Xikweleti Xa Vurhongo—Xana I Xiphiqo Lexi Kulaka?

NAMUNTLHA vanhu va timiliyoni va nghene hi nhloko “exikweletini.” Xikweleti lexi hi xona xi nga endlaka leswaku va tlumba hi mimovha ya vona, va onha vumundzuku bya vona hambi ku ri ku hahlula mindyangu ya vona. Xi nga ha onha rihanyo ni ku hunguta malembe ya ku hanya ka vona. Xi kavanyeta ni fambiselo ra nsawutiso, leswi endlaka leswaku munhu a hlaseriwa hi ku olova hi mavabyi yo hambana-hambana. Ku kumeke leswaku xi hoxa xandla eka mavabyi yo hambana-hambana ku fana ni vuvabyi bya chukele, vuvabyi bya mbilu ni ku nyuhela ngopfu swin’we ni mavabyi man’wana. Kambe, vanhu vo tala a va xi tekeli enhlokweni xikweleti lexi.

Xikweleti lexi i xa vurhongo, xi va kona loko munhu a nga etleli nkarhi lowu ringaneke, lowu a wu ta n’wi pfuna leswaku a hanya kahle. Xikweleti lexi xi va kona loko munhu a hanya hi ndlela leyi endlaka leswaku a nga etleli nkarhi lowu ringaneke kumbe a tsandzeka ku etlela nkarhi lowu ringaneke hikwalaho ka mavabyi.

Vulavisisi bya madokodela byi kombisa leswaku hi xiringaniso sweswi vanhu va titsona awara yin’we ya ku etlela eka nkarhi lowu va etlelaka wona. Hambileswi nkarhi lowu wu nga ha vonakaka wu ri wutsongo, kambe tsevu wa magidi ya timiliyoni ta tiawara ta xikweleti ti endle leswaku ku yisiwa nyingiso lowukulu eka mavabyi lama fambisanaka ni ku etlela swin’we ni ndlela leyi ma khumbaka vutomi ha yona.

Khale vatshila va ta vutshunguri a va ehleketa leswaku nkelunkelu hi wona lowu endlaka leswaku vanhu va nga etleli nkarhi lowu ringaneke. Hambiswiritano, ntlawa wun’wana lowu vumbiweke hi Vandla ra le United States wu boxe mavabyi yo hambana-hambana ya 17 lama endlaka leswaku vanhu va nga etleli nkarhi lowu ringaneke. Phela, nkelunkelu wu vangiwa hi swilo swo tala ngopfu lerova hakanyingi ku ehleketiwa leswaku wo va xikombiso ntsena xa leswaku munhu u ni mavabyi man’wana, tanihi leswi ku hisa ka miri ku kombisaka leswaku munhu u ngheniwa hi vuvabyi byo karhi.

Swi nga ha va ni khombo hambi ku ri ku etlela tiawara tintsongo minkarhi yin’wana. Ehleketa hi Tom. Hambileswi a nga muchayeri wa tilori la nga ni ntokoto, u hume gondzweni hi lori yakwe leyi nga ni mavhilwa ya 18 kutani yi ya wa, ku halaka 400 wa tilitara ta asidi ya xivavula egondzweni lerikulu. Tom u ri: “Ndzi khudzeherile.” Minkambisiso leyi endliweke emagondzweni mambirhi lamakulu ya le United States yi ringanyete leswaku vachayeri lava khudzehelaka va vanga kwalomu ka hafu ya timhangu leti nga ni khombo swinene.

Nakambe, ehleketa hi makhombo ya le ntirhweni lama vaka kona loko munhu loyi u tirhaka na yena a khudzehela. Mulavisisi wa le Australia Ann Williamson u ri: “Endzhaku ka loko vanhu va hete tiawara ta 17 ku ya eka 19 va nga etlelanga, loko va komberiwa ku endla swo karhi, va kumeke va ringana kumbe va ri exiyin’weni xo biha ku tlula xa munhu loyi a nweke ngopfu byala, byi fikaka eka 0,05 wa tiphesente [mpimo wa byala engatini].” Hi marito man’wana, vanhu lava komberiweke ku endla ntirho wo karhi a va fana kumbe ku tlula munhu la kukutleleke byala byo tala ku tlula lebyi pfumeleriwaka ematikweni man’wana. Leswi ku nga ni timhangu ta madzana ya magidi leti fambisanaka ni vurhongo ta mimovha ni ta le mintirhweni lembe ni lembe, misava hinkwayo swin’we ni mindyangu, ya lahlekeriwa swinene.a

Hi swihi leswi nga ha hoxaka xandla eka xikweleti xa vurhongo? Xin’wana xa swona hi lexi vanhu va talaka ku xi vitana 24/7—ku tirha tiawara ta 24 hi siku, naswona u tirha masiku ya 7 hi vhiki. USA Today yi swi hlamusela tanihi “ku cinca lokukulu ka ndhavuko loku cincaka ndlela leyi hi hanyaka ha yona,” yi vula leswaku “i vanhu lava tirhaka ku xavisa vusiku ni nhlikanhi, va nga etleli.” Ematikweni yo tala vanhu va hlalela minongonoko ya thelevhixini vusiku hinkwabyo ni ku pfula Internet loko va fanele va ya lata rimbambu. Kutani va va ni ntshikilelo wa mianakanyo, hakanyingi va dyiwa hi mbitsi, leyi nyanyisiwaka hi ntshikilelo ni ndlela leyi vutomi byi tsutsumaka ha yona. Xo hetelela, ku ni mavabyi yo hambana-hambana lama nga ha hoxaka xandla eka xikweleti xa vurhongo.

Madokodela yo tala ma vula leswaku swa tika swinene ku endla leswaku vavabyi va xiya ndlela leyi xikweleti xa vurhongo xi nga xikulu ha yona. Dokodela un’wana u vula leswaku van’wana va swi teka ku ri “xikhundlha xo karhi” loko va ri ni mafidzula lama nga heriki. Lava nga ni xikweleti xa vurhongo swi nga ha endleka va nga swi xiyi leswaku va ni xiphiqo lexikulu xa nkelunkelu tanihi leswi xiphiqo lexi xi talaka ku nyanya hakatsongo-ntsongo. Van’wana va ri, ‘I ku kula’ kumbe, ‘Vutomi bya ndzi tikela, se ti dya ti ya emagovelweni’ kumbe, ‘Ndzi tshama ndzi karhele hikuva a ndzi swi koti ku wisa nkarhi lowu ringaneke.’

Swa tika swinene ku hlula xiphiqo xa nkelunkelu. Kambe ku twisisa ndlela leyi ku etlela kahle swi ku khumbaka ha yona ni ku kota ku xiya swikombiso swa leswaku u kolota vurhongo swi nga ku pfuna leswaku u cinca. Ku xiya swikombiso swa nkelunkelu lowukulu swi nga ponisa vutomi bya vanhu.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Hambi ku ri ku titsona vurhongo hi minkarhi yin’wana swi nga vanga timhangu letikulu