to tala etikweni rolero. Timpfula leti ti endla leswaku makwandzasi ma rhumbuka ni swifuwo swi kota ku hanya. Loko mpfula leyi yo na ngopfu, yi vanga tindhambhi etikweni. Tlhandlakambirhi, mati yo kufumelanyana ya le lwandle lama nga le henhla, ma sivela mati yo titimelanyana lama endlaka leswaku swivumbiwa swi hanya leswaku ma nga tlakukeli ehenhla. Hikwalaho, swivumbiwa swo tala leswi hanyaka ematini hambi ku ri swinyenyana swi rhurhela etindhawini tin’wana swi ya lava swakudya. Leswi vangiwaka hi El Niño swi khumba ni tindhawu tin’wana leti nga ekule ni ribuwa ra Peruvia.a

Yi Vangiwa Hi Moya Ni Mati

I yini lexi endlaka leswaku mati ma hisa hi ndlela leyi nga tolovelekangiki le timbuweni ta Peru? Leswaku u swi twisisa, rhanga u ehleketa hi ndzhendzheleko lowukulu lowu vuriwaka Ndzhendzheleko wa Walker, lowu endlekaka emoyeni, etindhawini leti hisaka ta Pacific evuxeni ni le vupela-dyambu.b Loko dyambu ri ri karhi ri hisa mati lama nga le henhla evupela-dyambu, ekusuhi na Indonesia na Australia, moya wo hisa ni lowu vusameke swi tlakukela ehenhla, swi endla leswaku ku va ni mimoya leyi nga riki na matimba. Moya lowu tlakukaka wu sungula ku timuleka kutani wu nga vusami, kutani wu nisa timpfula endhawini yoleyo. Moya lowu hisaka wu hunga lowu omeke wu wu yisa evuxeni. Loko moya lowu wu ri karhi wu ya evuxeni, wu sungula ku titimela kutani wu tika, loko wu fika ePeru ni le Ecuador, wu sungula ku ehla. Leswi swi vanga moya lowu nga ni matimba eribuweni ra lwandle-nkulu. Naswona, etindhawini leti nga ehansi, moya lowu tiviwaka tanihi lowu talaka ku hungela etlhelo rin’we wu tlhelela evupela-dyambu hi tlhelo ra le Indonesia, xisweswo, wu hetisisa ndzhendzheleko wa wona.

Xana moya lowu talaka ku hungela etlhelo rin’we wu ma khumba njhani maxelo ya tindhawu leti hisaka ta le Pacific? Newsweek yi ri: “Hi ntolovelo mimoya leyi yi fana ni rimoyana leri humaka etiveni leritsongo, wu hunga mati yo kufumela ma ya evupela-dyambu bya Pacific lerova vuandlalo bya lwandle byi tlakuka hi tifiti timbirhi [60 wa tisentimitara] naswona mati ma fika eka 15 Fahrenheit [8 degrees Celsius], kasi le Ecuador ma va ma titimela ngopfu.” Evuxeni bya Pacific, ku pfelela mati lama nga ni rihanyo lama humaka eswihlobyeni leswi enteke, ma endla leswaku swivumbiwa swa le lwandle swi hanya. Kutani, hi nkarhi lowu tolovelekeke kumbe loko El Niño yi nga ri kona, hi malembe wolawo mati ya le lwandle ma titimelanyana evuxeni ku tlula evupela-dyambu.

Moya wu cinca njhani kutani wu tisa El Niño? National Geographic yi ri: “Hikwalaho ka swivangelo leswi vativi va sayense va nga si swi tivaka, endzhaku ka malembe ma nga ri mangani, mimoya leyi talaka ku hungela etlhelo rin’we ya hunguteka kumbe yi nga vi kona.” Loko mimoya leyi yi hunguteka, mati yo kufumela lama hlengeletaneke ekusuhi na Indonesia ma tlhelela evuxeni, ma engetela ku hisa ePeru ni le tindhawini tin’wana ta le vuxeni. Loko mati lawa ma famba, ma khumba ni moya. Buku yin’wana yi ri: “Ku kufumela ka tindhawu ta le vuxeni leti hisaka ta Lwandle-nkulu ra Pacific ku tsanisa Ndzhendzheleko wa Walker kutani ku vanga timpfula letikulu leti rhendzelekaka leswaku ti ya evuxeni, ku suka ePacific ya le vupela-dyambu ku ya etindhawini leti hisaka ta le vuxeni.” Xisweswo, maxelo ya le tindhawini leti lulameke ni le ikhweyita ePacific ma cinca.

Ku Fana Ni Ribye eXinambyanini

El Niño yi nga tlhela yi cinca ni maxelo etindhawini leti nga ekule swinene ni mati ya Pacific etindhawini leti hisaka. Njhani? Hi ku tirhisa fambiselo ra ndzhendzheleko wa moya. Ndlela leyi swiyimo swa tindhawu ta kwalaho swi kavanyetaka ndzhendzheleko wa moya ha yona yi nga fanisiwa ni ndlela leyi ribye rin’we leri nga exikarhi ka xinambyana ri vangaka magandlati ha yona exinambyanini hinkwaxo. Mapapa ya mpfula lama tlhandlukaka ehenhla ka mati ya lwandle-nkulu ra tindhawu leti hisaka ma vanga nchumu lowu kavanyetaka moya, kutani wona wu cinca maxelo ku ya fika etindhawini ta le kule swinene.

El Niño yi va ni matimba etindhawini leti tlakukeke kutani yi endla moya lowu fambaka hi rivilo lerikulu, moya lowu hungelaka evuxeni lowu tiviwaka tanihi ti-jet stream. Ti-Jet stream ti kongomisa ndlela leyi xidzedze xi fambaka ha yona etindhawini leti. Matimba ni ku cinca ka ti-jet stream ku nga ha ya emahlweni ku va ni matimba ngopfu kutani ku hlula maxelo lama faneleke ma va kona hi nguva yoleyo. Hi xikombiso, vuxika bya El Niño hi ntolovelo a byi titimeli ngopfu etindhawini ta le n’walungwini wa United States, kasi timpfula ta na ku tlhela ku titimela etindhawini tin’wana ta le dzongeni.

Xana Yi Nga Vhumbhiwa Njhani?

Ku ta ka xidzedze xo karhi ku nga vhumbhiwa ka ha sele masiku yo hlayanyana xi nga si fika. Xana swi tano ni hi matshalatshala ya ku vhumbha El Niño? Doo! Ematshan’weni ya leswaku yi voniwa se ku sele masiku ma nga ri mangani, El Niño yi vhumbhiwa ka ha sele tin’hweti to tala yi nga si fika, yi fambisana ni maxelo lama nga tolovelekangiki etindhawini to tala. Naswona vakambisisi va maxelo va swi kotile ku vhumbha El Niño ka ha ri ni nkarhi.

Hi xikombiso, ku vhumbhiwa ka El Niño ya 1997-98 ku endliwe hi May 1997—ka ha sele tin’hweti ta tsevu leswaku yi va kona. Etindhawini leti hisaka ta Pacific ku ni swilo swa 70 leswi pimaka xiyimo xa moya ehenhla ka lwandle-nkulu swi tlhela swi pima maxelo lama nga elwandle-nkulu ku ya fika eka vuenti bya 500 wa timitara. Loko swi nghenisiwa eka khompyuta ya maxelo, swilo leswi swi vhumbha maxelo.

Swilemukiso swa xihatla hi El Niño, kunene swi nga pfuna vanhu leswaku va lunghekela ku cinca loku rindzeriweke. Hi xikombiso, ku sukela hi 1983, ku vhumbhiwa ka El Niño ePeru ku pfune varimi vo tala ni vafuwi leswaku va fuwa tihomu ni ku byala swibyariwa leswi swi kotaka ku hanya etindhawini leti nga ni timpfula, kasi vaphasi va tihlampfi va tshike ku phasa tihlampfi va ya phasa mimundle leyi taka ni mati yo kufumela. Ina, ku vhumbha loku pakanisaka loku fambisanaka ni malunghiselelo lama endliweke ka ha ri ni nkarhi ku nga sivela ku fa ka vanhu ni ku wa ka ikhonomi hikwalaho ka El Niño.

Vulavisisi bya vativi va sayense malunghana ni maxelo emisaveni ya hina, byi tiyisekisa marito lama huhuteriweke, lama tsariweke hi Hosi Solomoni wa le Israyele wa khale emalembeni ya kwalomu ka 3 000 lama hundzeke. U tsarile: “Mheho yi ya edzongeni, naswona yi tlhela yi rhendzelekela en’walungwini. Ya ndzuluka-ndzuluka yi rhendzeleka, naswona mheho yi tlhelela laha yi rhendzelekeke kona.” (Eklesiasta 1:6) Vanhu va manguva lawa va dyondze swo tala hi maxelo hi ku dyondza ndlela leyi mheho yi fambaka ha yona ni ku dyondza mheho ya malwandle-nkulu. Onge vutivi byebyo byi nga hi pfuna leswaku hi yingisa swilemukiso leswi vulavulaka hi swilo swo fana ni El Niño.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 19]

MATIMU YA NDZOVISO YA EL NIÑO

■ 1525: Rhekhodo ya matimu yo sungula ya xiendlakalo xa El Niño ePeru.

■ 1789-93: El Niño yi dlaye vanhu lava tlulaka 600 000 eIndiya yi tlhela yi vanga ndlala leyikulu edzongeni wa Afrika.

■ 1982-83: Xiendlakalo lexi xi dlaye vanhu lava tlulaka 2 000 ni ku onha nhundzu leyi nga ehenhla ka R80 wa magidi ya timiliyoni, ngopfu-ngopfu etindhawini leti hisaka.

■ 1990-95: Swiendlakalo swinharhu leswi veke kona hi ku landzelelana swi hlanganisiwile kutani swi endla rhekhodo leyi kulukumba ku tlula hinkwato ematin’wini ya El Niño.

■ 1997-98: Hambileswi ku veke ku vhumbha ko sungula lokukulu ka ndhambi ni dyandza hikwalaho ka El Niño, ku fe vanhu va kwalomu ka 2 100, naswona ku onhaka ku hlayeriwe eka R202 wa magidi ya timiliyoni emisaveni hinkwayo.

[Tidayagramu/Mimepe leyi nga eka tluka 16, 17]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

HI NTOLOVELO

Ndlela leyi Ndzhendzheleko wa Walker wu rhendzelekaka ha yona

Mimoya leyi hungelaka etlhelo rin’we leyi nga ni matimba

Mati yo kufumela ya le lwandle-nkulu

Mati yo titimela ya le lwandle-nkulu

EL NIÑO

“Jet stream” yi jikela kun’wana

Mimoya leyi hungelaka etlhelo rin’we leyi nga riki na matimba

Mati yo kufumela ma kongoma evuxeni

Ka kufumela kumbe ku oma hi ndlela leyi nga tolovelekangiki

Ka titimela kumbe timpfula ti na hi ndlela leyi nga tolovelekangiki

[Tidayagramu/Swifaniso leswi nga eka tluka 18]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

EL NIÑO

Mivala yo tshwuka leyi nga exirhendzevutanini yi yimela mahiselo ya mati lama kufumelaka ku tlula hi ndlela leyi tolovelekeke

HI NTOLOVELO

Mati yo kufumela ma hlengeletana ePacific ya le vupela-dyambu, ma endla leswaku mati lama endlaka leswaku swivumbiwa swi kota ku hanya ma tlakukela evuxeni

EL NIÑO

Mimoya leyi talaka ku hungela etlhelo rin’we leyi nga riki na matimba yi pfumelela mati yo kufumela leswaku ma tlhelela evuxeni, yi pfalela mati yo titimelanyana leswaku ma nga humi

[Swifaniso leswi nga eka tluka 16, 17]

PERU

Ndhambi eMakwandzasini ya Sechura

MEXICO

Xidzedze lexi vuriwaka Linda

CALIFORNIA

Ndzhope

[Swihlovo Swa Kona]

Matluka 16-7 ku suka eximatsini ku ya exineneni: Fotografía por Beatrice Velarde; Xifaniso lexi endliweke hi Laboratory for Atmospheres, NASA Goddard Space Flight Center; FEMA xifaniso xi tekiwe hi Dave Gatley