St. Petersburg—“Ndlela Yo Nghena eYuropa Ya Le” Rhaxiya
HI MUTSARI WA XALAMUKA! ERHAXIYA
“Ndza ku rhandza wena, ntirho wa mavoko ya Peter!/Ndzi rhandza xivumbeko xa wena;/Nambu wa Neva lowu khulukaka hi ku rhula ni hi ndlela leyi nga ni xindzhuti/Exikarhi ka hlaluko leri akiweke hi maribye ya granayiti.”—ALEKSANDR SERGEYEVICH PUSHKIN.
XIPHATO lexi dumeke xa Pushkin malunghana na St. Petersburg, lexi tshahiweke katsongo laha, xi yisa nyingiso eka musunguri wa doroba leri swin’we ni laha ri kumekaka kona empfungwe wa le n’walungwini laha Nambu wa Neva wu nghenaka kona eLwandle ra Baltic. Kambe u nga ha tivutisa u ku: ‘Kambe swi tise ku yini leswaku doroba leri lerikulu ra misava ri kumeka endhawini leyi tsakamaka ya le n’walungwini?’
Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-17, Rhaxiya a ri nga swi koti ku kula hileswi a ri nga ri na ndlela yo fika elwandle. Leswi Peter Lonkulu loyi a a ri mufumi-ntsongo wa le Rhaxiya a a swi navela ngopfu, a ku ri ku simeka “ndlela yo nghena eYuropa” hi ku pfula ndlela yo nghena elwandle. EDzongeni, ndlela yo nghena eLwandle ra Ntima a yi siviwe hi Mfumo wa Ottoman. Kutani Peter u yise nyingiso wakwe en’walungwini laha Sweden a ri ri ni ndhawu leyi rhendzeleke Lwandle ra Baltic.
Leswaku a endla leswi a a swi navela, hi August 1700, Peter u pfuxe nyimpi yo lwa na Sweden. Hambileswi matshalatshala yakwe ya nyimpi ma tsandzekeke eku sunguleni, kambe a nga helanga matimba. Hi November 1702, Peter u sindzise Sweden leswaku yi tlhentlha eTiveni ra Ladoga. Tiva leri lerikulu eYuropa ri hlanganisiwe hi Nambu wa Neva eLwandle ra Baltic, ku ringana mpfhuka wa kwalomu ka 60 wa tikhilomitara. Vanhu va le Sweden va fike va dzima timitsu ehlalukweni ra xihlalo lexitsongo laha Nambu wa Neva a wu khuluka wu huma etiveni ha kona. Peter u swi kotile ku teka xihlala lexi eka vanhu va le Sweden kutani a xi thya vito ra Shlissel’burg.
Hi ku famba ka nkarhi Masweden ma fike ma ku tserhe, ekhokholweni leri vitaniwaka Nienshants, ekusuhi ni laha Nambu wa Neva wu nghenaka hakona eBaltic. Hi May 1703, mavuthu ya le Sweden ma hluriwile kwalaho. Ku hlula loku ku endle leswaku Marhaxiya ma lawula hlaluko rero hinkwaro. Hi ku hatlisa Peter u sungule ku aka khokholo ekusuhi na Xihlala xa Zayachy, leswaku a sirhelela ndhawu leyi nghenaka eNambyeni wa Neva. Xisweswo, hi May 16, 1703, emalembeni ya 300 lama hundzeke, Peter Lonkulu u veke ribye ro sungula leri tiviweke tanihi Khokholo ra Peter-Paul. Leri i siku leri amukelekaka ra ku simekiwa ka St. Petersburg, leyi thyiweke endzhaku ka ku fa ka mukwetsimi la vuriwaka muapostola Peter.
Ku Simekiwa Ka Ntsindza
Ku hambana ni mintsindza yin’wana, ku sukela eku sunguleni St. Petersburg yi kunguhatiwe ni ku akiwa hi ndlela ya leswaku yi va ntsindza lowukulu. Ku nga khathariseki leswaku yi kumeka le mpfungwe wa le n’walungwini—vuanamo bya yona byi ringana ni Vuyimela-swikepe bya manguva lawa bya le Alaska—Peter u ye emahlweni ni ntirho wo aka. Timhandzi a ti ta ti huma le Tiveni ra Ladoga ni le Novgorod. Ndlela yin’wana leyi Peter a a kuma maribye yo aka ha yona a ku ri ku lerisa leswaku un’wana ni un’wana a ta ni mpimo wo karhi wa maribye. Murhaxiya un’wana ni un’wana la tisaka nhundzu eSt. Petersburg a a fanele a tisa ni nhlayo yo karhi ya maribye. Nakambe, Peter u yirise ku akiwa ka tindlu ta maribye, u sungule eMoscow kutani a tlulela etindhawini hinkwato leti a a ti fuma. Hikwalaho ka sweswo, vaaki lava a va nga kumi mintirho va tile eSt. Petersburg ku ta tirha kona.
Ku akiwa ka doroba ku fambe hi rivilo leri The Great Soviet Encyclopedia yi ri vuleke “rivilo lerikulu ngopfu ra nkarhi wolowo.” Migerho ya mati, mihocho, switarata, miako, tikereke, swibedlhele ni tihofisi ta hulumendhe swi sungule ku vonaka. Hi lembe leri doroba leri ri simekiweke ha rona, ku sungule ntirho wo aka evuyimelweni bya swikepe lebyi vuriwaka Admiralty, hi ku famba ka nkarhi miako ya kona yi ve ntsindza wa swikepe swa le Rhaxiya.
Hi 1710 ntirho wo aka wu sungurile eka Xigodlho xa Ximumu, ku nga kaya ra ximumu ra vafumi. Hi 1712 ntsindza wa Rhaxiya swin’we ni tihofisi to tala ta hulumendhe swi rhurhisiwile ku suka eMoscow swi ya eSt. Petersburg. Xigodlho xo sungula xa doroba lexi akiweke hi maribye, lexi heleke hi 1714, xa ha ri kona. A xi akeriwe mufumi wo sungula wa doroba, Aleksandr Menshikov. Hi lembe rero, ntirho wu tlhele wu sungula eKerekeni-nkulu ya Peter-Paul endzeni ka marhangu ya muako wolowo. Xihlungwana xa yona hi xona lexi kokaka mahlo edorobeni. Ku tlhele ku akiwa Xigodlho xa Xixika eNambyeni wa Neva, kambe xi hahluriwile hi 1721 kutani xi siviwa hi muako wa maribye. Hi ku famba ka nkarhi, ku akiwe Xigodlho xa Xixika lexi nga ni makamara ya kwalomu ka 1 100. Xigodlho lexi lexikulu xi ve nkava wa doroba ni kaya ra Tinani leti dyuhaleke, muziyamu ya Mfumo.
Malembe yo sungula ya khume ya St. Petersburg a ma kombisa ku kula loku hlamarisaka. Ku vikiwe leswaku a ku ri ni miako ya kwalomu ka 34 500 edorobeni hi 1714! Va ye emahlweni va aka swigodlho ni miako yin’wana leyikulu. Nkucetelo lowukulu wa vukhongeri ematin’wini ya Rhaxiya wu vonaka eka miako yo tala leyi kumekaka edorobeni.
Hi xikombiso, ku ni Kereke-nkulu ya Kazan, leyi laveke ku va ya xirhendzevutana naswona yi nga ni rikupakupa emahlweni. Ku saseka ka yona exitarateni lexikulu xa doroba lexi vuriwaka Nevsky Prospekt, ku hoxe xandla swinene eka ku vuriwa ka leswaku xitarata xexo i ndlela yo saseka ku ti tlula hinkwato emisaveni. Hi ku famba ka nkarhi, ku sungule ntirho wo aka Kereke-nkulu ya St. Isaac. Ku vekiwe timhandzi ta 24 000 ehansi leswaku ti seketela muako lowu, naswona ku tirhisiwe nsuku lowu tengisiweke lowu endlaka 100 wa tikhilogiramu ku lema tinsika ti va ta nsuku.
A swi tsakisa ku aka ehandle ka St. Petersburg. Ntirho wa ku aka Xigodlho Lexikulu, ku nga muti wa Peter, wu sungule hi 1714 le Peterhof, sweswi ku nga Petrodvorets. Hi nkarhi lowu fanaka, a ku akiwa Xigodlho xo saseka xa Catherine, edorobeni ra le kusuhi ra Tsarskoe Selo, leri sweswi ku nga Pushkin, leswaku xi va xa nsati wa Peter. Eku heleni ka lembe-xidzana rero, ku akiwe swigodlho swimbirhi leswikulu emadorobeni mambirhi ya le dzongeni, Pavlovsk na Gatchina.
Ku saseka ka doroba leri ra ha ku akiwaka a ku engeteriwe ngopfu hi mabuloho yo tala lawa a ma akiwe emilambyeni ya kwalaho yo tala ni le swinambyaneni. Hikwalaho, St. Petersburg hakanyingi a yi hlamuseriwa tanihi “Venice ya le N’walungwini.” Vampfampfarhuti va le Furwa, Jarimani ni le Italiya a va tirha ni vampfampfarhuti lava nga ni vutshila va le Rhaxiya ku humesa leswi The Encyclopædia Britannica yi swi vulaka “rin’wana ra madoroba yo saseka ni lama fanaka ya le Yuropa.”
Ku Tiyisela Hi Nkarhi Wa Khombo
Lava a va lwa na Peter a va swi lemukanga leswaku Marhaxiya a ma ta sirhelela fasitere ra wona ra le Yuropa hi mpimo lowukulu swonghasi. Buku leyi nge Peter the Great—His Life and World, ya hlamusela: “Ku sukela hi siku leri Peter Lonkulu a kandziyeke ha rona le non’wini wa Nambu wa Neva, ndhawu ni doroba leri veke kwalaho swi tshame swi ri swa Rhaxiya.”
Kunene, hilaha buku leyi tshahiweke laha henhla yi kombiseke hakona, “eka malembe-xidzana hinkwawo, ku hava tinghwazi leti ngheneke eRhaxiya hi mavuthu lamakulu—Charles XII, Napoleon, Hitler—leti swi koteke ku teka hlaluko ra Baltic ra Peter, hambileswi mavuthu ya Manazi ma rhendzeleke doroba leri ku ringana masiku ya 900 eNyimpini ya Vumbirhi ya Misava.” Enkarhini wolowo wa ku hlasela, ku fe vanhu va kwalomu ka miliyoni. Vo tala va dlayiwe hi ku titimela ni ndlala hi xixika xa 1941 na 1942 loko matitimelelo ma va -40 wa tidigrisi. Xikalo xa Celsius ni xa Fahrenheit swi pime maxelo lama ringanaka hi nkarhi lowu.
Hi 1914 loko Nyimpi yo Sungula ya Misava yi sungula, vito ra doroba ri cinciwile ri va Petrograd. Loko murhangeri wo sungula wa Soviet Union, Vladimir Lenin, a fa hi 1924, vito rero ri cinciwile ri va Leningrad. Eku heteleleni hi 1991, loko ku wa Soviet Union, ku tlheriseriwe vito ro sungula ra doroba leri, leri nge St. Petersburg.
Ndlela Leyi Ri Veke Ni Nkucetelo Ha Yona eMisaveni
Hi 1724, lembe leri tlhandlameke ra ku fa ka Peter loko a ri ni malembe ya 52, Xikolo xa Sayense xa le Rhaxiya xi simekiwile hi ku landza xileriso xakwe, naswona hi 1757, ku simekiwe Xikolo xa Vutshila edorobeni. Vadirowi va le Rhaxiya va lembe-xidzana ra vu-19, Karl Bryullov na Ilya Repin va dyondze kwalaho ivi va amukeleka emisaveni hinkwayo tanihi vatshila va ku dirowa.
Hi 1819, ku simekiwe Yunivhesiti ya St. Petersburg State, ivi endzhaku ku simekiwa swikolo swin’wana swa tidyondzo ta le henhla. Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19, Ivan Pavlov mutivi wa swilo leswi hanyaka tlhelo muwini wa Sagwadi ra Nobel, loyi a a ri Murhaxiya, loyi a a tshama eSt. Petersburg hi yena la sunguleke dyondzo ya ku twananisa pongo ro karhi ni swiendlakalo swo karhi. Naswona mutivi wa tikhemikhali wa le Rhaxiya Dmitry Mendeleyev u hlele nxaxamelo wa swiaki swa tikhemikhali kumbe hilaha swi tiviwaka hakona eRhaxiya, nxaxamelo wa Mendeleyev.
Leswi a swi endleka edorobeni leri swi koke ni nyingiso wa misava hinkwayo. Hi 1738, ku simekiwe xikolo xa ku cina, lexi tiviweke tanihi xikolo xa Mariinsky Ballet. Ku nga ri kungani tiholo to tala ta tikhonsati ni leti a ku ciniwa eka tona macinelo ya ku cina hi swintihwana swa milenge swin’we ni tindlu ta mintlango swi sungule ku tala edorobeni. Vatsari vo tala va vuyimbeleri va rhurhele eSt. Petersburg, ku katsa na Pyotr Ilich Tchaikovsky. U dume hi vuyimbeleri lebyi nga pupiki lebyi tirhisiwaka etiholweni ta tifilimi bya Sleeping Beauty, Swan Lake na The Nutcracker swin’we ni vuyimbeleri lebyi dumeke lebyi vitaniwaka 1812 Overture.
St. Petersburg yi tlhele yi va kaya ra vaphati ni vatsari vo tala va le Rhaxiya. Aleksandr Sergeyevich Pushkin lontsongo u ve munhu loyi vanhu vo tala va le Rhaxiya a va n’wi teka a ri “muphati lonkulu ngopfu tlhelo musunguri wa tibuku ta manguva lawa ta le Rhaxiya.” Rhaxiya na rona ri fambe emikondzweni ya Shakespeare, tibuku ta Pushkin ti hundzuluxeriwe eka tindzimi hinkwato letikulu naswona yin’wana ya tona hi leyi tshahiweke eku sunguleni ka xihloko lexi leyi vulavulaka hi doroba leri. Tlhandlakambirhi, ku na Dostoyevski, loyi The Encyclopædia Britannica yi vulaka leswaku “hakanyingi u tekiwa tanihi mutsari la dumeke wa swirungulwana la tshameke a hanya.”
Kutani ku nga ha vuriwa leswaku leswi St. Petersburg yi swi kumeke eYuropa loko ya ha sungula i switsongo ngopfu loko swi pimanisiwa ni leswi yi swi tlheriseleke eYuropa. Hi malembe yo tala, vaaki va yona va vuyerise misava hakunene.
Nkarhi Wa Ku Languta Leswi Humeleleke eNkarhini Lowu Hundzeke
Hi vhiki ra May 24 na June 1, ku te vaendzi va madzana ya magidi eSt. Petersburg va ta tlangela lembe ra vu-300 ra ku tsundzuka doroba leri. Loko va ri karhi va tsakela ntirho lowukulu wa ku lunghiselela, vo tala va ehleketa hi ku saseka ka doroba leri ni matimu ya rona layo hlamarisa.
Hi xiwelo, evhikini leri tlhandlamaka lera swiendlakalo, vanhu vo tala a va endzele eSt. Petersburg laha a ku nyikeriwa miako leyi engeteriweke ya le Rhaxiya ya rhavi ra Timbhoni ta Yehovha, leri kumekaka edorobeni leri. Hi siku leri landzelaka vanhu va 9 817 va hlanganile eRivaleni ra Mintlango ra Kirov, eSt. Petersburg leswaku va ta yingisela ku pfuxetiwa ka nongonoko wa ku nyiketela ni swiviko leswi khutazaka malunghana ni mintirho ya Timbhoni ta Yehovha ematikweni man’wana yo tala.
Mahlo A Ma Nge Kolwi
Hakanyingi vanhu lava endzelaka eSt. Petersburg va vona onge ku ni swo tala leswi va nga swi vonaka lerova a va tivi leswaku va nga sungula kwihi. Swi tano ni hi le muziyamu ya Hermitage. Ku ringanyetiwa leswaku loko munhu o heta minete eka nchumu wun’wana ni wun’wana lowu vekiweke emakamareni ya madzana-dzana lama ku vekiweke swilo eka wona, a nga ha heta malembe yo tala leswaku a heta ku valanga ndhawu leyi.
Van’wana va vona onge nchumu wo saseka ngopfu eSt. Petersburg lowu swi tsakisaka ku wu hlalela i macinelo ya kona layo cina hi swintihwana. Hi xikombiso, eHolweni ya Mintlango leyi dumeke ya Mariinsky, munhu a nga ha tshama ehansi ka timboni ta kristali leti rhendzeriweke hi makhumbi lama sasekisiweke, ma namekiwe nsuku leyi endlaka mpimo wa kwalomu ka 400 wa tikhilogiramu. Endhawini leyi, hi kona laha u nga ha vonaka macinelo ya swintihwana kumbexana yo saseka ku tlula hinkwawo emisaveni.
Loko u rhendzeleka edorobeni leri ri nga ni vanhu va kwalomu ka ntlhanu wa timiliyoni, u nga ha titlonya hi ku vona miako leyikulu etlhelo ka Nambu wa Neva. U nga ha tsaka swinene ku famba hi xitimela xa le hansi ka misava edorobeni leri, emagondzweni lama enteke ngopfu ku tlula hinkwawo emisaveni. Hi siku, vanhu lava tlulaka timiliyoni timbirhi va famba hi switimela leswi, va khandziya eswitichini leswi tlulaka 50 egondzweni leri leheke kwalomu ka 98 wa tikhilomitara. Switichi swin’wana swi saseke ku tlula hinkwaswo emisaveni. Hi 1955, ku nga lembe leri magondzo ya le hansi ka misava ma pfuriweke ha wona, The New York Times yi vule leswaku switichi leswi “i swigodlho swa lembe-xidzana ra vu-20.”
Entiyisweni, hambi swo yini, St. Petersburg yi ta ku tsakisa—hi swilo swo saseka leswi kumekaka kwalaho ni leswi akiweke, swin’we ni ku saseka ka yona, swilo leswi vatliweke, dyondzo ni vuyimbeleri. Ku nga khathariseki leswaku va rhandza yini, vaendzi va nga ha pfumelelana ni buku yin’wana leyi vulaka leswaku St. Petersburg hi “rin’wana ra madoroba yo saseka ngopfu eYuropa.”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]
Peter Lonkulu, musunguri wa doroba
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]
Khokholo ra Peter-Paul ni kereke ya rona, laha St. Petersburg yi sunguriweke kona
[Swifaniso leswi nga eka tluka 24, 25]
Xigodlho xa Vuxika eNambyeni wa Neva, sweswi ku nga muziyamu ya Hermitage (endzeni le mpfungwe wa le xineneni)
[Xihlovo Xa Kona]
The State Hermitage Museum, St. Petersburg
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]
Xigodlho Lexikulu
[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
St. Petersburg yi vitaniwe Venice ya le N’walungwini
[Swifaniso leswi nga eka tluka 26]
Holo ya Mintlango ya Mariinksy, leyi dumeke emisaveni
[Swihlovo Swa Kona]
Steve Raymer/National Geographic Image Collection
Xifaniso hi Natasha Razina
[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]
Switichi swa le hansi ka misava swa St. Petersburg swi hlamuseriwe tanihi “swigodlho swa le hansi ka misava”
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 23]
Xifaniso xa le henhla: Edward Slater/Index Stock Photography; painting and emblems: The State Hermitage Museum, St. Petersburg