Ndzalama Leyi A Yi Fihlekile Yi Va Eku Vonakaleni—Mhaka Ya Bibele Ya Makarios
HI 1993 mukambisisi u kume xiputsa xa timagazini ta khale ta Orthodox Review, leti a ti cince na muhlovo, eka Russian National Library le St. Petersburg. Eka matluka ya timagazini toleto ta 1860 ku ya ka 1867 ku ni ndzalama leyi a yi fihleriwe vanhu va le Russia ku tlula lembe-xidzana. A ku ri vuhundzuluxeri bya Matsalwa ya Xiheveru hinkwawo, kumbe “Testamente ya Khale,” ya Bibele hi Xirhaxiya!
Vahundzuluxeri va Matsalwa lawa a ku ri Mikhail Iakovlevich Glukharev, loyi a tiviwaka tanihi Bixopo-ntsongo Makarios na Gerasim Petrovich Pavsky. Havambirhi a va ri swirho leswi dumeke swa Kereke ya Orthodox ya le Russia tlhelo swidyondzi swa ririmi. Loko vavanuna lava va sungule ntirho wa vona eku sunguleni ka lembe-xidzana leri hundzeke, a ku nga si va ni Bibele leyi heleleke leyi hundzuluxeriweke hi Xirhaxiya.
Entiyisweni, Bibele a yi ri kona hi Xislavonia, ku nga ririmi leri a ri tirhisiwa emahlweni ka Xirhaxiya xa manguva lawa. Hambiswiritano, exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-19, Xislavonia a ku ri khale xi nga ha tirhisiwi handle ka le minhlanganweni ya vukhongeri, laha a xi tirhisiwa hi vafundhisi. Xiyimo lexi fanaka xi ve kona eVupela-dyambu, laha Kereke ya Rhoma Khatoliki yi ringeteke ku tshika Bibele yi ri hi Xilatini ntsena endzhaku ka loko Xilatini xi nga ha tirhisiwi nkarhi wo leha.
Makarios na Pavsky va ringete ku endla leswaku Bibele yi kumeka eka vanhu lava tolovelekeke. Hikwalaho, ku tshuburiwa ka buku ya vona leyi ku nga khale yi rivariwile, swi endle swi koteka ku vuyetela xiphemu xa nkoka xa ndzhaka ya tibuku ni ya vukhongeri eRussia.
Hambiswiritano, xana Makarios na Pavsky a ku ri vamani? Naswona ha yini matshalatshala ya vona yo endla leswaku Bibele yi kumeka hi ririmi leri tolovelekeke ra vanhu ma siveriwile swonghasi? Mhaka ya vona ya nyanyula ni ku tiyisa ripfumelo eka varhandzi hinkwavo va Bibele.
Xilaveko Xa Bibele Ya Xirhaxiya
Makarios na Pavsky a va nga ri vo sungula ku vona xilaveko xa ku va na Bibele hi ririmi leri tolovelekeke ra vanhu. Malembe ya dzana eku sunguleni, mufumi wa le Russia, Peter wo Sungula, kumbe Peter Lonkulu, na yena u xi vonile xilaveko xolexo. Xa nkoka ngopfu, a a xixima Matsalwa yo Kwetsima naswona u tshahiwa a ri karhi a ku: “Bibele i buku leyi tlulaka tibuku hinkwato, naswona yi na xin’wana ni xin’wana lexi khumbaka vutihlamuleri bya munhu eka Xikwembu ni le ka muakelani wa yena.”
Xisweswo, hi 1716, Peter u lerise huvo ya yena ya le vuhosini leswaku yi kandziyisa Bibele le Amsterdam, a hakela hi mali ya yena. Tluka rin’wana ni rin’wana a ri fanele ri va ni kholumo ya rungula ra Xirhaxiya ni kholumo ya rungula ra Xidachi. Endzhakunyana ka lembe, hi 1717, xiphemu xa Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki, kumbe “Testamente Leyintshwa,” a xi herile.
Hi 1721 xiyenge xa Xidachi xa vuhundzuluxeri bya tivholumo ta mune ta Matsalwa ya Xiheveru na xona a xi kandziyisiwile. Kholumo yin’we yi tshikiwe yi nga ri na nchumu, leswaku ku ta tsariwa rungula ra Xirhaxiya endzhakunyana. Peter u teke Bibele leyi a yi nyika “Huvo yo Kwetsima” ya Kereke ya Orthodox ya le Russia—valawuri lava tlakukeke va vukhongeri va kereke—leswaku yi hetisekisa ku yi kandziyisa ni ku kongomisa ku halangalasiwa ka yona. Hambiswiritano, huvo a yi wu hetisisanga ntirho lowu.
Peter u fe ku nga si hela malembe ya mune endzhaku. Ku humelele yini hi Tibibele ta yena? Tikholumo leti nga riki na nchumu leti a ku fanele ku tsariwa rungula ra Xirhaxiya eka tona a ti tirhisiwanga. Tibibele ti hlengeletiwile ti va tinhulu letikulu ekamareni ra le hansi, laha ti onhakeke—a ku kumiwanga na kopi na yin’we leyi nga onhakangiki endzhakunyana! Xiboho xa huvo a ku ri ku ti “xavisela van’wamabindzu hinkwato leti saleke.”
Matshalatshala Yo Hundzuluxela Ma Sungula
Hi 1812, John Paterson, xirho xa British and Foreign Bible Society, u te eRussia. Paterson u pfuxe ku tsakela ka tintlhari ta le St. Petersburg hi ku vumba vandla ra Bibele. Hi December 6, 1812—hi lembe leri vuthu ra Marhaxiya ri tlheriseke masocha lama hlaselaka ya Napoléon wo Sungula—Mufumi Alexander wo Sungula u amukele ntwanano wa ku simeka vandla ra Bibele ra Russia. Hi 1815 mufumi u lerise leswaku mutshama-xitulu wa vandla rolero, ku nga Prince Aleksandr Golitsyn, a ringanyeta eka huvo leyi fumaka leswaku “Marhaxiya na wona ma fanele ma va ni nkarhi wo hlaya Rito ra Xikwembu hi ririmi ra ka vona ra Xirhaxiya.”
Lexi tsakisaka, mpfumelelo wu nyikiwile leswaku ku hundzuluxeriwa Matsalwa ya Xiheveru ma ya eka Xirhaxiya hi ku kongoma ku suka eka Xiheveru xo sungula. Septuagint ya khale ya Xigriki yi ve xisekelo xa vuhundzuluxeri bya Matsalwa ya Xiheveru ma ya eka Xislavonia. Lava a va fanele va hundzuluxela Bibele yi ya eka Xirhaxiya a va byeriwe leswaku misinya leyikulu ya milawu ya vuhundzuluxeri a ku ri ku pakanisa, ku twisiseka ni ku tenga. Ku humelele yini hi matshalatshala lawa yo sungula yo lunghiselela Bibele hi Xirhaxiya?
Xana A Ku Ri Ku Hluriwa Ka Vuhundzuluxeri Bya Bibele?
Valweri va xintu ekerekeni ni le ka hulumendhe hi ku hatlisa swi lemuke nkucetelo wa matiko mambe wa vukhongeri ni wa tipolitiki. Varhangeri van’wana va kereke va vule ni leswaku Xislavonia—ririmi ra mihivahivana—xi hlamusela rungula ra Bibele ku antswa ku tlula hilaha Xirhaxiya a xi hlamusela hakona.
Xisweswo Russian Bible Society yi herisiwile hi 1826. Tikopi ta magidi yo hlayanyana ta vuhundzuluxeri lebyi humesiweke hi vandla ra Bibele ti hisiwile. Hikwalaho ka sweswo, a ku landzeriwa ngopfu mihivahivana ni ndhavuko ku tlula Bibele. Hi ku landzela ntila lowu vekiweke hi Kereke ya Rhoma Khatoliki, huvo yi lerise leswi hi 1836: “Swa pfumeleriwa leswaku munhu wihi na wihi la tinyiketeleke a twa Matsalwa, kambe a swi pfumeleriwi leswaku munhu wihi na wihi a hlaya swiyenge swo karhi swa Matsalwa, ngopfu-ngopfu Testamente ya Khale, handle ka nkongomiso.” Vuhundzuluxeri bya Bibele a byi vonaka byi fike emakumu.
Vuhundzuluxeri Bya Pavsky
Hi nkarhi lowu fanaka, Gerasim Pavsky, profesa wa Xiheveru, u sungule ntirho wo hundzuluxela Matsalwa ya Xiheveru ma ya eka Xirhaxiya. Hi 1821 u hete vuhundzuluxeri bya Tipisalema. Mufumi u byi pfumelerile hi xihatla, naswona hi January 1822 buku ya Tipisalema yi hangalasiwile eka vanhu. Yi hatlise yi amukeriwa naswona yi boheke ku kandziyisiwa nakambe minkarhi ya 12—leswi endleke tikopi ta 100 000!
Matshalatshala ya Pavsky yo dyondza ma endle leswaku a xiximiwa hi swidyondzi swo tala swa ririmi ni vativi va vukhongeri. U hlamuseriwa tanihi wanuna la twisisekaka ni la tshembekaka loyi a nga kuceteriwangiki hi marhengu lawa a ma n’wi rhendzerile. Ku nga khathariseki nkaneto wa kereke eka Russian Bible Society ni mhaka ya leswaku van’wana a va vona onge yi yimela swilaveko swa matiko mambe, Profesa Pavsky u ye emahlweni a hundzuluxela tindzimana ta Bibele ti ya eka Xirhaxiya eka tinkulumo ta yena. Swichudeni swa yena leswi n’wi tsakelaka swi kope vuhundzuluxeri bya yena hi voko, naswona, hi ku famba ka nkarhi swi swi kotile ku hlengeleta vuhundzuluxeri bya yena. Hi 1839 swi tiye nhlana swi kandziyisa tikopi ta 150 emuchinini wa xikolo—handle ka mpfumelelo wa vakambisisi.
Vuhundzuluxeri bya Pavsky byi tsakise vahlayi swinene, naswona vanhu lava a va byi lava a va hambeta va andza. Kambe hi 1841 xivilelo lexi nga tivekiki laha xi humaka kona xi endliwile eka huvo malunghana ni “khombo” ra vuhundzuluxeri lebyi, ku vuriwa leswaku byi hambana ni dyondzo ya Orthodox. Endzhaku ka malembe mambirhi huvo yi humese xileriso lexi nge: “Tekani tikopi hinkwato leti nga kona leti tsariweke hi voko ni leti kandziyisiweke, ta vuhundzuluxeri bya G. Pavsky bya Testamente ya Khale mi ti hisa.”
Ku Dzunisa Vito Ra Xikwembu
Hambiswiritano, Pavsky u pfuxe ku tsakela eka vuhundzuluxeri bya Bibele. U tlhele a veka xikombiso xa nkoka eka vahundzuluxeri va nkarhi lowu landzeleke malunghana ni mhaka yin’wana ya nkoka—vito ra Xikwembu.
Mukambisisi wa Murhaxiya ku nga Korsunsky u hlamuserile a ku: ‘Vito ra Xikwembu, ro kwetsima swinene eka mavito ya xona hinkwawo, a ri ri ni maletere ya mune ya Xiheveru יהוה naswona sweswi ri vitaniwa Yehovha.’ Eka tikopi ta khale ta Bibele, vito rolero ro hlawuleka ra Xikwembu ri humelela minkarhi ya magidi eka Matsalwa ya Xiheveru ntsena. Hambiswiritano, Vayuda hi xihoxo va sungule ku pfumela leswaku vito ra Xikwembu a ri kwetsima swinene lerova a ri nga fanelanga ri tsariwa kumbe ku vitaniwa. Malunghana ni leswi, Korsunsky u te: ‘Loko ku vulavuriwa kumbe ku tsariwa, hi ntolovelo a ri siviwa hi Adonai, rito leri hi ntolovelo ri hundzuluxeriwaka ri va “Hosi.”’
Kahle-kahle, ku tshika ku tirhisa vito ra Xikwembu a ku ri hikwalaho ka ku chava swiyilayila—hayi ku chava Xikwembu. Ku hava laha Bibele yi sivelaka ku tirhisiwa ka vito ra Xikwembu. Xikwembu xi byele Muxe xi ku: “U ta v̌a byela [vana va Israyele], u ku: Yehova, Šikwembu ša v̌atata wa ṅwina . . . ši nḍi rumile ka ṅwina. Hi rona v̌ito ra mina hi laha ku nga heriki; hi šona šiṭunḍušo ša mina e tinšakeni ta tinšaka.” (Eksoda 3:15) Hi ku phindha-phindha, Matsalwa ma khutaza vagandzeri ma ku: “Tlangelani Yehova, khongelani v̌ito ra yena.” (Esaya 12:4) Hambiswiritano, vahundzuluxeri vo tala va Bibele va hlawule ku landzelela ndhavuko wa Xiyuda ivi va papalata ku tirhisa vito ra Xikwembu.
Hambiswiritano, Pavsky a nga yi landzelelanga mindhavuko yoleyo. Eka vuhundzuluxeri bya yena bya Tipisalema ntsena, vito ra Yehovha ri humelela minkarhi leyi tlulaka 35. Vurhena bya yena a byi ta va ni nkucetelo lowukulu eka un’wana wa tintangha ta yena.
Bixopo-ntsongo Makarios
Ntangha ya yena a ku ri bixopo-ntsongo Makarios, murhumiwa wa Orthodox ya le Russia loyi a ri ni vutshila lebyikulu eka tindzimi. Loko a ha ri ni malembe ya nkombo, a hundzuluxela tindzimana to koma ta Xirhaxiya ti ya eka Xilatini. Loko a ri ni malembe ya 20, a a tiva Xiheveru, Xijarimani na Xifurwa. Hambiswiritano, langutelo ra ku titsongahata ni ku tiyimisela ku byarha vutihlamuleri emahlweni ka Xikwembu swi n’wi pfune ku papalata ntlhamu wo titshemba ku tlurisa. Hi ku phindha-phindha a a lava xitsundzuxo xa vativi va ririmi ni swidyondzi swin’wana.
Makarios a a lava ku hundzula ntirho wa vurhumiwa le Russia. U vone leswaku emahlweni ka ku va Vukreste byi yisiwa eka Mamoslem ni Vayuda eRussia, kereke yi fanele yi “voningela mintshungu hi ku sungula swikolo ni ku hangalasa Tibibele hi Xirhaxiya.” Hi March 1839, Makarios u fike le St. Petersburg, a ri ni ntshembo wa leswaku u ta kuma mpfumelelo wo hundzuluxela Matsalwa ya Xiheveru ma ya eka Xirhaxiya.
Makarios ana se a hundzuluxele tibuku ta Bibele ta Esaya na Yobo. Hambiswiritano, huvo yi arile ku n’wi nyika mpfumelelo wo hundzuluxela Matsalwa ya Xiheveru ma ya eka Xirhaxiya. Entiyisweni, Makarios u byeriwe ku rivala hi mhaka yo hundzuluxela Matsalwa ya Xiheveru ma ya eka Xirhaxiya. Huvo yi humese nawu, hi April 11, 1841, wu lerisa leswaku Makarios a “heta mavhiki manharhu ku ya ka tsevu a tisola ekaya ra bixopo le Tomsk leswaku a ta basisa ripfalo ra yena hi xikhongelo ni ku nkhinsama hi matsolo.”
Ku Yima Hi Vurhena Ka Makarios
Ku sukela hi December 1841 ku ya eka January 1842, Makarios u hetisise xileriso xa yena xa ku tisola. Kambe loko a hetisisile sweswo, u sungule ku hundzuluxela Matsalwa ya Xiheveru hinkwawo xikan’we-kan’we. A a ri ni kopi ya vuhundzuluxeri bya Pavsky bya Matsalwa ya Xiheveru, kutani u tirhise byona ku kambela vuhundzuluxeri bya yena. Ku fana na Pavsky, u arile ku fihla vito ra Xikwembu. Entiyisweni, vito ra Yehovha ri humelela minkarhi leyi tlulaka 3500 eka vuhundzuluxeri bya Makarios!
Makarios u rhumele tikopi ta vuhundzuluxeri bya yena eka vanghana va yena lava a va n’wi rhandza. Hambileswi tikopi ti nga ri tingani leti tsariweke hi voko ti hangalasiweke, kereke yi ye emahlweni yi sivela ku kandziyisiwa ka vuhundzuluxeri bya yena. Makarios u endle makungu yo tivisa Bibele ya yena ni le matikweni man’wana. Eka madyambu lama rhangeleke siku ra ku famba ka yena, u vabyile ivi a fa endzhakunyana ka kwalaho, hi lembe ra 1847. Vuhundzuluxeri bya yena bya Bibele a byi kandziyisiwanga hi nkarhi wa ku hanya ka yena.
Eku Heteleleni Byi Kandziyisiwa!
Eku heteleleni, minkucetelo ya tipolitiki ni ya vukhongeri a yi nga ha ri kona. Vanhu va tiko va ve ni mianakanyo leyi anameke, naswona hi 1856 huvo yi tlhele yi pfumelela ku hundzuluxeriwa ka Bibele yi ya eka Xirhaxiya. Eka xiyimo lexi lexi antswisiweke, Bibele ya Makarios yi kandziyisiwile hi swiyenge eka Orthodox Review exikarhi ka 1860 na 1867, ehansi ka nhloko-mhaka leyi nge An Experiment of Translation Into the Russian Language.
Bixopo-nkulu Filaret wa le Chernigov, xidyondzi xa tibuku ta vukhongeri ta Xirhaxiya, u bumabumele Bibele ya Makarios a ku: “Vuhundzuluxeri bya yena byi namarhele rungula ra Xiheveru, naswona ririmi ra vuhundzuluxeri ri tengile ni ku fambisana ni nhloko-mhaka.”
Hambiswiritano, Bibele ya Makarios a yi humesiwanga evanhwini. Entiyisweni, a yi rivariwile. Hi 1876 Bibele hinkwayo, leyi nga ni Matsalwa ya Xiheveru ni ya Xigriki, eku heteleleni yi hundzuluxeriwe yi ya eka Xirhaxiya hi ku pfumeleriwa hi huvo. Bibele leyi leyi heleleke hakanyingi yi vitaniwa vuhundzuluxeri bya huvo. Lexi hlamarisaka, vuhundzuluxeri bya Makarios, swin’we ni bya Pavsky, byi ve xihlovo-nkulu xa vuhundzuluxeri lebyi bya “ximfumo” bya Kereke ya Orthodox ya le Russia. Kambe vito ra Xikwembu ri lo tirhisiwa etindhawini ti nga ri tingani laha ri humelelaka kona eka ririmi ra Xiheveru.
Bibele Ya Makarios Namuntlha
Bibele ya Makarios yi tshame yi fihliwile ku fikela hi 1993. Hilaha swi kombisiweke hakona eku sunguleni, hi nkarhi wolowo kopi ya yona yi kumiwe eka timagazini ta khale ta Orthodox Review exiphen’wini xa tibuku leti kalaka, le Russian National Library. Timbhoni ta Yehovha ti xiye nkoka wo endla leswaku Bibele leyi yi kumiwa hi vanhu. Layiburari yi nyike mpfumelelo eka Nhlengeletano ya Vukhongeri ya Timbhoni ta Yehovha eRussia leswaku ti endla kopi ya Bibele ya Makarios leswaku yi ta lunghekela ku humesiwa.
Kutani Timbhoni ta Yehovha ti hlele leswaku ku kandziyisiwa tikopi ta kwalomu ka 300 000 ta Bibele le Italy leswaku yi ta hangalasiwa eRussia hinkwaro ni le matikweni man’wana yo tala laha ku vulavuriwaka Xirhaxiya. Ku engetela eka vuhundzuluxeri bya Makarios bya xiphemu lexikulu xa Matsalwa ya Xiheveru, nkandziyiso lowu wa Bibele wu ni vuhundzuluxeri bya Pavsky bya Tipisalema swin’we ni vuhundzuluxeri bya huvo lebyi pfumeleriweke hi Kereke ya Orthodox bya Matsalwa ya Xigriki.
Hi January nan’waka, byi humesiwile enhlengeletanweni ya mahungu le St. Petersburg, eRussia. (Vona tluka 26.) Vahlayi va Xirhaxiya entiyisweni va ta voningeriwa ni ku akiwa hi Bibele leyi leyintshwa.
Xisweswo, ku humesiwa ka Bibele leyi i ku hlula ka vukhongeri ni ka vutsari! Nakambe i xitsundzuxo lexi tiyisaka ripfumelo xa ntiyiso wa marito ya Esaya 40:8: “Byanyi bya oma, šiluv̌a ša v̌una, kambe rito ra Šikwembu ša hina ri ta ṭhama hi laha ku nga heriki.”
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 26]
Bibele Yi Dzunisiwa Hi Vaxopaxopi
“XITSUNDZUXO xin’wana xa tibuku xi humesiwile: Bibele ya Makarios.” Hi xingheniso xolexo, phepha-hungu leri nge Komsomolskaya Pravda ri tivise ku humesiwa ka Bibele ya Makarios.
Endzhaku ko hlamusela leswaku Bibele leyi yi sungule ku va kona hi ririmi ra Xirhaxiya kwalomu ka “malembe ya 120 lama hundzeke,” phepha-hungu leri ri te: “Ku ringana malembe yo tala kereke a yi kanetana ni ku hundzuluxeriwa ka tibuku to kwetsima ti ya eka ririmi leri swi olovaka ku ri hlaya. Loko yi ale vuhundzuluxeri byo hlayanyana, kereke eku heteleleni yi pfumelele byin’wana bya byona hi 1876, naswona byi tiviwe tanihi vuhundzuluxeri bya huvo. Hambiswiritano, a byi nga pfumeleriwi etikerekeni. Kona ekerekeni, ku ta fikela namuntlha, Bibele leyi tirhisiwaka yi hi Xislavonia ntsena.”
Phepha-hungu leri nge St. Petersburg Echo na rona ri kombetele eka nkoka wa ku humesa Bibele ya Makarios, ri ku: “Swidyondzi leswi lawulaka leswi humaka le Yunivhesiti ya Tiko ya St. Petersburg, ku nga Yunivhesiti ya Herzen Pedagogical, na State Museum of Religious History swi wu bumabumele swinene nkandziyiso lowu lowuntshwa wa Bibele.” Loko ri kombetela eku hundzuluxeleni ka Bibele yi ya eka Xirhaxiya hi Makarios na Pavsky eka hafu yo sungula ya lembe-xidzana leri hundzeke, phepha-hungu leri ri te: “Ku fikela enkarhini wolowo, eRussia Bibele a yi hlayiwa ntsena hi Xislavonia, lexi a xi twisisiwa hi swirho swa vafundhisi ntsena.”
Ku humesiwa ka Bibele ya Makarios hi Timbhoni ta Yehovha ku vikiwe hi nkarhi wa nhlengeletano ya mahungu le St. Petersburg eku sunguleni ka lembe leri. Phepha-hungu ra kwalaho ra siku na siku leri nge Nevskoye Vremya ri te: “Swidyondzi leswi lawulaka . . . swi kandziyise leswaku nkandziyiso lowu wu fanele wu tekiwa wu ri wa nkoka swinene eka vutomi bya ndhavuko bya Russia na St. Petersburg. Ku nga khathariseki leswaku munhu u ehleketa yini hi ntirho wa nhlengeletano leyi ya vukhongeri, ku humesiwa ka vuhundzuluxeri bya Bibele lebyi a byi nga tiviwi ku ta fikela namuntlha handle ko kanakana ku vuyerisa swinene.”
Hakunene, vanhu hinkwavo lava rhandzaka Xikwembu va tsaka loko Rito ra xona leri tsariweke ri kumeka hi ririmi leri nga hlayiwaka ni ku twisisiwa hi vanhu lava tolovelekeke. Vanhu lava rhandzaka Bibele hinkwako-nkwako va tsaka leswi vuhundzuluxeri byin’wana bya Bibele byi kumekaka eka timiliyoni ta vanhu lava vulavulaka Xirhaxiya emisaveni hinkwayo.
[Xifaniso]
Ku humesiwa ka Bibele ya Makarios ku tivisiwe eka nhlengeletano leyi ya mahungu
[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]
Russian National Library hi laha ndzalama leyi fihliweke yi kumiweke kona
[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]
Peter Lonkulu u ringete ku endla leswaku Bibele yi humesiwa hi Xirhaxiya
[Xihlovo Xa Kona]
Corbis-Bettmann
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]
Gerasim Pavsky, loyi a hoxeke xandla eku hundzuluxeriweni ka Bibele yi ya eka Xirhaxiya
[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
Bixopo-ntsongo Makarios, loyi Bibele leyintshwa ya Xirhaxiya yi vitaniwaka hi vito ra yena